Jasmina Lukić
ŽENSKO PISANJE I ŽENSKO PISMO U DEVEDESETIM GODINAMA
Sarajevske Sveske br. 02
Ovaj blok posvećen ženskom pisanju ima dvostruki cilj. Namera mu je da analitičkim tekstovima skrene pažnju na neke značajne knjige objavljene u devedesetim godinama, ali i da istovremeno predstavi neke od autorki koje se u južnoslovenskim književnostima bave feminističkom kritikom.
Razloga za posebno bavljenje ženskom književnošću, i to na metodološki specifičan način, iz perspektive feminističke i rodne analize, ima više, i oni se mogu naći na različitim nivoima argumentacije. Prvo, oni koji se ovim problemima inače ne bave, verovatno će odmah postaviti pitanje u čemu je razlika između »ženskog pisanja« i “ženskog pisma”, kao i dodatno pitanje zašto uopšte posebno izdvajati “žensko pisanje”, narušavajući time, prema tradicionalnim kriterijumima, celovitost pojma literature i primenjujući jedno očigledno ne-književno načelo razvrstavanja. Stoga, iako su važnost ove teme i značenje distinkcija koje se ovde uvode mnogima poznati, za one koji će preko ovog temata dobiti jasnije predstave o složenosti problema o kojima je reč, vredi dati i neke uvodne napomene.
Pitanje statusa ženskog pisanja otvara se danas u kontekstu teorijskih pristupa koji u prvi plan postavljaju problem rodnih razlika i načina na koji se te razlike upisuju u tekst. U tom smislu, žensko pisanje se u okviru feminističke teorije i rodnih pristupa književnosti ne koristi kao odrednica kojom bi se po jednostavnom obrascu u prvi plan istakle polne razlike među piscima – takvoj pojednostavljenoj podeli mnoge spisateljice žele da izmaknu kako se ne bi našle u getu neke pretpostavljene »ženske književnosti«, izvan glavnog toka književnih zbivanja. Žensko pisanje se u okvirima ovih teorija shvata mnogo kompeksnije i obuhvata široki krug problema, dotičući se različitih svojstava književnog teskta, a posebno njegovih tematskih i stilskih obeležja. Reč je o procesu afirmacije novog vrednosnog poretka u kojem rodno obeleženo, u ovom slučaju žensko iskustvo, a sa njim i tradicionalno potisnuta sfera domesticiteta, postaju legitimne književne teme. U užem smislu reči, ova odrednica vezuje se uz novu vrstu ženske literature koja se piše poslednjih nekoliko decenija, i koja samosvesno naglašava svoju posebnost, odnosno, »drugost« . Uopšteno govoreći, ova vrsta nove ženske proze
(ili, kako se to govorilo sedamdesetih godina, proze usmerene na žene, odnosno women-centered narratives ) javlja se već šezdesetih godina, pod uticajem vidljivih promena u društvenim odnosima među polovima. Već u to vreme pojavljuju se relativno brojne, literarno značajne knjige koje osvešćeno, na direktan način - koji danas možemo čitati kao feministički ili kao protofeministički – govore o specifično ženskim iskustvima koja visoka literatura do tada nije prepoznavala kao relevantnu temu. Knjige poput Staklenog zvona Silvije Plath, Zlatne beležnice Doris Lessing i Grupe Mary McCarthy (sve su u nekom trenutku bile prevedene na ovim prostorima) najbolje reprezentuju tu novu vrstu tekstova .
Krajem šezdesetih godina, sa drugim talasom feminizma, pojavljuju se feminističke kritičarke koje počinju sistematski da podržavaju i afirmišu ovu novu vrstu ženskog pisanja. Tako se u sedamdesetim godinama oblikovala jedna specifična i vrlo uticajna sprega književne prakse i književne kritike. Postalo je očigledno da novi tip ženskih tekstova traži nove pristupe i načine tumačenje, kao i da novi kritički diskurs, koji uvažava posebnosti ženskog iskustva, podstiče žene da pišu na novi način.
Ovaj proces, naravno, nije bio jednostavan, kao što se ni feministička kritika nije oblikovala po jednostavnom obrascu afimacije ženskog pisanja. U metodološkom smislu, ona je bila pluralistička i eklektička, dakle, otvorena prema različitim interpretativnim modelima, koje je slobodno kombinovala prema svojim potrebama. Uopšteno govoreći, u ranoj fazi razvoja feminističke i rodne kritike moguće je izdvojiti dve glavne struje, anglo-američku i francusku feminističku kritiku.
Angloameričke feminističke kritičarke bile su primarno zainteresovane za žensko pisanje iz sociološke prerspektive i usmerene na analizu društveno konstruisane ženske rodne uloge. Njih su prvenstveno zanimali načini prezentacije žena u književnim tekstovima, odnosno zanimala ih je specifična perspektiva žene kao čitateljice tzv. visoke literature. Autorke poput Kate Millet, Mary Elman i Germaine Greer uputile su radikalan izazov tradicionalnom čitanju književne baštine, izazov koji je imao odjeka i u sferi univerzitetske javnosti, i među vrlo širokom publikom. Ali, ova vrsta kritike, ideološki jasno angažovana u svojoj feminističkoj kritici patrijarhata, imala je nesumnjivih metodoloških ograničenja, što je navelo feminističke kritičarke da se pozabave pitanjima metoda i da pokušaju jasnije da definišu specifično područje svojih istraživanja. Tako se javlja grupa feminističkih teoretičarki koje smatraju kako je njihov primarni zadatak proučavanje ženskog stvaralaštva i potraga za specifičnim odlikama ženskog pisanja. Elaine Showalter uvodi pojam »ginokritika«, koji upućuje na usmerenost ove kritike na žene i žensko stvaralaštvo. Reč je o jednoj vrsti »konstitutivnog gesta« kojim feministička kritika dokazuje da ima svoj poseban predmet i metod istraživanja – što je kao situacija analogno zbivanjima u književnoj teoriji glavnog toka u vreme dominacije formalih metoda, kada se težilo jasnijoj definiciji predmeta izučavanja književne teorije i određivanju differentia specifica književnog teksta. U tom pravcu razmišlja i Elaine Showalter kada u sedamdesetim godinama obrazlaže suštinu ginokritike:
»Prihvatanje ženskog pisanja kao naše primarne teme primorava nas da prihvatimo novu, povoljniju konceptualnu poziciju i da redefinišemo prirodu teorijskog problema koji je pred nama. Nije više reč o ideološkoj dilemi izmirenja revizionističkih pluralizama, već o suštinskom pitanju razlike. Kako možemo da konstituišemo žene kao posebnu grupu u književnosti? Po čemu se žensko pisanje razlikuje?« (Showalter, 15)
Drugim rečima, Showalter ovde teži bližem određenju predmeta istraživanja ginokritike – a to je žensko pisanje – očekujući da će takvo jasno omeđavanje otvoriti prostor i za novu, posebnu metodologiju čitanja ženskih tekstova. Ipak, njena teorijska pozicija ostaje duboko ambivalentna, jer ona sama ostaje primarno sociološki usmerena i zalaže se za promociju koncepta »ženske kulture« kao specifične potkulture koja postoji u svakom patrijarhalnom društvu i koja se samo delimično preklapa sa muškom kulturom glavnog toka.
»Teorija kulture priznaje da postoje značajne razlike između žena kao pisaca: klasa, rasa, nacionalnost i istorija podjednako su značajne književne odrednice kao i rod. Pa ipak, ženska kultura oblikuje kolektivno iskustvo unutar date kulturne celine, iskustvo koje međusobno povezuje žene pisce preko granica vremena i prostora. Upravo po tome što naglašava objedinjujuću snagu ženske kulture ovaj pristup se razlikuje od marksističkih teorija kulturne hegemonije« (Showalter 1982, 27).
Tvrdnja o postojanju posebne »ženske kulture« olakšala je Elaine Showalter konstruisanje jedne alternativne, posebne ženske istorije u kojoj se dokazuje da su žene imale svoju književnu tradiciju, koja se razvijala paralelno sa dominatnom, muškom literaturom, ali je zbog načina na koji je strukturisana institucionalna promocija i valorizacija književnih vrednosti, ostala praktično nevidljiva (Showalter, 1977).
Uopšte uzev, zahtev da se revalorizuju postojeće književne istorije i uspostavljene kanonske vrednosti jedan je od osnovnih zahteva rane feminističke kritike, što je dovelo do intenzivnog proučavanja književne baštne i otkrivanja zaboravljenih autorki.
I druge ginokritičarke takođe tragaju za posebnostima ženskog pisanja. Tako Ellen Moers (1976) eksplicte naglašava kako ne postoji »ženski genije ni ženska senzibilnost«, ali ipak pokušava da utvrdi koji su to zajednički socijalni faktori koji su uticali na žene-pisce, i kako su one međusobno uticale jedna na drugu.
Posebno su značajna bila istraživanja Sandre Gilbert i Susan Gubar, koje su se bavile pitanjima ženske kreativnosti. U svojoj uticajnoj studiji »Luda na tavanu« (Gilbert & Gubar 1979) ove dve autorke uvode pojam ženskog »straha od autorstva«, koji je društveno uslovljen. Njihovo polazište predstavlja kritika tada veoma uticajne teorije književnog razvoja Harolda Blooma, koji je smatrao da svaki novi veliki pesnik, u skladu sa osnovnim načelima Edipovog kompleksa, teži da »ubije« svog književnog »oca«, odnosno da prevaziđe svog književnog »pretka« koji je bitno uticao na njegov rad. U tom smislu, svaki novi tekst je zapravo odgovor na neki postojeći tekst, njegovo novo čitanje. Budući da je ovaj model očigledno androcentričan, Sandra Gilbert i Susan Gubar postavile su pitanje koji je onda položaj žena pisaca u okvirima jedne takve patrogene književne istorije. Budući da su žene isključene iz modela Edipovog kompleksa i da nemaju svoje književne »očeve«, takav model književne istorije njih onda nužno, po svojim osnovnim pretpostavkama, mora diskriminisati i isključivati. Stoga se postavlja pitanje prirode pisanja, kako žene uopšte pišu i ko su njihovi pravi književni preci. Harold Bloom je govorio o »strahu od uticaja«, koji ne predstavlja strah od konkretne osobe, stvarnog pisca u ulozi »književnog oca«, već anksioznost koju proizvode postojeći tekstovi jer svako veliko književno delo zapravo predstavlja »pogrešno« čitanje književnog nasleđa. Strah od uticaja blokira male talente, ali stimuliše genije, smatrao je Bloom. Ističući da su i književni kanon i književna istorija po svojoj prirodi androcentrični, Sandra Gilbert i Susan Gubar prihvataju ovu tezu, smatrajući da strah od uticaja može biti relevantan za muške autore. Žene, međutim, po njihovom mišljenju, pate od straha od autorstva, koji je zapravo društveno uslovljen. Zbog svoje društvene uloge, one pripadaju posebnoj potkulturi, koja ima svoju tradiciju i istoriju, ali ta tradicija i istorija nisu konstituisane, pa su ostale nedohvatljive. Zato su žene pisci same, lišene oslonca koji bi mogle da nađu u radu svojih prethodnica, ispunjene strahom od publike koju ne poznaju i koja je odgojena na muškim vrednostima. Ulazeći u književnost, one nisu u prilici da se suprotstavljaju načinima na koji njihovi književni očevi iščitavaju svet, već načinima na koje su one same pročitane. Strah od autorstva uništava, i zato su važne sve strategije koje pomažu podizanju ženske samosvesti .
Već i ovaj kratak pregled glavnih teza uticajnih ginokritičarki pokazuje zbog čega je u središtu njihovog interesovanja kritika društvenih institucija koje bitno utiču na studije književnosti, a pre svega kritika univerziteta kao institucije koja presudno utiče na oblikovanje književnog kanona i promovisanje jednog falocentrički postavljenog, u osnovi mizoginog sistema vrednosti. Otuda su se feminističke kritičarke u sedamdesetim i osamdesetim godinama mnogo bavile statusom žena pisaca unutar postojećih kanona, otkrivanjem zaboravljenih autorki, kao i pitanjima mogućih revizija postojećih književnih istorija, odnosno projektima pisanja novih, alternativnih, ženskih književnih istorija. Uvođenje ženskih studija na univerzitete otvorilo je i mogućnost revizije akademskih programa i uvođenja većeg broja žena pisaca u okvire studija književnosti, barem na onim katedrama koje su imale sluha za nove glasove . Sredinom osamdesetih godina sve se više pažnje usmerava ka teorijskim razmatranjima pojma roda (gender) kao jedne od centralnih kategoriju feminističke kritike, pa rodne studije na univerzitetima sve više potiskuju ženske studije.
Pojam roda u specifičnom značenju koje mu pridaje feministička kritika ulazi u upotrebu još ranih sedamdesetih godina, i to pre svega u krugu anglo-američkih teoretičarki . U početku, on ima relativno jednostavno značenje i upućuje na društveno konstruisane uloge namenjene ženama i muškarcima, koje se u datoj društvenoj praksi po pravilu predstavljaju kao »prirodne« i jedino moguće. U tom značenju ovaj pojam koriste i Kate Millet (1970) i Shulamith Firestone (1970), koje radikalizuju binarnu opoziciju pol/rod, naglašavajući da je pol biološka, a rod kulturna kategorija i da društveno konstruisane (i kontrolisane) rodne razlike zapravo proizvode sistem diskriminacije koju patrijarhat provodi nad ženama. Ovako postavljeno tumačenje roda kao kulturne kategorije, koja je suprotstavljena polnosti kao biološkoj datosti, zadržalo se u teorijskim raspravama i do danas. Ali to je samo jedna od mogućih interpretacija ovog složenog pojma. Od sedamesetih godina do danas napisano je mnoštvo knjiga o problemima roda, što uključuje vrlo različite pristupe .
Nakon prvih analiza koje su bile primarno sociološki usmerene, javljaju se i uticajna psihoanalitička tumačenja pojma roda. Tako Nancy Chodorov razvija tezu da uređenje nuklearne porodice, koje potpuno prepušta majci odgoj dece u najranijem periodu, podstiče oblikovanje rodnih identiteta još u preedipalnoj fazi razvoja, kada dete formira svest o sebi uspostavljajući distinkciju između sebe i svoje okoline. Chodorov dokazuje da je proces uspostavljanja razlike između majke i ženskog deteta mnogo kompleksniji nego u slučaju muške dece. Dečak po relativno jednostavnom obrascu uspostavlja potrebnu distinkciju jer uočava razliku između sebe i majke, koja ima jasna feminilna obeležja. Devojčicama je to teže; da bi konstituisale sopstveni subjektivitet one moraju da uspostave razliku u odnosu na majku, ali istovremeno ne mogu izbeći da prepoznaju i svoju istovetnost sa njom, što pojačava njihovo osećanje identifikacije. Stoga su granice ega kod ženske dece mnogo fleksibilnije nego što je to slučaj kod dečaka, one teže da razvijaju empatiju i intuiciju, sklone su identifikaciji sa drugima, što sve vodi oblikovanju onih karakakteristika ličnosti koje se po tradiciji smatraju ženskim.
Važno je uočiti da je kod Nancy Chodorov, kao i kod sociološki usmerenih kritičarki, zadržana binarna opozicija pol/rod, kao i lociranje/fiksiranje polnih i rodnih obeležja u dato, nepromenljivo telo. U toj opoziciji polnost je bila prihvatana kao stabilna kategorija. Krajem osamdeseth godina, međutim, javlja se niz značajnih teoretičarki poput Elizabeth Grosz, Luce Irigaray, Rosi Braidotti, koje dovode u pitanje stabilnost polnih odrednica, naglašavajući da su naše predstave i o polu i o rodu - isto kao i svekoliko ostalo iskustvo – zapravo locirane u jeziku, odnosno, da se i polno i rodno iskustvo, kao i sva druga naša znanja i iskustva, oblikuju kroz diskurzivnu praksu. Njihove argumentacije se u mnogome razlikuju, ali teza o lociranosti svekolikog iskustva u jeziku, koje ove teoretičarke preuzimaju iz francuske poststrukturalističke filozofije, predstavlja njihovo zajedničko polazište. Da bismo postali razumljivi sebi i drugima moramo prihvatiti polno određenje, kaže Rosi Braidotti, dodajući »ako 'ja' nije polno određeno, onda 'ja' i ne postoji« (Braidotti 1994, 176). Drugim rečima, telo ne može da se odvoji od svoje polnosti, kao što je nemoguć iskorak iz jezika, što onda znači da su polnost, jezik i subjektivnost čvrsto povezani i međuzavisni. To istovremeno znači i da se odnos pola i roda usložnjava, jer je inicijalna binarna opozicija na ovaj način narušena. Judith Butler kaže kako je svaki diskurs po svojoj prirodi formativan, što onda znači i da svaki govor o telu istovremeno predstavlja oblikovanje tog tela (Butler 1993, 10). Stoga Butler zaključuje da je polnost, isto kao i rod, zapravo istorijski i društveno uslovljena konstrukcija. Ali polnost je jedna od kategorija koje u našim društvima imaju formativnu važnost u procesu konstituisanja subjektivnosti. Pod uticajem teorijskih stavova Judith Butler, rodni identitet se sve se više razumeva kao složeni kulturni performans, a ova teza dobija posebnu važnost u okviru teorija alternativne seksualnosti (queer theories).
U francuskoj feminističkoj teoriji situacija je bila drugačija. Polazeći od poststrukturalističkih stanovišta Jacquesa Derride i psihoanalitičke škole Jacquesa Lacana (čije stavove često kritički reinterpretiraju), teoretičarke poput Hélène Cixous i Luce Irigaray razvijaju potpuno drugačije postavljen pristup pitanjima seksualnosti i ženskog pisanja u odnosu na anglo-saksonsonske feminističke teoretičarke. Njihov pristup problemima seksualnosti ne operiše distinkcijom pol-rod, pa kategorija roda nema važnost u ovoj grani savremene feminističke teorije. I Hélène Cixous i Luce Irigaray bavile su se problemom ženskog pisanja i ženske kreativnosti i, posebno, odnosom žena prema jeziku, koji obe ove teoretičarke smatraju falocentričnim i naglašavaju potrebu žena da pišu, odnosno da se izražavaju drugačije u odnosu na dominantnu mušku intelektualnu tradiciju. Hélène Cixous uvodi pojam žensko pismo (écriture féminine). Kritičari koji se nisu bavili feminističkom kritikom ovaj pojam često pogrešno koriste kao alternativni termin za žensko pisanje uopšte, ili kao termin koji upućuje na jedan naglašeno sentimentalizovan stila pisanja koji se tradicionalno smatra ženskim, što je takođe pogrešno. Za Hélène Cixous écriture féminine predstavlja pojam koji nije nužno vezan uz pol autora/autorke; reč je o vrsti pisanja koju ona prepoznaje kod Clarice Lispector, ali i kod Jeana Geneta. Ipak, Cixous naglašava kako su u datim socio-kulturnim okolnostima žene sklonije načinu pisanja koji prepoznajemo kao écriture féminine. Hélène Cixous ne želi da bude teoretičarka u tradicionalnom smislu reči, ona odbija da gradi koherentan sistem, izražava se u metaforama, pa nije lako prevoditi njene teze na racionalno ustrojen jezik. U tom smislu, i njeno sopstveno pisanje ima formu écriture féminine. Jedan od razloga za to jeste i njena želja da uspostavi kritičku distancu prema samom jeziku, koji smatra falocentrički ustrojenim i naglašava da se moraju tražiti načini odupiranja toj unutrašnjoj logici jezika koja nas sputava. U jezik kojim se svakodnevo služimo upisane su brojne binarne opozicije koje upućuju na negativan odnos prema onome što je određeno kao »žensko« . Kreativno pisanje, koje Hélène Cixous smatra revolucionarnom aktivnošću, može da promeni taj odnos unoseći nova iskustva u postojeće strukture, i ta moć jedno je od glavnih svojstava écriture féminine. To je vrsta pisanja koje omogućuje upisivanje telesnosti u tekst, a posebno je važno unošenje ritmova majčinog tela iz vremena pre-edipalne veze sa majkom, ritmova koji su trajno prisutni i kod odrasle osobe. Cixous poziva žene da pišu »belo«, »majčinim mlekom«, da »pišu sebe« jer njihovo telo mora da se čuje. Žensko pismo je uvek subverzivno, ono narušava konvencionalnu logiku jezika, suprotstavlja se gramatici i sintaksi. Žene pišu »vulkanski«, poriču zakone, podsmevaju se »istinama«. One ne žele i ne treba da preuzmu pojmove i instrumente falocentričkog jezika - to je muški način. Žene ne žele da poseduju, da internalizuju, one prolaze kroz jezik, one lete i čine da jezik leti takođe. Letenje je tipičan ženski gest – gest transgresije. Žensko pismo je transgresija, narušavanje pravila, ono je antiinstitucionalno, oslobađajuće, heterogeno.
I Luce Irigaray govori o potrebi da se iskorači iz falocentričkog jezika. Ona uvodi pojam parler-femme, teško prevodiv kod nas jer istovremeno označava i ženu koja govori, i ženski govor. Ali parler-femme ne znači govoriti o ženama, ne znači proizvoditi diskurs čiji su objekat žene, pa čak ni diskusrs čiji su subjekat žene. To je pokušaj stvaranja mesta za žensko kao »drugo« i podrazumeva drugačiji način artikulacije ženske i muške žudnje u jeziku. Parler-femme takođe pretpostavlja podrivanje sintakse i narušavanje diskurzivne logike kako bi se omogućilo iskazivanje ženske pluralnosti. Irigaray smatra da je odnos žena prema jeziku problematičan jer falocentrički jezik doprinosi nemogućnosti žene da bude u dodiru sa samom sobom, da artikuliše sopstvenu žudnju. Da bi postala »normalna žena«, ona mora da prihvati »maskaradu ženskosti« , jer živi u sistemu vrednosti koji nije njen. Irigaray u jednom intervjuu to objašnjava na sledeći način: »Psihoanalitičari kažu da maskarada odgovara ženskoj želji. Meni to izgleda pogrešno. Ja mislim da se maskarda mora razumevati kao ono što žene čine kako bi obnovile neke elemente žudnje, kako bi učestvovale u muškoj žudnji, ali po cenu odricanja od sopstvene. U maskaradi, one se podređuju dominantnoj ekonomiji žudnje u pokušaju da ostanu 'na tržištu' uprkos svemu. Ali, one su tu kao objekat seksualnog užitka, a ne kao one koje uživaju. Šta podrazumevam pod maskaradom? Posebno, ono što Frojd zove 'ženskost'. Verovanje, na primer, da je neophodno postati žena i to 'normalna' žena, dok muškarac jeste muškarac od početka. On treba samo da aktivira svoje bivanje-muškarcem, dok žena mora da postane normalna žena, odnosno, mora da prihvati maskaradu ženskosti. U zadnjoj analizi ženski Edipov kompleks predstavlja žensko ulaženje u sistem vrednosti koji nije njen, i unutar kojeg ona može da se 'pojavi' i da cirkuliše samo ako se razvija unutar potreba/žudnji/fantazija drugoga, naime, muškarca. S obzirom na to, nije lako ni jednostavno ustvrditi šta je ženska sintaksa, jer u toj 'sintaksi' ne bi trebalo da bude više ni subjekta ni objekta, 'jedinstvenost' više ne bi bila privilegovana, ne bi više bilo ispravnih značenja, pravih imena, 'pravih' atributa... Umesto toga, 'sintaksa' bi uključivala blizinu, bliskost, ali u tako ekstremnoj formi da bi to sprečavalo svako razlikovanje identiteta, svako uspostavljanje vlasništva, pa prema tome i svaki oblik aproprijacije« (Irigaray 1985, 134).
Dve glavne grane feministike kritike, anglo-američka i francuska, razvijale su se uglavnom nezavisno do sredine osamdesetih godina, kada radovi francuskih teoretičarki postaju sve uticajniji i u anglosaksonskom svetu, pa možemo govoriti o povezivanju i međusobnom prožimanju ove dve struje.
U ranoj fazi razvoja feminističke književne kritike pitanje odnosa prema središnjem toku izučavanja književnosti postavljalo se kao niz pitanja o odnosima uključivanja/isključivanja. Ta su pitanja vodila u nekoliko smerova, počevši od toga kako odrediti predmet izučavanja feministističke književne kritike, odnosno, da li njen opseg istraživanja treba da uključuje dela muških pisaca ili ona treba, poput ginokritike, da ostane usredsređena na čitanja samo ženskih autorki. Pitanje je bilo i da li treba rekonstruisati posebne, ženske književne istorije i graditi posebne kanone (opet, kao što su to predlagale ginokritičarke), ili je bolje raditi na promeni postojećih okvira izučavanja književnosti. Postavljalo se, naravno, i pitanje metoda, kao što se jasno vidi u jednom tekstu Anette Kolodny iz 1980. godine:
»Po mom sudu, naš cilj nije i ne treba da bude formulacija nekog jedinstvenog metoda čitanja, ili neka moguća Prokrustova postelja kritičkih postupaka, a još manje bi to to trebalo da bude stvaranje preskriptivnih kategorija nekog zamišljenog, neseksističkog književnog kanona. Umesto toga, smatram da je naš zadatak da podstičemo živahni pluralizam koji je otvoren prema mogućnostima različitih kritičkih škola i metoda, ali se ne svodi na jedan od njih, prepoznajući da su oruđa koja su neophodna za naše analize u velikoj meri nasleđena, a samo jednim delom predstavljaju naše delo« (Kolodny, 110-111).
Raznovrsnost kritičkih metoda koje se u poslednjih nekoliko decenija primenjuju u okvirima feminističke, odnosno u okvirima rodne kritike vidljiva je upravo u zborniku iz kojeg smo citirali tekst Anette Kolodny, koji već i svojim naslovom, »Feminizmi«, naglašava taj pluralitet (Warhol i Herndl) . Široki spektar mogućih pristupa ženskom pisanju uključuje danas psihoanalizu, semiologiju, lingvistiku, teoriju recepcije, naratologiju, marksističku kritiku, novi istorizam, rodne teorije, teorije tela, queer theories, postkolonijalizam... Istovremeno, danas je sasvim jasno da su se tokom poslednjih decenija i same studije književnosti značajno promenile, otvarajući se u velikoj meri interdisciplinarnosti (u tome videti u Butler 2000). Uticaj feminističke i rodne kritike na tu duboku promenu sigurno je veoma značajan.
Na prostorima kojima je namenjen ovaj časopis ta je promena manje vidljiva nego što zaslužuje, jednostavno zato što je institucionalizovana kritika (u ovom slučaju to znači akademska kritika, kao i kritika tzv. središnjeg toka književnosti koju promovišu književni časopisi, ali i nedeljna i dnevna štampa) po pravilu zatvorena za ovu vrstu književno-teorijskog pristupa, a povremeni iskoraci prema feminističkoj i rodnoj kritici ne menjaju bitno osnovni pristup . Ali, stvari izgledaju mnogo bolje kada se iz tzv. središta pomaknemo u prostore daleko veće živosti, a manje institucionalne moći. Tek odatle postaje vidljivo da su feministička teorija i kritika i kod nas prisutnije nego što se to čini onima koji prate samo literaturu tzv. »glavnog toka« i časopise koji se tom literaturom bave. U ovoj prilici, zadržaću se na primerima Srbije i Hrvatske. Produkciju teorijske misli u različitim oblastima znanja u obe ove sredine primarno podržavaju alternativne ženske grupe, koje često imaju svoja posebna izdanja, kao i ženski izdavački projekti poput »94« iz Beograda. Posebnu važnost imaju centri za ženske studije, kao alternativni prostori (još uvek) neinstitucionalizovanog bavljenja feminističkim i rodnim teorijama. Pokreću se i novi časopisi koji se bave ovim pitanjima, pa su tako u Beogradu nekoliko godina izlazila čak dva časopisa ove orijentacije, Pro-Femina, časopis za žensku književnost i kulturu, koji izdaje Radio B92 iz Beograda i Ženske studije (od nedavno sa novim imenom Genero) u izdanju beogradskog Centra za ženske studije. Centar je u okviru svoje izdavačke delatnosti pomogao i objavljivanje studije Biljane Dojčinović Nešić Ginokritika (1993). Slična je situacija i u Zagrebu, gde Ženska infoteka, pored knjiga domaćih i prevedenih autorki , objavljuje časopis Kruh i ruže. Centar za ženske studije u Zagrebu izdaje časopis Treća, a pokrenuo je i značajnu izdavačku delatnost, objavljujući posebno teorijske knjige domaćih autorki. Upravo kada je reč o književnosti, Centar je u poslednje dve godine objavio nekoliko značajnih naslova: Nadežda Čačinović objavila zbirku eseja U ženskom ključu, Ogledi o teoriji kulture (2000) u kojoj promišlja mnoga značajna pitanja feminističke teorije; Lada Čale Feldman objavila je zbirku teatroloških eseja, Euridikini osvrti (2001), a Nataša Govedić zbirku tekstova Izbor uloge, pomak granice, u kojoj sabira književne, kazališne i filmske studije.
Imajući u vidu intenzivnu edukativnu i izdavačku delatnost žesnkih grupa, moglo bi se reći kako su na ovim prostorima devedesete godine bile u većoj meri obeležene feminističkom teorijom i kritikom, čije je pisanje podsticano u alterantivnim prostorima afirmacije ženskih znanja, nego književnom proizvodnjom koju bismo prepoznali kao intencionalno »žensku«, odnosno, rodno obeleženu. Iako je u tom periodu objavljen znatan broj vrednih knjiga koje potpisuju žene i koje valja čitati iz rodne perspektive, žensko pisanje u devedesetima nije dobilo značajno mesto kakvo je imalo u osamdesetima, kada je - barem u drugoj polovini decenije – važnost novog tipa ženske proze postao jasno vidljiv.
Naravno, gledajući unazad, stvari mogu izgledati jasnije nego što je to bio slučaj u vreme kada su se odvijale, pa tako ovu tvrdnju o središnjoj pozicioniranosti nove ženske proze u osamdesetim godinama valja uzeti uslovno. Nema sumnje da je to bio period objavljivanja značajnih ženskih knjiga; neke od njih bile su prihvatane sa velikom naklonošću i publike i kritike, ali je u to vreme ipak bilo vrlo malo kritičke recepcije koja bi te knjige kontekstualizovala u okvirima feminističke ili rodne kritike. U tom smislu, kada je reč o ženskom pisanju u južno-slovenskim književnostima, situacija u osamdesetim godinama može se porediti sa situacijom u angolosaksonskim književnostima u šezdesetima: postojala je nesumnjivo značajna književna produkcija, pa je valjalo uvesti i adekvatnu teorijsku aparaturu za njeno čitanje. Rodna čitanja su, medjutim, bila retka i sporadična, a različite sredine su različito reagovale na pojavu novih glasova. Ovde su opet indikativne upravo situacije koje nalazimo na srpskoj i na hrvatskoj književnoj sceni . Osamdesete su bile vreme kada su se i u jednoj i u drugoj literaturi pojavile značajne autorke koje su donele novi pristup rodnim temama, ali je njihova recepcija bila u mnogome različita. U srpskoj literaturi autorke poput Biljane Jovanović, Milice Mićić Dimovske i Judite Šalgo uglavnom su čitane u okviru interpretativnog konktesta koji je oblikovalo nekoliko dominantnih elemenata: formalni metodi analize koji ne ostavljaju prostor za pitanja roda, afirmacija modela tzv. »stvarnosne« proze i (naoko paradoksalno) afirmacija interesovanja za društveno aktuelne, često i socijalno vrlo osetljive teme koje su »pokrivane« deklarativnim pozivanjem na autonomiju književnosti. U toj situaciji, »ženske« teme ostajale su na margini, a autorke koje su se njima bavile na književno relevantan način hvaljene su zbog drugih kvaliteta svog pisanja, ali ne i zbog inovativnosti na tom planu.
U hrvatskoj književnosti situacija je u tom pogledu bila povoljnija, jer su u osamdesetim godinama u javnom prostoru svojim ne-književnim tekstovima bile prisutne mnoge feministički orijentisane intelektualke, poput Vesne Kesić, Maje Miles, Rade Iveković, Ingrid Šafranek, Slavenke Drakulić, i drugih, koje su redovnim pisanjem u uticajnim novinama na neki način pripremale publiku i kritiku za recepciju novog tipa ženske proze. Značajnu ulogu imala je i jedna obimom mala ali važna knjiga, Štefica Cvek u raljama života Dubravke Ugrešić, koja je »ženske teme« uvela u hrvatsku književnost na naoko nepretenciozan način, afirmišući ih i ironizujući istovremeno. Kada su potom počele da se pojavljuju različite knjige autorki poput Sunčane Škrinjarić, Slavenke Drakulić i Irene Vrkljan, koje afirmišu rodnu svest, književna javnost bila je spremna da ih prihvati kao vredne uzimajući u obzir upravo njihov novi odnos prema rodnim temama.
Politička kriza i ratovi koji su usledili na prostorima nekadašnje Jugoslavije potisnuli su rodna pitanja u literaturi u drugi plan, ali ta se promena ne bi smela tumačiti kao jednostavan pomak u dominatnim interesovanjima, kojim se manje važne teme potisukuju u drug plan. Naprotiv, potiskivanje rodnih tema deo je daleko kompleksnijih procesa koji su delovali protiv duha dijaloga i razumevanja, a podržavali isključivost i netoleranciju. Potiskivanje ženskog pisanja na marginu (tek nakon što je počelo ozbiljnije da se afirmiše) deo je procesa repatrijarhalizacije, koji je zahvatio sve sredine uvučene u krizu, i koji je bio povezan sa klimom nacionalne isključivosti i netolerancije . Interesovanje i razumevanje pozicije Drugosti iz osamdesetih godina zamenio je u devedesetima totalizujući zahtev za unifikacijom svih gledišta, pa su disonantni ženski glasovi postali apsolutno neprihvatljivi. Ratna kultura oslanja se na duboko patrijarhalni, mačistički model moći, koji rodna analiza ogoljava. Stoga nije čudno što se u ranim devedesetim godinama mnoge značajne autorke pojavljuju kao kritičarke te kulture, što su tada dominantne mizogine strukture moći jako teško prihvatale. Poznati slučaj pet »vještica« u Hrvatskoj svakako je najindikativniji primer za to: kritičko pisanje o situaciji u javnom životu i kulturi dovelo je Dubravku Ugrešić , Vesnu Kesić, Slavenku Drakulić, Radu Iveković i Jelenu Lovrić u poziciju da krajem 1992. budu javno proskrivobane kao »neprijateljice hrvatstva«. U Srbiji, kulturne analize Drinke Gojković i polemički tekstovi Svetlane Slapšak imali su veliki značaj. U ovom kontekstu nipošto ne treba zaboraviti knjigu Vjetar ide na jug i obrće se na sjever, knjigu »faksiranu« između Ljubljane, Berlina, Beograda i Pariza 1991 godine, koju, komunicirajući jedna sa drugom, zajednički pisale Rada Iveković, Biljana Jovanović, Maruša Krese i Radmila Lazić. To je rodno osvešćena knjiga koja u vremenu apsolutne prevlasti primarno »muške« ekonomije »posedovanja« afirmiše dominantno »žensku« ekonomiju »davanja«, kako bi se to moglo formulisati terminima koje koristi Hélène Cixous .
U celini uzev, žensko pisanje u devedesetim godinama prolazi kroz jednu neobičnu fazu, koja je veoma dinamična i na mnogim planovima podsticajna, iako to nije uvek vidljivo iz perspektive vrednosti i događaja koji se institucionalno promovišu. Iz perspektive kulture »glavnog toka«, žensko pisanje je sigurno marginalizovano, što je situacija na koju se pozivaju i mnoge autorke u ovom bloku. Ali, kao što ovaj blok isto tako pokazuje, devedesete ipak jesu period u kojem je objavljen čitav niz značajnih ženskih knjiga. To je i vreme šireg prodora feminističkih i rodnih teorija u kritički diskurs domaćih autorki, što znači i da rodna svest postaje sve značajniji element ukupnog kulturnog miljea . Istina, ovi procesi se uglavnom odvijaju u prostorima književne margine i kulturnih alternativa, ali je sasvim jasno da su u devedesetim godinama kulturne alternative (a ovde ne mislim samo na žensko pisanje i feminističku teoriju, već taj pojam uzimam u mnogo širem smislu) često imale mnogo veći značaj od »glavnih tokova« književnih i kulturnih zbivanja, zagušenih novim socijalnim funkcionalizmom - lojalnošću novim državnim i nacionalnim politikama i željom za njihovom promocijom.
Kao što pokazuju tekstovi sakupljeni u ovom bloku, moge autorke u devedesetim godinama rodno iskustvo počinju da prihvataju kao datost koju ne treba posebno braniti ni opravdavati. Otuda i sfera ženskog iskustva jeste tema kojom se one bave iz različitih perspektiva, ali sa manje izraženom potrebom za dokazivanjem njene važnosti i književne relevantnosti. U tom smislu, autorke u devedesetim godinama na najbolji način nasleđuju ono što je u osamdesetima bilo inovativno, i ugrađuju to u svoje tekstove. Ova veća ležernost u odnosu na rodne teme i rodnu svest omogućuje im da se udalje od dominatnog modela kvazi-autobiografskog pripovedanja iz osamdesetih (Lukić 1996) i da slobodnije koriste različite žanrovske forme. Time se ne isključuje relevantnost neposrednih iskustava, bila ona prezentirana u autobiografskoj, ili kvazi-autobiografskoj formi. Ali, dramatičnost društvenih zbivanja u devedesetima dovela je do toga da se ova vrsta iskustava naglašenije povezuje sa širim kontekstom. Egzil je česta ženska tema, i ovde treba posebno pomenuti izuzetno značajan roman Dubravke Ugrešić, Muzej bezuvjetne predaje. Ipak, same devedeste nisu uvek primarna tema kojom se autorke bave; postoji težnja da se toj stvarnosti izmakne, ili da se o njoj govori posredno, pa otuda interesovanje autorki za alternativne istorije i ženske utopije.
U devedesetima je prisutna i pojava koja zahteva posebnu analizu: očigledno interesovanje prilično širokog kruga čitalačke publike za tzv. “ženske teme” dovelo do objavljivanja čitavog niza proznih tekstova koji se na relativno popularan način i bez prave književne vrednosti bave temama iz ženskog života . Problem sa ovom vrstom tekstova, koji često doživljavaju veliku popularnost, jeste u tome što se oni po pravilu uklapaju u zadate okvire tradicionalnih rodnih uloga iako koriste »ženske teme« i na osnovu toga teže da se nametnu ili bivaju percipirani (uglavnom od strane muških kritičara) kao repreznetativni model »ženske književnosti«. Važno je, međutim, naglasiti da njima nedostaje bitan element subverzivnosti u odnosu na patrijarhalnu kulturu, koju ovi tekstovi uglavnom podržavaju, a nekada čak i promovišu. U ovom drugom slučaju, reč je o fenomenu sa kojim se upravo feministička kritika mora suočiti .
U celini, devedesete se pokazuju kao godine u kojima je žensko pisanje potvrdilo svoju vrednost, a feministička i rodna kritika relevatnost svojih tumačenja. Stoga mislim da je to decenija u kojoj se nastavlja razvoj ove vrste literature, uprkos dramatičnim društvenim zbivanjima i procesima repatrijarhalizacije koji su ta zbivanja pratili (pa i delom oblikovali). Isto tako, uverena sam da tek treba očekivati značajna dela koja će o samim devedesetima više govoriti iz rodne perspektive.
Literatura:
Braidotti, Rosi, Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, New York: Columbia University Press, 1994.
Butler, Judith, Bodies That Matter: On the Discursive Limits of 'Sex', New York & London: Routledge, 1993.
Butler, Judith et al. (ur.), What’s Left of Theory, New York & London: Routledge, 2000.
Chodorow, Nancy, The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of gender, Berkeley: University of California Press, 1978.
Cixous, Hélène, sa Catherine Clément, La Jeune Née, Paris: Unione Générale d'Editions, 1975.
Coward, Rosalind, »Are Women's Novels Feminist Novels?«, u The New Feminist Criticism, uredila E. Showalter, New York: Pantheon Book, 1985, str. 225-239.
Čačinović, Nadežda, U ženskom ključu, Ogledi o teoriji kulture, Zagreb: Centar za ženske studije, 2000.
Čale Feldman, Lada, Euridikini osvrti, Zagreb: Naklada MD i Centar za ženske studije, 2001.
Dojčinović Nešić, Biljana, Ginokritika: Rod i proučavanje književnosti koji su pisale žene, Beograd: Sveti Sava, 1993.
Firestone, Shulamith, The Dialectic of Sex: The Case for Feminist Revolution, New York: Morrow, 1970.
Greene, Gayle, Changing the Story: Feminist Fiction and the Tradition, Bloomington & Indianapolis, Indiana University Press, 1991.
Govedić, Nataša, Izbor uloge, pomak granice, Zagreb: Centar za ženske studije, 2002.
Higonet, Margaret R., “Comparative Literature on the Feminist Edge”, in Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, u Charles Bernheimer (ur.), Baltimore and London: Johns Hopkins University Press, 1995, pp. 155-164.
Irigaray, Luce, This Sex Which is Not One, sa francuskog prevele Catherine Porter i Carolyn Burke, Ithaca, New York: Cornell University Press, 1985.
Ivanović, Nevena, “Appropriation and manipulation of ‘women’s writing’ in the nationalist discourse in Serbia in the nineties”, Reč br. 59, 2001, 245-287.
Jackson, Stevi i Scott, Sue, Feminism and Sexuality: A Reader, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1996.
Kolodny, Anette, »Dancing Through the Minefield: Some Observations on the Theory, Practice, and Politics of a Female Literary Criticism«, u Feminisms, uredile Robyn R. Warhol i Diane Price Herndl, Rutgers University Press, 1993.
Lukić, Jasmina, “Women-centered Narratives in Contemporary Serbian and
Croat Literatures”, Engendered Slavic Literatures, ed. by Sibelan Forrester i
Pamela Chester, Indiana University Press, 1996, pp. 223-243.
Lukić, Jasmina, »Pisanje kao antipolitika«, Reč br. 64, decembar 2001, str. 73-102.
Max Ferree, Myra, Lorber, Judith i Hess, Beth B. (ur.), Revisioning Gender, London: SAGE Publications 1998.
Millett, Kate, Sexual Politics, New York: Doubleday, 1970.
Moers, Elen, Literary Women, London: Women's Press, 1977.
Robbins, Ruth, Literary Feminisms, McMillan & St. Martin's Press, 2000.
Showalter, Elaine, Literature of Their Own: British Women Novelists from Bronte to Lessing, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1977.
Showalter, Elaine, »Feminist Criticism in the Wilderness«, u Writing and Sexual Difference, uredila Elisabeth Abel, Chicago: University of Chicago Press, 1982.
Skelvicky, Lydia, Konji, žene, ratovi, odabrala i priredila Dunja Rihtman Augištin, Zagreb: Ženska infoteka, 1996.
Spender. Dale, »Women in Literary History«, u The Feminist Reader, uredile C. Belsey i J. Moore, London: Macmillan, 1989, str. 21-33.
