Tatjana Rosić

Žrtvovana zajednica

Sarajevske Sveske br. 45-46

(Tatjana Aleksić, The Sacrified Body, Balkan Community Building and the Fear of Freedom, University of Pitshburg Press, 2013)

1. Telo žrtve i ekonomija žrtvovanja na Balkanu
Slika ženskog tela koje je uzidano u temelje mosta/građevine slika je kojom započinje studija Tatjane Aleksić The Sacrified Body, Balkan Community Building and the Fear of Freedom. Autorka ukazuje na to da je scena zazidavanja mlade Gojkovice, poznata iz srpske epske pesme „Zidanje Skadra“, u različitim verzijama obrađena i predstavljena i u grčkoj pesmi „Most Arta“ ili rumunske pesmi „Majistor Manole“, kao i u mađarskim i kiparskim obradama iste teme (Introduction: The Legendary Roots of Community Construction). Slikom uzidanog i usmrćenog, za navodnu dobrobit zajednice žrtvovanog ženskog tela, započinje autorkino minuciozno ispitivanje veza između balkanskih žrtvenih narativa u kontekstu književne i kulturne produkcije na prostorima nekadašnje Jugoslavije, i Grčke u periodu od 1945. (kada je završen Andrićev roman Na Drini ćuprija) do 2008. godine (kada izlazi roman Interrogation Eliasa Maglinisa). Ovaj period je umetnički raznovrstan i dramatičan: on podrazumeva čitav niz poetičkih i stilskih prevrata u književnom i filmskom stvaralaštvu koji se odvija uporedo sa brojnim političkim i istorijskim promenama koje pogađaju prostor Grčke i bivše SFRJ. I dok se na prostorim bivše Jugoslavije završava Drugi svetski rat, uspostavlja nova država, koja zatim nestaje u građanskim ratovima tokom devedesetih godina dvadesetog veka koji rezultiraju stvaranjem novih država koje, pak, trpe postratnu i tranzicionu društvenu tramu u eri neoliberalizacije, u Grčkoj se smenjuju prokomunizam i strani intervencionizam; građanski rat, vojne hunte i terorizam sa pokušajima uspostavljanja demokratskih režima i njihovim krahom u periodu neoliberalne globalizacije. U ovom istorijski specifičnom, preko šezdeset godina dugom periodu, balkanska žrtvena predanja interpretiraju se i variraju na različite, veoma brojne i kompleksne načine; interdisciplinarni pristup Tatjane Aleksić u ovoj knjizi pored brojnih književnih tekstova (pisaca poput Ismail Kadare-a, Aris Fakinos-a, Rhea Galanaki-ja, Eugenia Fakinou-a, Miljenka Jergovića, Aleksandra Hemona i Davida Albaharija) obuhvata i filmske narative Želimira Žilnika i Dušana Makavejeva, kao i interpretaciju nekih od ranih performansa Marine Abramović u okviru komparativne analize rada Abramovićeve i romana Eliasa Maglinisa u kome se poznata umetnica javlja kao neka vrsta fantazmagorične dvojnice njegove glavne junakinje.
U izabranom književnom i kulturnom kontekstu raz-otkrivaju se tajna palimpsestna značenja epskih žrtvenih predanja balkanskih zajednica, skriveni stari tekstovi kao da se ispisuju ponovo, dok, istovremeno, novi tekstovi, ispisani preko njih, blede i gube svoje jasno prepoznatljive obrise. S druge strane, pak, sliku žrtvovanog ženskog tela potiskuje i ponekad u potpunosti smenjuje slika žrtvovanog muškog tela; to telo, međutim, ostaje dosledno feminizirano. Interesantno je da se ova transformacija ženskog u muško žrtveno telo započinje u tzv. „bridge novels“ kako ih zove Aleksić, naime u romanima Ive Andrića i Ismail Kadare-a čiji je glavni junak kolektivna imaginacija nadahnuta mostom a koji su interpretirani u drugom poglavlju knjige (A Faield Dream of a Balkan Community). Ključna scena kojom transformacija biva uspostavljena je scena nabijanja na kolac u Andrićevom romanu Na Drini ćuprija, koji, međutim, obiluje i drugim scenama u kojima se tela društveno marginalizovanih muškaraca, lutalica i beskućnika, kao i siromašnih seljaka, dakle klasno odbačena tela, ispostavljaju novim žrtvenim telima uzidanim u temelje zajednice. Transformacija se nastavlja u delima Kazantzakis-a i Fakinos-a u kojima je muško telo, takođe, proprište i žrtva modernizacije; klasno neprihvatljiva muška tela jasno ukazuju na svoju neprilagođenost novim društvenim pravilima u kojima se sam progres shvata kao žrtva koja je uslovljena naizmeničnom željom za promenom i otporom promeni (71-73. str.) Modernizacijska sila uspostavlja opoziciju istočne i zapadne geografije („East-West geography“ 78 str.) koja ukazuje na orjentalizaciju a ne samo feminizaciju tela žrtve. Analiza tekstova Rhea Galanaki-ja i Eugenia Fakinou-a u trećem poglavlju knjige (The Greek National Identity as the Fathers Testament) u kome se grčki nacionalni identitet posmatra u okviru psihoanalitičkog koncepta Zakona Oca te Deridinog koncepta testamentarne strukture zapadne kulture još više ističe polnu transformaciju žrtvenog tela koja, međutim, ostaje utemeljena u istoj vrsti rodne ekonomije. U interpretaciji narativa u četvrtom (The Yugoslav Cadavre Exquis:The Return of the Repressive) i petom (Demystifying the Sacrifical Imperative of History) poglavlju studije (Hemon, Jergović, Albahari, Žilnik, Makavejev, Maglinis, Abramović) ističe se da žrtve nisu uvek nužno ženske ali su nužno socijlno marginalizovane, često otelotvorene u muškim telima čija je feminizacija rezultat njihove socijalne marginalizacije, njihovog suprotstavljanja konstituisanju homogenih modela maskuliniteta kojima pripadaju nosioci društvenog ugovora, oni koji su taj isti ugovor monopolisali. Metafora žrtvovanja pojavljuje se u ovom kontekstu, ukazuje autorka, kao metafora nasilja nad nezaštićenim i neželjenim telima drugosti čije žrtvovanje ima za cilj da povrati stabilnost ugrožene i uznutra podvojene zajednice, razdirane unutrašnjim tenzijama, koje se mogu prevladati samo saučesništvom u zajedničkom zločinu žrtvovanja i konsolidacijom zajednice na osnovu saučesništva u i ćutanja o zločinu.
Drugim rečima, može biti da ova knjiga ne bi ni bila napisana da vremena žrtvovanja i brutalnog nasilja na prostorima kako bivše SFRJ tako i Balkana uopšte, vremena koja, ističe autorka, kao da su uvek ratna, nisu dovela do toga da se palimpsest balkanskog žrtvenog predanja danas čita i piše drugačije – ne više samo kao zajednička, modernistički interpretirana ili postmodernističko-polemički intonirana kulturna zaostavština već kao svedočanstvo o prećutanom, zajednički uvek iznova počinjenom zločinu. Ili, ako razmotrimo stvari još direktnije, može biti da se tema žrtvovanja nametnula kao tema koju bi trebalo ponovo ozbiljno razmotriti upravo u vremenima u kojima heroika žrtve, kao i njena tragika, nema ničeg zajedničkog sa herojskim žrtvenim idealom koji dominira epskom tradicijom balkanskih kultura: žrtvovani poriču idealizaciju sopstvenog žrtvovanja, odbijaju da budu kanonizovani, suočavajući nas sa potrebom da razmotrimo društvenu ekonomiju žrtvovanja i njene u osnovi kukavičke i izdajničke kalkulacije.

2. Telo žrtve uzidano je u temelje zle građevine

Već u prvom poglavlju knjige (Community, Power and the Body) autorka ističe da analizira žrtvenu metaforu kao kontranarativ koji se suprotstavlja koncepciji herojske žrtve koja se tradicionalno slavi u većini balkanskih kultura a da je cilj njene analize raskrinkavanje obreda žrtvovanja kao zajednički počinjenog zločina. Osnovna premisa ovako postavljene i sprovedene analize jeste uvid u žrtvovanje kao rezultat uvek već izgubljene ravnoteže, nesloge u okviru zajednice koja to više nije ali koja se, uprkos tome, obnavlja posredstvom nasilja i zataškavanja tog nasilja: oni koji su žrtvovani često su žrtve sopstvene lojalnosti zajednici i odsustva bilo kakvog interesa vezanog za destabilizaciju zajednice; nevini su u onoj meri i na onaj način na koji su to svi oni koji ne učestvuju u podrivanju koncepta zajedništva već u njega veruju ili ga prihvataju kao nešto što se podrazumeva. Zajednica međutim živi od privida: privid sloge je privid homogenosti zajednice koja je unutar sebe podvojena i sa samom sobom zaraćena a čiji si dominantni predstavnici već odavno izdali svaki održivi koncept zajedništva zasnovanog na međusobnoj solidarnosti i dobroj, slobodnoj volji.
Autorka ukazuje na mit o žrtvovanju kao onaj koji paradoksalno uspostavlja koncept zajednice kao građevine, i koncept zajedništva kao ideal zajedničkog građenja: u okviru ovog mita herojska etika visoko je vrednovana i svako „junačko delo“ posvećeno dobrobiti zajednice dobiće u okviru kulturnih i društvenih praksi te zajednice svoja dostojna obeležja. Herojska etika počiva, međutim, na skliskom tlu zajednice kao privida. Potreba za insistiranjem na etici herojstva rezultat je one pukotine u građevini zajednice koja tokom noći guta sagrađeno; one pukotine koja je sama srž razdora u razumevanju i odbacivanju koncepta zajedništva radi ostvarenja ličnih interesa. Herojski kult podrazumeva tenziju pukotine koja gutazajednicu i uništava zajedništvo; ta tenzija je objavila rat svetu jer je objavila rat zajedništvu – iako prividno traži junačka dela u cilju odbrane privida zajedništva. Junak je onaj koji aktivno učestvuje u ovoj kalkulaciji zajedništvom: njegova smrt večnom slavom iskupljuje izdajničku prirodu zajedništva iz koga je junak utekao u smrt. Istina je, međutim, da je kult heroja u zajednici koja je žrtvovana sopstvenim tenzijama moguće uspostaviti tek zahvaljujući brojnim anonimnim i nevinim žrtvama koje ostaju bezimene u diskursu zajednice, isključene iz „retorike heroizma a najčešće i iz narativa zajedništva“. Otuda Tatjana Aleksić ističe da je većina analiziranih narativa upečatljiva zbog svoje brutalnosti i (auto)destrukcije. Narativi su izabrani upravo da bi pokazali načine stradanja anonimnih i marginalizovanih tela koja uzalud pokušavaju da upišu svoje prisustvo u istorijski narativ zajednice. Tragika anonimnih i onih koji nisu posumnjali u zajedništvo zajednice je u tome što njihova „žrtvena ponuda“ biva poražena i odbijena, ostaje neobeležena u građevini zajednice i nevidljiva u doprinosu građenju zajedništva. Monopol nad tim doprinosom zadržavaju za sebe upravo oni koji su svojim strastima i interesima destabilizovali, ugrozili i uništili zajednicu, oni koji su iz zajednice prognali dobri duh zajedništva i pretvorili je u pustu, sablasnu i zlu građevinu.
U ovako argumentativnom kontekstu ustanovlja se možda najznačajniji teoretsko-interpretativni uvid ove dragocene studije: analiza izabranih narativa vodi nas ka interesnoj vezi etnoreligijskog nacionalizma i neoliberalizma kao onih društvenih praksi koje su ujedinjene u savezu želje da zajednica ostane pusta, zla građevina iz koje je proteran dobri duh slobodnog zajedništva. U tom smislu autorka u potrazi za razlozima koji proteruju duh zajedništva iz građevine društvene zajednice deli sve analizirane narative u dve grupe. Prvoj pripadaju npr. tekstovi Miljenka Jergovića, Aleksandra Hemona, Dušana Makavejeva ili Želimira Žilnika koji razaranje zajednice (najčesšće same SFRJ) predstavljaju kao posledicu elitističke manipulacije sentimentom masa u svrhe zaštite ekonomskih interesa dominantnih društvenih grupa: grupno saučestništvo u zločinu i latentni nacionalizam su u fokusu ovih narativa u kojima se preispituju granice jugoslovenskog i postjugoslovenskog prostora i identiteta. Telo žrtve često u ovim narativima otelotvoruje telo rasparčane i fragmentarizovane Jugoslavije, kao stvarne države ali i kao koncepta, u čijem su uništavanju latentne nacionalističke snage našle podršku u ideologiji tržišnog kapitalizma.

Drugoj grupi narativa pripadaju npr. tekstovi Albaharija, Galanaki-ja, Fakinou-a I Maglinis-a, kao i performansi Marine Abramović. U okviru ovih tekstova porodica se uspostavlja kao pravi i ultimativni uzrok destruktivnih identitetskih politika vezanih za žrtvene politike savremenih balkanskih kultura. Patologija porodice kao i stara psihoanalitička osuda oca kao figure voljne da žrtvuje dete zahtevima zajednice, ali i nova osuda sadistički hladne/odsutne majke u performansima Marine Abramović, ukazuju na mitski, ciklični krug u kome se legenda o neohodnosti žrtvovanja obnavlja tamo gde bismo je najmanje želeli ili trebali očekivati: u porodičnom okruženju najbližih, onih za koje epska tradicija garantuje svojim etičkim kodeksom, isto kao što garantuje i za junački kodeks časti koji se toliko puta ispostavio tek alibijem za zločin izvršen pod zaštitničkim okriljem zajednice. Autorka posebnu pažnju poklanja umetničkom iskustvu performansa Marine Abramović koje, po njenom mišljenju, ukazuje na činjenice da individualna težnja za slobodom ima svoje granice i da pamćenje tela, telo i njegova trauma, jesu uzrokovani upravo porodičnim krugom kao žrtvenim žrvnjem koji zahteva nova anonimna, bespomoćna i neželjena tela radi integracije zajednice bez zajedništva. Ma koliko individualna težnja za bekstvom iz takvog okruženja mogla daleko da nas odvede ona ne može da ukloni pečat traume koji naše telo nosi i koji ga već određuje kao žrtveno telo, pogodno da bude žrtvovano kad za to dođe vreme.

3. Teorija i aktivizam
Pitanje o tome kako bi se mogao obnoviti i nanovo uspostaviti duh zajedništva postavlja se u studiji Tatjane Aleksić kao jasna i nedvosmislena dilema savremenog istorijskog iskustva i političkog trenutka. U tom smislu studija Tatjane Aleksić pripada sve brojnijim studijama društvenih, umetničkih i kulturnih praksi i kojima se traga za novom solidarnošću i duhom zajedništva pri čemu se pred teorijsko promišljanje kulturnih i umetničkih fenomena stavlja zahtev za nekom vrstom društvenog angažmana.
Ma koliko se mnogi protivili ovakvoj koncepciji teorijskog istraživanja izvesno je da ni naučni kao ni umetnički rad u savremenom trenutku ne može da ne predstavlja jedan oblik društvenog aktivizma. Dugi i burni dvadeseti vek je pokazao da je svaka vrsta univerzalističke utopije i vere u objektivne estetske ili akademske vrednosti obmana, još jedan manevar onih koji bi želeli da opstane zajednica bez zajedništva utemeljena u nasilju i saučesništvu u zločinu. Otuda u samom zaključku knjige (Conclusion: Community, Communalism, Communisam), u kome se ispostavlja da je žrtvovana zajednica, zapravo, ključna figura akribične, analitične i lucidne studije Tatjane Aleksić, autorka sugeriše ne brze promene već grassroots napore koji bi okupili zajednicu koja će se usprotiviti kako protiv neoliberalnog kapitala u nadiranju tako i protiv i etnoreligijskih elita u ekspanziji.
Napor pokušaja ponovnog okupljanja u slobodi dobre volje i solidarnosti čini se tako kao zajednički napor koji predlaže većina teoretičara i teoretičarki savremene kulture koji u svoja razmišljanja aktivno konstituišu oko koncepta zajednice i zajedništva. Izvesno je da još ne postoji jasan odgovor kako bi taj napor i pokušaj otpora uzurpatorima zajednice mogao izgledati ali je jasno da se bez njegovog pokušaja više ne može kritički i odgovorno misliti. U protivnom žrtvovana zajednica opsedaće nas poput duhova njenih anonimnih žrtvi a u zloj građevini iz koje je prognan duh zajedništva biće sve teže i sve mučnije živeti.