Anton Berišaj

U TRAGANJU ZA ... TEORIJOM

Sarajevske Sveske br. 17

1.

Početak sedamdesetih predstavlja nagovještaj otvaranja prostora oslobađanja od dotadašnjeg antiteorijskog terora paramarksističke i, dakako, dogmatske školske (tada još uvijek ne i akademske) teorije na Kosovu i, može se slobodno reći, u albanskoj kulturi uopće. Zapravo, pojavljivanje prve esejističke knjige Ibrahima Rugove, Lirski dodiri (Prekje lirike, 1971), čije će se sinkretističko pismo kretati na graničnome području između lirskoga i kritičkog diskurza, kao da navješćuje izvjestan ludički modus teorijskih traganja u nas. Svojom drugom knjigom simptomatična naslova Prema teoriji (Kah teoria, 1978), on će tek odškrinuti vrata demonu teorije u vidu pluralnog snopa fragmenata, ideja i pojmova fenomenološke, formalističke, strukturalno-semiotičke i (rane) poststrukturalističke provenijencije. Parafrazirajući Barthesa: Podvrći kritici znači (po)staviti u krizu, a prihvatati takođe znači ne prihvatiti (nešto) onakvo kakvo jeste. Teorija, analiza, otvorenost i oštroumnost, on će tako najaviti i kasnije okretanje svog kritičko-estetičkog interesa prema ideološko-pragmatičkim uslovljenostima književnog i kritičkog diskurza (Estetičko odbijanje, 1987). Pa ipak, ta vrata će dugo ostati poluzatvorena.
Aktuelna teorijska scena, uprkos nekolikim interesantnim pojavama, više sliči jednomu babilonskome žamoru tragova, eklektički napabirčenih fragmenata suvremenih (i ne samo njih) teorijskih diskurza o književnosti, negoli na strukturirani dijaloški prostor ideja, pristupa i eksplanatornih modela koji bi se mogao nazvati, koliko god provizornim, imenom – theoria.

2.

Jedan od najutjecajnijih teorijsko-kritičkih pristupa devedesetih predstavlja veoma razuđeno djelo i kritički angažman Sabri Hamitija. Njegovo zalaganje za novim čitanjem albanske literature kretalo se na presjeku ideja francuskih poetičara iz '60-ih i '70'-ih, pledirajući za novom umjetnošću čitanja kao svojevrsnom tipu imanentne kritike (začudo, uprkos tako proklamiranom programu, on će 'zaobići' reader response theory kao i Jaussovu Rezeptionasthetik). Međutim, sa teorijske točke gledišta njegove dvije najzanimilivije rasprave Veliki kodovi albanske knjževnosti (1989), simptomatična određenja kao esej e metodi, i Bioletra – Jedna teorija čitanja i pisanja (2000), predstavljaju svojevrstan misuse semiotičke terminologije (čije ishodište 'posuđuje' od glasovita Fryeva djela The Great Code), u prvom slučaju, dok u drugom slučaju on u vidu 'jedne teorije čitanja i pisanja', čitatelju nudi u najmanju ruku rudimentaran i 'čudan teorijski brak' između elementarnih struktura imaginarnog odnosno imaginacije materije Gastona Bachelarda i izvjesne derivacije Pouletovog subjektivistčkog čitanja i njegovih teorijskih figura. Njegova će kasnija 'tematološka' kritika sve više uranjati u etnocentrični diskurz, projicirajući već poznatu funkcionalnu relaciju između literarnog i teorijskog diskurza i moći, i unatoč djelomičnom okretanju prema Genetteovom teorijskom idiomu transtekstualnosti.

Na njegovom tragu će se naći i izvjestan broj mlađih kritičara (Kujtim Shala, Kujtim Rrahmani...), koji će posvema 'nekritički' prigrliti dijalošku kritiku (koja, doduše, ima veoma malo zajedničkoga sa glavnim Bahtinovim postavkama) i intertekstualni pristup, ne vodeći puno računa o procesima derivacije, transformacije i kretanju teksta u različitim značenjskim registrima, unutar različitih označiteljskih postupaka koji nisu organizirani po istom principu (Biti, 1989). Tome teorijskom kontekstu svojim širokim kompilacijskim pothvatom u oblasti 'povijesti književnih teorija' će se pridružiti i Zejnullah Rrahmani. Riječ je o tipičnom primjeru 'merkantilizacije' teorije u ravni institucionalne diskurzivne moći.

3.

Iako u svojim početnim koracima, retoričko-semiotička orijentacija u metodičkoj ravni pruža elementarni nivo teorijske koherentnosti, pa time i dovoljan i nužan uslov za uspostavljanje relativnog identiteta u razlikovnom poprištu teorijskih i inih diskursa u ravni kulture. U tom kontekstu indikativno je djelo Basri Çapriqija Simbol i njegovi rivali (2005), u kojem on upješno odoljeva parcijalnom retoričkom pristupu kniževnome tekstu, izgrađujući drugačiju logiku interpretacije simbola kao tekstualne strategije simboličkog modusa. Simbol se u njegovim teorijskim razmatranjima i interpretativnoj akciji sučeljava sa fundamentalnim kategorijama kao što su znak, ikona, kod, semantička magla, alegorija, metafora, mit, arhetip etc., određujući pjesnički tekst interpretatibilnom instancom koja omogućuje, u principu, neograničena tumačenja. U sličnom teorijskom obzorju se kreće i djelo A. Berišaj Retorika i literarnost (2005), sa posebnim naglaskom na pokušaju konstituiranja jedne osobene retorike tekstualnosti.

4.

Pravi epistemološki rez predstavlja teorijski program Rexhep Murtez Shalae predočen u dvema njegovim knjigama Theory – moderna komunikacija (Priština, 2001) i Notes – teorija metakomunikacije (Priština, 2005). Uprkos autorovoj sklonosti da poslednju raspravu (koja je inače koherentan slijed prethodne) predstavi kao 'dnevnik meditacija o teoriji, stvaranju i komunikaciji kao trijadni model metakomunikacije', ona je ipak po mojemu sudu konzistentna i sistematska rasprava. Teorijsku problematiku i perspektivu Shale sklon sam vidjeti, u njenim najopštijim ishodišnim točkama, u širem kontekstu modalne logike (a ne u kontekstu
poznate Popovičeve književne metakomunikacije, čiji se osnovni modus operandi vezuje za kategorijom metateksta), i u tom sklopu posebni akcenat koji stavlja na logičku kategoriju intencionalnosti – po njemu bazične u procesu strukturiranja tekstova i njihova funkcioniranja u procesima književne komunikacije. On iskoračuje s one strane klasičnog modela teorije komunikacije i njene standardne 'sheme' sa temeljnim instancama: autor-tekst-čitatelj-kod-kontekst...itd, i ustanovljuje jedan posvema specifičan model književne komunikacije projiciranjem bazičnog modela u, recimo primjerice, samo na instancu autora – u kojoj on vidi ne samo matricu geno-tekstualne produkcije, već istovremeno i ulogu čitaoca. Radi se o svojevrsnoj 'operativnoj kombinaciji' klasične teorije komunikacije i postmodernističkih teorema o fraktalima, koji se 'hijerarhijski' objedinjuju u svim promenljivim i polimorfnim čvorištima komunikativnog književnog procesa sve do instance kulturnog i civilizacijskoga univerzuma.

Paradoksalno ukrštanje u njegov teorijski diskurz krajnje scijentističke sklonosti sa već pominjanim postmodernističkim teoremama o fraktalnim sistemima, objektima i subjektima predstavlja njegov prometejski pokušaj prevladavanja poststrukturalističkih teorijskih aporija, koje on identifikuje bilo u obliku epistemološkog relativizma Jacquesa Derridaa, bilo u obliku neopragmatičkih against theory stajališta.

Smještajući teorijski diskurz u (poli)sistemske okvire epistemološkog optimizma on će napokon širom u nas otvoriti vrata ludičkom prostoru teorije.