Jasmina Mojsieva Guševa
REGIONALNA KOMPARATIVISTIKA – SITUACIJA I PERSPEKTIVE
Sarajevske Sveske br. 32/33
prevela sa makedonskog: Seida Beganović
Terminološka sintagma „regionalna komparativistika“, na prvi pogled, djeluje zbunjujuće i konfuzno radi izloženosti utjecajima suprotno suprotstavljenih sila iz dva odvojena pojma, od komparativistike koja sa svojom otvorenosti i prostranosti proturječi regionalizmu i njegovoj ograničavajućoj uskosti.
Komparativistika, ustvari, kao nova naučna disciplina definirana je kao „metodski postupak koji preko ispitivanja analogija i veza, srodnosti i utjecaja, književnost približava ka drugim oblastima istraživanja, izrazu i znanju ili pak, omogućava uzajamno približavanje književnih činjenica i tekstova, nezavisno da li su bliski ili udaljeni – vremenski i prostorno, samo ako spadaju u više jezika ili u više kultura, predstavljajući dio jedne iste tradicije, da bi se opisali, shvatili i intenzivnije doživjeli.“ (Pichois, Rousseau, 1973:172) S druge strane, regionalizam donosi ograničenost, nesvojstvenu komparativizmu. Ali, sploćeni zajedno, u jednu jedinu sintagmu, oni svoja različita iskustva harmoniziraju i usaglašavaju u značenju sa jednim dubljim smislom, koji ima svoju praktičnu referencijalnost, povezanu sa svijetom u kojem živimo. Naime, u praksi postoji centrifugalna usmjerenost subjekata prema određenim regionalnim središtima, koji svoj spokoj uvijek nalaze u objedinjujućem jedinstvu globalno cijelog.
Interesovanje za komparativno izučavanje dviju ili više kultura i za multikulturalnost dobiva snažan zamah osamdesetih godina prošlog vijeka povezujući se, prije svega, sa istovremenim širenjem globalizacijskih ideja. Kao što je dobro poznato, strategije kulturoloških globalizacijskih procesa nalažu prevazilaženje sporova između nacionalnih kulturnih i književnih sredina u svrhu objedinjavanja nacionalnih kulturnih naslijeđa u okvirima svjetskog.
Iste ciljeve ima i komparativistika, razvijajući se kao posebna grana u okvirima književne nauke, u čijem centru interesa je izgradnja nove, opšte i komparativne istorije književnosti, u kojoj će biti prevaziđena sva sporna pitanja iz pojedinačnih nacionalnih istorija. Ali, takođe i da se književnost predstavi kao svjetski razvojni proces međusobnih djelovanja i utjecaja, s nužnim poštovanjem prema različitostima koje se tretiraju kroz jedan progresivan dijalog, shvaćene onako kao što ih objašnjava Homi Baba: „kao kulturne kategorije komparativne estetike/etike, koja priznaje prethodno zadate kulturne sadržaje“ (Baba, 2004:73).
Da se pređe ovaj dug i složeni put premošćavanja razlika, potrebna je postupnost u upuštanju u probleme i suočavanju sa njima, što za rezultat ima razvijanje regionalne komparativistike, kao specifičnog dijela ove nauke. Ta postaje naročito popularna u multinacionalnim sredinama, kakav je prostor bivše Jugoslavije, gdje se u svakoj tadašnjoj republici, a današnjoj posebnoj zemlji, formiraju obavezno centri za izučavanje i praćenje drugih, takozvanih nematičnih, literatura. Drugim riječima, stvoreni su uslovi i struktura za jedno komparativno prosljeđivanje svih kultura u ovom regionu, za dosljedno praćenje, otkrivanje i razrješavanje mnoštva problema, koji neminovno iskrsavaju i domenima nacionalnih kultura, kada treba da se odredi pripadnost, jezično pismo ili utjecaji na/između posebnih autora.
Ustvari, stvoreni su preduslovi da se desi jedan proces, kojeg Zvonko Kovač u svojoj knjizi „Poredbena i/ili interkulturna istorija književnosti“ naziva „ukrštanje kultura, u koje se uključuju brojni inostrani istraživači tuđih literatura, ali i brojni zagovornici svoje kulture izvana“ (Kovač, 2001:110). Uostalom, preko ovog procesa, kao što će zabilježiti Kovač, „ne samo što se u isti položaj dovode profesori domaće literature, kao i oni strane literature čija je djelatnost u prošlosti uvijek bila tretirana kao manje važna“ (Kovač, 2001:110), nego se stvara jedna specifična atmosfera izjednačavanja vrijednosti svog i tuđeg preko kritičkog pristupa zabludama, koje su građene preko različitih ideoloških ubjeđenja iz matičnih država.
U biti, dolazi se do pitanja kako da se literarna istorija oslobodi nametnute ideologije društvenih struktura, od njihove sistematski iskrivljene međusobne komunikacije.
Nova naučna misao od početka dvadesetog vijeka odigrala je značajnu ulogu u relativiziranju odnosa između literature i realnosti i prevazilaženja interpretacije o njihovoj direktnoj uslovljenosti, ponajprije preko pojave formalističkog pristupa u stvaranju istorije literarnog sistema, to jest istorije formalnih i tematskih postupaka, u odnosu na koju se definiraju posebni literarni tekstovi, za što najviše zasluga imaju teoretičari Žerar Žene i Jurij Lotman. Isto toliko značajne, u određenom periodu, bile su i sociološke teorije o recepciji i literarnoj komunikaciji, poput one Lisjena Goldmana, marksističkog strukturaliste, koja je bazirana na ideji o postojanju homologija između literature i društvene realnosti, iz aspekta „mentalnih struktura“ određenih socijalnih grupa, pa sve do ideje o istoriji literature – kao istorije literarnih institucija, što su ju uobličili Žak Diboa i Pjer Burdije, prema kojoj posebna pažnja bijaše posvećena ulozi individuuma koji učestvuju u formiranju književnog proizvoda, te njihovoj društvenoj i političkoj aktivnost i moći u različitim epohama. Pomenućemo, zatim, i teoriju recepcije Hansa Roberta Jausa, koja je kritički fokus odnosa autor – tekst prebacila prema odnosu tekst – čitatelj. Prema njemu, kriza literarne istorije nastaje upravo radi toga jer je potcijenila recepciju i efikasnost djela na čitatelja. Ova teorija bila je potkrijepljena teorijama Stenlija Fiša i Volfganga Izera, koji, u svojim studijama o činu čitanja, pretpostavljaju postojanje informiranog čitatelja ili implicitnog čitatelja zajedno sa teorijama Umberta Eka o čitatelju u tekstu, kao modelu čitatelja koji neminovno učestvuje u interpretaciji teksta. Ove teorije dovode do prevrata od ideje o utjecaju – na ideju o recepciji, koji dalje ostavlja pečat na shvatanja brojnih istraživača i teoretičara literature, koji su ukazivali na mogućnosti stvaranja zajedničkih odgovora o svjetskoj kulturnoj istoriji, što ne proizilaze iz individualnih identičnih tema, nego iz zajedničkog kulturnog identiteta i slažu se sa stavom da utjecaj na literarno djelo, u različitom kontekstu od originalnog - je proces, preko kojeg se ne preuzima i prisvaja pasivno, na primjer, od jedne veće literature u drugu manju, nego da se radi o jednom kompleksnom procesu - interakcije i međuutjecaja u kulturi. Sa ovakvim uvidima razbija se dotadašnja istorijska i evropocentrična metodologija izučavanja književnosti, na račun komparativnog modela i rastegljive regionalističke utemeljenosti poredbene inerpretacije.
Kao inicijalni pothvat u ovom smjeru možemo da tretiramo aktivnosti Dioniza Đurišina i njegovu knjigu „Teorija poredbenog proučavanja literature“, objavljenu prvi put 1975. godine u Bratislavi, koja se odnosi na izučavanje regionalnih i graničnih kultura i njegove koncepte o funkcioniranju međuknjiževnih zajednica širom svijeta. Naime, ukazujući na nedostatke genetsko-kontaktnih i tipološko-relacijskih istraživanja u književnoj komparativistici, koja predstavljaju realan problem, kako za komparativiste, tako i za nacionalne istraživače literature, on inicira projekat preko kojeg istražuje i definira međuknjiževni razvoj zajednica, između kojih postoje određene forme koegzistencije, uzajamnosti i korelacije.
Predmet njegovog interesa bili bi prije svega, problemi susjednih književnosti (kao što su slovačka i češka, južnoslavenska, austrijska i njemačka, engleska i američka, latinoamerička itd), odnosno književnosti u određenim problematičnim regionima u svjetskim okvirima.
On će da konstatira da problemi nastaju, prije svega, radi mehaničkog tumačenja teorije utjecaja, recepcije i kontakta među literaturama. Za uzvrat, nudi nam jedno kompleksnije teorijsko rješenje, kojim pravi distinkciju između vanjskih i unutrašnjih kontakta, klasificirajući druge na višoj ravni, prije svega radi odlučujuće uloge literature koja prima u sebe i njene spremnosti za međuliterarnu komunikaciju i recepciju.
Prema njemu, tipološke su samo one pojave koje, pokraj toga što su nastale na osnovu kontakta sa drugim kulturama, nužno moraju da se formiraju u suodnosu sa unutrašnjim faktorima razvoja. Od naročite važnosti u izučavanju literature, prema njegovim uvidima, je da se spoznaju sva društevena zbivanja, opšti faktori najrazličitije prirode koji utječu na same literaturene veze, kao i posebni uslovi za stvaranje tih komunikacija u međuknjiževnim zajednicama.
Đurišinove inicijacije bile su široko prihvaćene u jugoslavenskom prostoru, što je iniciralo niz projekata, naročito u Hrvatskoj, koja se izdvajala po svojoj progresivnosti i okrenutosti ka komparativistici i komparativnim temama. Ovakva usmjernost imala je za rezulatat više izdanja projekta „Komparativno pručavanje južnoslavenskih književnosti“ , pod rukovodstvom Franje Grčevića, u ranim osamdesetim i devedesetim godinama, u koje je bila uključena većina komparativista balkanskih prostora, sa različitim metodološkim prilazima, konkretnim analitičkim temama i okvirnim sugestijama. Neki od njih su istaknuti komparativisti, poznati po svojim specifičnim stavovima koji idu u korist komparativistici, kao onaj Zorana Konstantinovića o pluralističkom konceptu izučavanja književnosti u sinhronijskim okvirima širim od nacionalnih, u sistemima koji su odraz opštih uslova proizvodnje i komunikacije. U isti kontekst ubraja se ukazivanje Gaje Paleša na kompleksni odnos teksta i konteksta i nedjelotvornost monolitnih koncepcija, naročito kada se posebni entiteti nalaze u neposrednom suodnosu, koji ne može da se dosegne ako se ne razgleda kontekstualno, u suodnosu sa širom književnom zajednicom, sa tendencijom preko komparacije sličnosti da se dobiju relevantnija saznanja o osobenostima tekstova i njihovoj posebnosti (Paleš, 1983:25-28).
Svakako, tu su i pojedinačna zalaganja i monografijska izdanja Jože Pogačnika (“Teme i dileme” i “Književna sredba s Drugima”) kojem će se, nešto kasnije, priključiti Zvonko Kovač sa svojim knjigama “Međuknjiževna tumačenja” i monografijski rad sa obavezujućim naslovom “Poredbena i/ili interkulturna istorija književnosti”. I obojica su revnosno i kontinuirano posvećeni temama, dilemama i granicama komparativne jugoslavistike, propagirajući je na više nivoa: započinjući od javnih obraćanja i reakcija, mijenjanjem dominantnih, uskonacionalnih shvatanja u redakcijske sastave i časopise, kreiranje povoljne nadnacionalne atmosfere u društvima pisaca, pa sve do pomjeranja u smjeru regionalne komparativistike u akademskim sredinama, preko uvođenja novih studijskih grupa i angažiranih prezentacija na naučnim skupovima, usmjerenih protiv fetiširane nacionalne svijesti.
U prilog ovoj ideji, 1978. godine, na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, u okviru studija jugoslavistike, Zvonko Kovač će uvesti predmet “Komparativna jugoslavistika”. Kasnije, od školske godine 1981/82, u osmom semestru, Jože Pogačnik uvodi i predaje predmet “Osnovi komparativne jugoslavistike” na Osječkom univerzitetu. Svrha ovih predmeta nije bila samo akumulacija znanja, nego i stvaranje vrijednosnih sudova formiranih na osnovu tipoloških izučavanja, aspekti recepcije, prostorna povezanost, međusebni suodnos, interferencija, srodnosti i razlike, pripadnost i nepripadnost određenih društvenopolitičkih okvira ili konfesionalnih civilizacijskih okvira.
Sa komparativnim metodom izučavanja, koji svoje početke bilježi negdje početkom 19. vijeka u Francuskoj, pod uticajem komparativnih izučavanja u prirodnim i društvenim naukama i njegovo prerastanje u književno-naučnu disciplinu, u drugoj polovini 20. vijeka i pokraj svih pratećih kontroverzi, otvaraju se nove perspektive u tumačenju situacije u nauci o književnosti.
Poseban doprinos u smjeru njenog razvijanja, kao i prema opravdanosti regionalne komparativistike, daje široki koncept Iva Ševrela o kulturi kao osnovnoj matrici svih književnih pravaca i njegovih zalaganja da se otvore takozvane „problematične zone“, kao i uvidi Armanda Njišija o važnosti interkulturalnosti kao poetici/politici aktivnog suživota između različitih kultura. Evidentno je da se sa njenim implementiranjem u regionalnim okvirima, omogućava jedan drugačiji pristup komparativnog posmatranja kulture iz regiona, koji će pomoći u rješavanju međusobnih nesuglasica i nesporazuma u odnosu na tumačenje problematičnih spornih mjesta između susjednih država na Balkanu. Naime, regionalna komparativistika je samo dio književne komparativistike, međutim sa određenim regionalnim ograničavanjem, tako što regionalnu komparativistiku, a propó, definicije francuskih komparativista: Pišoa i Rusoa, možemo da formuliramo kao „književnokritičku disciplinu koja se sastoji od analitičkog opisa, metodskog i diferencijalnog poređenja sa interlingvističkim i interkulturnim književnim fenomenima“ određenih areala (J. M. G) „ uz pomoć istorije, kritike i filozofije, u cilju: potpunog razumijevanja književnosti kao specifične funkcije čovječjeg duha“ (Pichois, Rousseau, 1973:174). Njena funkcija je na regionalnom nivou isto toliko značajna kao i funkcija komparativistike, a odatle i njihova međusobna povezanost i kauzalnost u pojavljivanju i dejstvovanju.
Njihovo inauguriranje u naučne discipline u Makedoniji datira iz ranih osamdesetih dvadesetog vijeka, preko novootvorene studijske grupe Opšte i komparativne književnosti na Filološkom fakultetu u Skopju (1980), kao i preko Odjeljenja za teoriju literature i komparativnu literaturu, zajedno sa Odjeljenjem za makedonsko-južnoslavenske književne veze (kasnije preimenovanog u makedonsko-balkanske književno-istorijske veze pri Institutu za literaturu (1981)). Ključnu ulogu u afirmaciji komparativne književnosti u Makedoniji imao je Milan Đurčinov zajedno sa akad. Vladom Uroševićem, Verom Janevom- Stojanović, Ljiljanom Todorovom, Svetozarom Brkićem, Tomom Sazdovim, Slobodanom Mickovićem, Georgijem Stardelovim i Savom Cvetanovskim, akad. Borisom Petkovskim i akad. Katom Ćulafkovom, koji bijahu prvi profesori na ovoj studijskoj grupi.
Grupa se kasnije proširila iz redova završenih sudenata komparativne kniževnosti Univerziteta „Kiril i Metodij“: Elizabetom Šelevom, Biljanom Angelovskom, Lidijom Kapuševskom – Drakulevskom, Majom Bojadžijevom, Slavicom Srbinovskom, Vladimirom Martinovskim i Marijom Đorgijevskom. U Institutu za književnost, Odjeljenje za teoriju literature i komparativnu literaturu prvobitno je sačinjavao komparativist Aleksanadar Prokopijev, koji je svoje obrazovanje stekao na Beogradskom univerzitetu, i kojem su se kasnije pridružili diplomirani komparativisti iz Makedonije: Anastazija Đurčinova, Sonja Stojmenska-Elsezer i Nataša Avramovska; dok je regionalno usmjereno Odjeljenje za makedonsko-balkanske književno-istorijske veze dugo radilo samo sa jednim članom – Jasminom Mojsijevom-Guševom, kojoj se kasnije pridružio Goce Smilevski.
Od posebnog značenja za razvoj i perspektive komparativistike u Makedoniji bili su kontakti i suradnja sa predstavnicima evropske i svjetske komparativistike i institucijama koje ovi predstavljaju. Ta suradnja počinje još u samom početku preko sjednice Biroa (AILC) u Ohridu (1981) na kojoj su nastupili renomirani svjetski komparativisti Rene Velek, Duva Fokema, Henri Remak, Eva Kušner, Klaudio Giljen, Džerdž Vajda, Iv Ševrel, Manfred Nauman i drugi. Da bi produžilo sve do današnjeg dana preko planiranog održavanja Četvrtog Internacionalnog kongresa Evropske mreže za komparativna literarna izučavanja (REELC) na temu „Književne dislokacije“, na početku septembra 2011. godine, ponovo u Ohridu, u organizaciji Instituta za makedonsku literaturu u okvirima obilježavanja njegove tridesetogodišnjice formiranja.
Naravno, postoje i druge forme suradnje koje se odnose na učešće makedonskih komparativista i drugih svjetskih komparativnih naučnih kongresa i konferencija; u komparativnim naučno-istraživačkim projektima Balkana i šire (Univerzitet u Zagrebu, Institut za književnost i umjetnost u Beogradu, Institut za literaturu u Sofiji, Univerzitet u Bratislavi i drugi); kao i gostovanja Dioniza Đurišina, Armanda Njišija, Žana Besiera i drugih uglednih profesora komparativistike u makedonskoj akademskoj sredini.
Za širu afirmaciju komparativne književnosti u Makedoniji, naročito u fazi njenog formiranja, značajnu ulogu imali su i predstavnici književne nauke iz bivših jugoslavenskih centara, naročito profesori iz Beograda, Zagreba, Sarajeva i Ljubljane (akad. Zoran Konstantinović, Anton Ocvirk, Vojislav Đurić, Radoslav Joksimović, Milivoj Solar, Miroslav Beker, akad. Zdenko Lešić, Novica Petković, Dragan Nedeljković i dr. )
Interferencija, koja je mogla da se slijedi kroz istoriju zajedničkog življenja biviših jugoslavenskih naroda u jednoj državi sa jedinstvenom ekonomijom i protokom informacija, u posljednjoj deceniji dvadesetog vijeka, je sa smanjenim intenzitetom.
U tom periodu svaka republika okrenuta je samoj sebi, prema sopstvenim aktivnostima i proboju u svijet. U Makedoniji je zamjetljiva djelatnost Društva komparativista Republike Makedonije (formiranog 1987.); projekti koji su ostvareni u oba odjeljenja Instituta za makedonsku literaturu Katedre za komparativnu književnost, kao i projekt MANU-a (1996-2003) „Komparativno izučavanje makedonske književnosti i umjetnosti u 20 vijeku“ sa oko 130 učesnika i više objavljenih tomova, od kojih ćemo kao relevantan za nas smetati naslov „Makedonska literatura i umjetnost u kontekstu mediteranske sfere“, edicija „Književni kontekst“ (1995) i elektronski časopis „Miraž“ (2002).
Ali, to ne znači da ideja o regionalnosti u cjelini odumire, naprotiv ona ponovo počinje da se uspostavlja, ali sada uz pomoć drugih subjekta i učesnika i sa proširenim poljem interesa u smjeru interdisciplinarnosti i otvorenosti prema kulturološkom pristupu u tumačenju, na koji se prirodno nadovezuje sama komparativistika. Ono što je važno je da produžavaju aktivnosti na stvaranju i njegovanju interkulturalnosti u južnoslavenskim okvirima preko različitih kulturnih aktivnosti, projektnih zadaća, časopisa, monografijskih izdanja, naučnih projekata i različitih institucija.
Suradnja između univerzitetskih centara ponovo se obnavlja u novom milenijumu preko niza zajedničkih projekata. Jedan od najambicioznijih regionalnih projekta je Interdisciplinarni i multinacionalni projekt „Filološke studije“, koji je započeo kao međuuniverzitetska suradnja na Filološkom fakultetu pri Permskom državnom univerzitetu, Perm, Rusija i Filozofskom fakultetu u Ljubljani, Slovenija, u 2002. godini, na koje su im se kasnije sukcesivno pridružili Institut za literaturu iz Skopja, Makedonija i Filozofski fakultet iz Zagreba, Hrvatska. U 2008. godini projekat se transformirao u međunarodni internetski časopis www.philolgicalstudies.org, sa više kulturoloških rubrika, od kojih su dvije naslovljene „Riječ u istorijsko-kulturološkom kontekstu (poredbeni aspekt)“ i „Književnost u interkulturnom kontekstu“ tretiraju teme iz regionalne komparativistike. Prostor za afirmaciju i interkulturni dijalog odvaja i bosanski časopis „Razlika“ www.razlika-differance.com, koji je formirala Katedra za književnost Filološkog fakulteta u Tuzli 2002. godine, koje tretira pitanja koja su u vezi sa identitetom, pogledom na Druge, razlikama u međusobnim tumačenjima regionalnih južnoslavenskih kultura i literatura. Ovom prilikom pomenućemo i projekat „Svoji i tuđi u balkanskim literaturama i kulturama“, koji je nastao kao suradnja između Univerziteta „Adam Mickjevič“, Poznanj, Polska, Instituta za literaturu, Beograd, Srbija i Zagrebačkog univerziteta, Hrvatska, Instituta za literaturu Sofija, Bugarska, sa nizom konferencija koje su uslijedile, u periodu od 2003. do 2007. godine.
Za njihovu uspješnu realizaciju od prevashodnog značenja je to što su u obrazovnim centrima sačuvani stari oblasni okviri sa prilagođenom postavljenošću koja je usmjerena prema novim uslovima.
Na primjer, na Filozofskom fakultetu u Ljubljani još uvijek se izučavaju jezici i književnosti drugih (sada bivših) jugoslavenskih naroda. Isti je slučaj sa Filozofskim fakultetom u Zagrebu, gdje se u okvirima smjera Južnoslavenski jezici i književnosti velika pažnja posvećuje pripremanju mladih kadrova sa regionalnim usmjerenjem.
Malo je drugačija situacija na Beogradskom univerzitetu i na Filološkom fakultetu, gdje je politički režim Miloševića ostavio tragove zapostavljajući jezike i književnosti bratskih naroda.
Situacija u Bosni i Hercegovini je još drastičnija u tom smislu.
Na Univerzitetu „Kiril i Metodij“ u Skopju, još uvijek opstoji regionalna obrazovna strukturna postavljenost, u okvirima Katedre za makedonsku i jugoslavensku književnost koja je, s obzirom na izmjene društvenih okolnosti, sada dobila novo ime: Katedra za makedonsku i južnoslavenske književnosti. Ona je, zajedno sa katedrom za komparativnu književnost, glavni nosilac za stvaranje mladih kadrova, jedna sa nacionalnom, ali i regionalnom provenijencijom, a druga sa komparativističkim pogledima.
Svakako, u pogledu regionalne komparativistike, najimanetnije je Odjeljenje za makedonsko-južnoslavenske književne i kulturne veze (preimenovano 1999. godine u Odjeljenje za makedonsko-balkanske književno-istorijske veze) pri Institutu za makedonsku literaturu, koje se bavi projektima iz oblasti regionalne komparati(vi)stike, kao na primjer: „Fenomen Ljubavi i njegove kreativne implikacije u balkanskoj literaturi“ (IML; 1997-2000); „Makedonska savremena proza u balkanskom kontekstu“ (IML,2001- 2003); „Srodnosti između savremene makedonske i balkanskih literatura (Realno/ Imaginarno)“ (IML, 2002-2004); kao i posljednji ambiciozni projekat „Interkulturna istorija makedonske literature“ (IML, 2009-2011); za čiju su uspješnu realizaciju uvijek potrebni višenacionalni timovi.
Kod rada na projektima koji su bazirani na komparativnom izučavanju književnosti, bez razlike da su li u njihovu realizaciju uključeni jednonacionalni ili višenacionalni timovi, prednosti su višestruke.
Prije svega ovim metodom postiže se demistifikacija određenih „svetih“ tačaka u okvirima nacionalnih književnosti, pri čemu se izbjegava patetičnost u tumačenju istih segmenata. Istovremeno, preko procesa komparativnog razgledanja, otvara se mnogo novih zanimljivih, ali zapostavljenih pitanja u okvirima jednonacionalnih izučavanja. Upravo sa novom metodom, ta pitanja mogu da se sagledaju iz šireg aspekta koji će, pak, da omogući prikupljanje brojnije argumentacije za pravcu razrješavanja postavljenih dilema.
Komparativna shvatanja, u svakom slučaju, dovode do preokreta u nacionalnim koncipiranjima i izučavanju književnosti. Preokret u nauci o književnosti odnosi se na više nivoa. Jedno od njih, svakako, je proširivanje horizonta spoznajnog procesa, pri čemu dolazi do spoznaje da proces razumijevanja i evidentiranja razlika može da bude dvojan i različit za svakog učesnika odvojeni. Takođe, zbog različite kompeticije i predznanja učesnika u procesu konzumacije kulturnih sadržina (bez razlike na jednaka zalaganja propagatora), dolazi do naglašenih razlika u recepciji tekstova, na što treba da se maksimalno obrati pažnja. Ustvari, različita recepcija je bitni faktor u građenju zajedničke istorije, jer književna istorija, kao što piše Robert Jaus u svojoj knjizi „Estetika recepcije“, „predstavlja plod shvaćanja i interesa od strane tumača“ (Jaus, 1978: 123). On dalje objašnjava da, kada se radi o istorijsko-književnoj komparaciji, neophodno je prisustvo trećeg elementa, izvan tih koji se međusobno upoređuju, koji bi igrao ulogu upravljačkog stuba, relevantnog za problematiku koja se obrađuje. To znači da komparacija nije samoj sebi cilj, nego je teorijska forma preko koje se sprovodi postupak građenja istorije u koju su implementirana shvaćanja i aktivni interesi i tvoraca i konzumenata. Ustvari, jedinstveni cilj prilikom stvaranja svjetske ili komparativne književne istorije bio je oduvijek: usmjeravanje društva prema određenim moralnim i estetskim normama. Takve norme, prema Jausu, variraju iz epohe u epohu ukazujući na otvorenost i komunikativnost literature, kao i njenu povezanost sa dominantnom društvenom ideologijom. Nekad su to bile kapitalistička i komunistička ideologija koje su vodile računa o pojedinačnim i kolektivnim pravima, dok je danas to globalizirajuća ideologija sa njenim namjerama da proširi zajednice do forme jedinstveno cijelog. Upravo zato, danas potrebna je istorija literature koja ima ambiciozan cilj: da prevaziđe krizu pojedinačnih literarnih istorija sa nacionalnim oznakama i njihova zamjena sa jednom jedinstvenom istorijom, sa opštim karakterom, koja će da se odrazi na globalnu čovjekovu svijest preko simbolične prezentacije evolucije duha. Ta istorija bila bi sačinjena od mnoštva nacionalnih i regionalnih oznaka, isprepletenih i sploćenih u niz opštekulturoloških doprinosa. Takva istorija neminovno bi komunicirala s drugim kulturama i, kao što kaže Iv Ševrel, bila bi osjetljivija prema prisustvu drugih“, ali i ona bi bila otvorena za razna kulturno-antropološka tumačenja prerastajući svoje osnovno polje interesa kroz susrete sa drugim disciplinama. Takva istorija bila bi transdisciplinarna studija o multikulturalnost svijeta koja će se interaktivno dopisivati.
Temeljna pomjeranja u oblasti međunarodnih komunikacija proslijeđenih sa tehnološkim inovacijama u posljednjem desetljeću 20. vijeka, kao što je internet, omogućava lakše sprovođenje ovog pothvata. Naravno, komparativistika, a posebno regionalna komparativistika, imaće veliki udjel u sprovođenju ove zamisli. Preko nje se propagira potreba za partikularizmom, regionalnim osobenostima i njihovim kulturološkim identitetima, koji su izvor bogatstva i potpore različitostima u kontinuitetu sveukupnosti. Regionalna komparativistika, prema ovome, je egzistencijalna kategorija, koja i u modelu globalizma daje svoj doprinos razvoju dajući šansu regionalnom - da se nametne i ostavi trag u cjelini. Danas nema dilema da je globalizam neminovna društvena kategorija. U tom kontekstu, najpoznatiji južnoslavenski interkulturni autor Ivo Andrić, koji je u svojim djelima uvijek isticao značenje regionalnog, opravdano će reći: „I sve se kreće sasvim logično, od manjeg ka većem, od regionalnog i plemenskog ka nacionalnom i državotvornom“ (Andrić, 19. poglavlje „Na Drini ćuprija“), a mi bi dodali od nacionalnog ka globalnom, koje u sebe inkorporira regionalne karakteristike.
Literatura:
o Grosman, Meta. 2004. Književnost v medkulturnem položaju. Znanstveni inštitut Filološke fakultete: Ljubljana.
o Baba, Homi. 2004. Smeštanje kulture. Beogradski krug:Beograd.
o Biti, Vladimir.1997. Pojmovnik suvremene književne teorije. Matica hrvatska:Zagreb.
o Ѓуришин, Диониз. 1987. Теорија на споредбеното проучување на литературата. Наша книга: Скопје.
o Ѓурчинова, Анастасија. 1999. Развојот на компаративната книжевност во Македонија. во Книжевен контекст.бр.3.ИМЛ: Скопје.
o Ženet, Ž. Figure.1985. Figure. Kultura: Beograd.
o Jaus, Robert. 1978. Estetika recepcija. Nolit: Beograd.
o Lotman, J.M. 1978. Ideja i struktura. u Strukturalni prilaz književnosti. Nolit:Beograd.
o Kovač, Zvonko. 2005. Međuknjiževna tumačenja. Hrvatsko filološko drustvo:Zagreb.
o Kovač, Zvonko. 2001. Poredbena i/ili interkulturna povjest književnosti. Hrvatsko filološko društvo:Zagreb.
o Konstantinović Zoran.1983. Teorija sistema i modela u proučavanje jugoslovenskih književnosti u prvoj polovini XX stoleča. во Komparativno proučavanje jugoslavenskih književnosti. (pripremio: Franjo Grčević). Zavod za znanost o književnosti:Zagreb.
o Константиновић Зоран. 1984. Увод у упоредно проучавање книжевности. Књижевна мисао:Београд.
o Њиши, Армандо. 2006. Компаративна книжевност. ДККМ и Магор:Скопје.
o Pichois, C., Rousseau A.M.1973. Komparativna književnost, Nakladni zavod Matice hrvatske:Zagreb.
o Пажо, Даниел-Анри. 2002. Општа и компаративна книжевност. Македонска книга: Скопје.
o Paleš, Gajo. 1983. Odrednice za književnohistorijsko proučavanje jugoslavenskih književnosti. во Komparativno proučavanje jugoslavenskih književnosti. (pripremio: Franjo Grčević). Zavod za znanost o književnosti: Zagreb.
o Pogačnik, Jože. 1986. Književni susreti s drugima. Izdavački centar Rijeka: Rijeka.
o Pogačnik, Jože. 1986. Teme i dileme. Izdavački centar Revija: Osijek.
o Стојменска-Елзесер, Соња. 2008-2009. Актуелни аспекти на компаративната книжевност. u Прилози. XXXIII-XXXIV. бр.1-2. МАНУ:Скопје.
o Поимник на книжевната теорија. 2007. (pripremila Kata Ćulafkova). МАНУ:Скопје.
o Umberto Eco. 1979. The Role of the Reader. Bloomington.
o Шеврел,Ив.2005. Компаративна книжевност.Магор:Скопје.
