Lidija Merenik

MILETA PRODANOVIĆ

Sarajevske Sveske br. 35-36

Delo Milete Prodanovića (1959), prisutno u jugoslovenskom umetničkom prostoru od osamdesetih godina 20. veka, u vremenu od 1981. do 2010. prošlo je kroz više stvaralačkih faza. Iako su njegovi najraniji nastupi iz 1981. godine vezani za postkonceptualnu scenu Studentskog kulturnog centra u Beogradu, on ubrzo postaje jedan od vodećih mladih autora slikarskog „novog talasa“ i ideje revivala slikarstva prve polovine osamdesetih godina. Već u tom ranom periodu delovanja, Prodanović se izdvaja kao najizrazitiji umetnik postmoderne na umetničkoj sceni Srbije.

Prvi njegovi zapaženi nastupi obeleženi su izložbama Crteži, promena, tlo (1981) i instalacijom Gradual (1981), koja je primer totalnog ambijenta i početna, seminalna tačka njegove stvaralačke i izlagačke karijere. Projekt Gradual je, u konceptualnom pogledu, sadržao sve predispozicije Prodanovićevog budućeg rada. Metod intertekstualnosti i značaj saopštavanja putem metafore uspostavljaju se kao glavni pokretači u postupku nastanka umetničkog dela. Metodologija nije postojano uvezana u formalno–slikarska sredstva i iskaze, već u sistem značenja koji se uspostavlja kao najvažnija vrednost rada – iznad morfoloških, konstruktivnih i slikarskih svojstava dela. Od izložbe Canticum Canticorum (1983) i rada sa grupom Alter imago, sa kojom deluje u periodu 1983 – 1985., Prodanović postaje jedan od najistaknutijih interpretatora i protagonista postmodernog govora savremene jugoslovenske i srpske umetnosti. Grupa definiše strategiju nove vizuelnosti, odbacujući delovanje na liniji recidiva analitičkog slikarstva poznih sedamdesetih, i deluje na liniji nuova immagine, „slike“ (= alter imago) i govora o povesnim kategorijama i značenjima pojma „slika“. U vreme rada sa Alter imago, Mileta Prodanović realizuje ambijentalne celine/projekte Viaggio (1984) i In Africisco (1985). Njegova umetnost perioda osamdesetih godina zaokružena je izložbom u Salonu Muzeja savremene umetnosti 1988. godine. Do 1988. godine on oblikuje složeni narativ postmoderne slike/ambijenta, sa dominacijom metaistorijskog kolaža, naglašavajući tezu da je citatnost eksplicitno pamćenje kulture.

Tokom devedesetih godina 20. veka Prodanović realizuje nekoliko važnih projekata-ambijenata, među kojima se izdvajaju Tama (1995), Stance (1996) i Pohvala ruci (1998).

U sveukupnoj njegovoj delatnosti projekt Stance označava prekretnicu u smislu otvorenijeg političkog govora putem umetničkog rada, i prelazak na aktivno, kritičko i kontekstualizovano političko mišljenje u devedesetim. To je njegova prva velika izložba posle 1988. koja, sugestivnošću izbora, ambijenta i postavke radova, otvorenije i odlučnije naglašava politički aktivizam, koji u periodu od 1992. do 2000. postaje važan činilac idejne i ideološke osnove dela. Prodanović koncipira Sobe (Stance), kao sintezu ideja i metodologija koje je utemeljio u osamdesetim godinama: intertekstualnost, ponavljanje, svrsishodno nagomilavanje sadržaja, dok su metafora i alegorija otvorene za interpretiranje u „političkom ključu“. Stavljanje pred moralna pitanja savesti, izbora i slobode značilo je stavljanje posmatrača pred ogledalo devedesetih godina, najtežeg perioda u novijoj srpskoj istoriji. Obeležili su ih nasilni raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, uspon nacionalističkih režima u Srbiji i Hrvatskoj, jačanje separatističkih oružanih akcija na Kosovu , građanski ratovi na teritoriji bivše Jugoslavije, nezapamćena ekonomska kriza, inflacija i beda stanovništva u Srbiji. Na vlasti je Slobodan Milošević, krajem osamdesetih u narodu izrazito omiljen političar čija je popularnost tokom devedesetih ubrzano nestajala pre svega zbog narastajuće socijalne bede i nezadovoljstva stanovništva, a potom i osnaživanja političke opozicije koja je građanima nudila prihvatljivije modele, kao i zbog otpora velikog broja građana Srbije od sredine decenije. Srbija je bila savremeni simbol „zatvorenog društva“ – ukoliko zatvoreno društvo shvatimo kao potpunu suprotnost Poperovom (Popper) pojmu „otvoreno društvo“, kao dominaciju autoritarizma koji se graniči sa totalitarnim i čija vlast se, kao po pravilu, okončava javno, dramatično i nasilno, bilo državnim udarom bilo revolucijom. Srbija se našla u sankcijama hermetički zatvorenom prostoru. Bila je to, od vremena Vajmarske krize, u evropskoj istoriji novijeg doba neviđena i nezamisliva ekonomska i egzistencijalna propast. U takvoj situaciji, kako je to Prodanović (citirajući Artoa) primetio, pod naletom bede, društveni okviri se rastočuju. Poredak se ruši. Pojedinac i društvo su suočeni sa moralnim rasulom,sa svim vidovima psihičkih slomova. U nekom trenutku devedesetih godina umetnost je morala da nađe mesto između sopstvene fikcionalnosti, slobode i eskapizma pojedinca, i stvaranja „simboličke diferencijacije“ unutar iznuđene društvene, egzistencijalne, estetske marginalizacije i moralne potrebe za političko–kritičkim govorom. Mileta Prodanović je svaku priliku i svako mesto svoje umetnosti iskoristio kao izbor, priliku za politički govor posredovan umetnošću, koja više nije uvažavala granicu između privatnog i javnog govora, kao ni granicu odvojenosti umetnosti od činjenica političke i životne stvarnosti i odgovornosti.

Posle 2000. godine, Prodanović realizuje više projekata: Rolling skies (ciklus slika, 2004), te do tada u njegovom radu neviđene medijsko-problemske celine Brendopolis (2003/05) i Godina Lava (2007/08). Tom temom bavi se još od knjige Stariji i lepši Beograd (2001), kritičke analize Beograda devedesetih godina, koje su predmet anatomskog seciranja i u fokusu političkog, moralnog, vizuelnog i umetničkog Prodanovićevog delovanja. Okosnicu čine i kritičko-sarkastična razmatranja devijacija potrošačke kulture i njen uticaj na socijalne, kulturološke, estetske i vizuelne normative i vrednosne kodove, karakteristične za savremenu Srbiju u prvoj deceniji 21. veka i njen hipertrofirani fetišizam brenda. U ciklusu Godina Lava posebno se izdvajaju dva ironijsko-konceptualna rada: Umetnik koji ne citira Maljeviča nije umetnik i Umetnik koji ne citira Dišana nije umetnik. Srodno svojim dotadašnjim razmatranjima, Prodanović se bavi fenomenom gubljenja izvorne supstancije simbola i značenja u kulturi kraja 20. i početka 21. veka, učestalom upotrebom i zloupotrebom smisla i prvobitnih intencija avangardi, posebno Maljevičevog i Dišanovog dela.

Konceptualne i metodološke osnove Prodanovićevog dela, uspostavljene 1980. godine, sadržane su u idejama sakupljanja–sećanja i ponavljanja–citiranja. On sakuplja znanja, predstave–slike, prizore, motive, citate. Slika sliku otvara kao što knjiga knjigu otvara. Prodanović gradi estetiku koja premda razlikujući, ipak ne prihvata distinkcije između „visokog“ tj. akademskog i „niskog“ tj. popularnog, „lepog“ i „ružnog“, „lepog“ i „korisnog“, „malog“ i „velikog“ narativa i sl. Ne prihvatajući, on se njima poigrava stvarajući mrežu kôdova, anagramske i akronimske strukture, sopstveni „rizom“. Ponavljanje je metod koji na nevidljiv način prati sakupljanje. Objekti sakupljenog znanja i prizora se ponavljaju a) sa razlikama, u intertekstualnim postupcima (citiranja) b) u ritmičnom i frenetičnom nizu jednog istog motiva (repeticija, pattern). U ponavljanju s razlikama Mileta Prodanović je najtipičniji postmodernista srpske umetničke scene u proteklih trideset godina. Ponavljanje s razlikama nije moguće u neznanju već u znanju. Ono je najizrazitije upravo kod znalačkog manipulisanja ikonografskim podatkom, fragmentom ili uzorkom. Odatle u njegovom delu „institucija“ Ikonografije, prevashodno srednjovekovlja, neopipljivi materijal nad materijalima, osnova svih njegovih eruditskih dela, koja su se tokom osamdesetih mogla označiti terminom „arte colta“.

Od kraja devedesetih godina, Prodanoviću je ikonografija popularnog jednako podatna interpretaciji kao i složena i intelektualizovana ikonografija srednjovekovlja. Ponavljanje bez razlika ili repeticija motiva u određeni dekorativni uzorak (pattern) podvlači iskaze date u ponavljanju s razlikama. Obesmišljava original, obesmišljava i kopije. Od neslaganja, kao u izrazito kritički intoniranim radovima, Prodanović stiže do „estetske ravnodušnosti“, „ironije ravnodušnog“ i „slobode ravnodušnog“ – do umetničkog dela koje je oslobodio nanosa tradicionalnog i konvencionalnog vrednovanja i razlikovanja.

Od ambijenta Gradual do Godine Lava, naizgled potpuno različitih dela koje odvaja trideset godina rada, Prodanović je pokazao da se konceptualna i metodološka osnova ne menjaju bez obzira što se menjaju načini tehničkog, materijalnog, jezičkog saopštavanja, tzv. prosedei. Oni su prolazni, ideja je konstantna. Time Mileta Prodanović dokazuje svoju umetnost kao postojani jezički sistem i metod ultimativno utemeljen u prevlasti vizuelne interpretacije istorijskog ili nekog drugog podatka i u nadmoći ideje (koncepta) nad materijalizacijom umetničkog dela.

Ovaj tekst je u engleskom prevodu objavljen kao rezime u: L. Merenik, Mileta Prodanović: Biti na nekom mestu biti svuda biti, Fond Vujičić kolekcija, Beograd 2011.