Tatjana Rosić

KONVERZIJA POSTMODERNOG ROMANA

Sarajevske Sveske br. 17

Kritičko i/li fantastičko: kriza žanra i poetičke mutacije

Iskustvo postmoderne epohe je, ipak, evo već za nama. Posle tog i takvog iskustva - u epohi globalnog recikliranja i redizajniranja stvarnosti koja se katkad naziva post-postmodernističkom ali sve češće posthumanističkom – reprezentativni, prevashodno romaneskni žanr postmoderne proze koji je Linda Hačn nazvala istoriografskom metafikcijom doživljava svoju poetičku i ideološku mutaciju. Poetička pretpostavka istoriografske metafikcije jeste preispitivanje hronološkog predstavljanja prošlosti u okviru logocentrične paradigme humanističke tradicije zapadne kulture: postmoderna proza podrazumeva kritički odnos prema uzročno-posledičnoj tradiciji razumevanja i tumačenja istorijskih dešavanja u okviru te paradigme. Za istoriografsku metafikciju presudnom se ispostavlja mogućnost jednog drugačijeg iščitavanja prošlosti koja ključnim proglašava pitanje o pravoj prirodi kauzalnog principa tumačenja istorijskog događaja tj. pitanje o pouzdanosti izvora/reference na koju se takvo tumačenje poziva: “Pitanje nije više ‘na koji empirijski stvaran objekat u prošlosti upućuje jezik istorije’?, već ‘kojem diskurzivnom kontekstu bi mogao pripadati taj jezik? Na koje ranije tekstualizacije moramo biti upućeni?’ “ (Linda Hačn, Poetika postmodernizma, Svetovi, Novi Sad, 1996, str. 201.) Po pravilu taj je izvor tekstualno-narativne prirode: postmoderno čitanje prošlosti pokazuje kako tradicionalne interpretacije pov(j)esti uvek referiraju tek na beskrajni niz neproverenih priča ispripovedanih u ime istorijske istine, na naraciju kao na proces beskrajnog proizvođenja referenci čija je pouzdanost imaginarna a kauzalnost sasvim uslovna. Postmodernim tekstom dominira tako “gubitak vere u našu mogućnost da (neproblematično) znamo tu stvarnost (istorijsku, prim. autorke) i da smo, samim tim, kadri da je predstavimo u jeziku.” (Linda Hačn, nav. delo, str. 200.), gubitak u kome se istorija i fikcija izjednačavaju, katkad u utopijskoj a katkad u apokaliptičkoj fantastičkoj viziji/objavi postmodernog Teksta.

Kritičko čitanje prošlosti u postmodernom tekstu tako se, paradoksalno, najčešće potvrđuje kao naličje fantastičkog pripovednog diskursa: ono što Linda Hačn naziva istoriografskom metafikcijom i što bi trebalo da predstavlja sveobuhvatnu “insajdersku” autokritiku mitova zapadne civilizacije postaje spektaklom poetičkog reaktiviranja čitavog niza arhaičnih mitskih modela pripovedanja od bajke do parabole. Opsesivno vraćanje aistorijskim modelima saznavanja/pripovedanja sveta kao onim modelima saznavanja/pripovedanja sveta utemeljenim u snovidnoj jezičkoj veštini a ne u istini, način je na koji postmoderni autor ukazuje na nepouzdanost sopstvenog teksta kao bilo kakve istorijske reference i/li svedočanstva. Moglo bi se zato reći da postmoderni koncept čitanja i pisanja prošlosti – koji podrazumeva posredničke diskurse pamćenja i svedočenja – objedinjuje progresivno sa konzervativnim tumačenjem pov(j)esti. S jedne strane, postmoderno čitanje/pisanje prošlosti zahteva - kao svako palimpsestno pismo - stalni kritički angažman raspoznavanja i tumačenja različitih slojeva i izvora dela nastalih neprekidnim upisivanjem novog u stari diskurs/tekst (i obratno). S druge strane, pak, fantastičke narativne strategije čiji je cilj oneobičavanje tradicionalno prosvetiteljsko-uzročno-posledično paradigme istorije (kao i njena dekonstrukcija), istovremeno anesteziraju bolni proces dezintegracije velikih istorijskih narativa i amortizuju subverzivne efekte postmodernih kritičko-pripovedačkih praksi. Postmodernom poetikom dominira tako pre princip opreza nego princip sumnje, reformatorski pre nego revolucionarni duh: fantastički diskurs koji se u toj prozi javlja kao znak i simptom dekonstrukcije hijerarhije logocentričkog poretka zapadne kulture takođe se ispostavlja potencijalno konzervativnim poetičkim principom koji u dobu posthumanističkih narativa doprinosi efikasnoj mutaciji žanra istoriografske metafikcije u novi tip romana - danas sve aktuelnijeg u skoro svim književnostima tranzicije na prostorima bivše Jugoslavije – koji nalikuje kakvom fantastičko-istorijskom štivu. U tom se štivu još uvek referira na postmodernu situaciju pisanja i pripovedanja kao epohalnu situaciju koja je, međutim, već postala svoj sopstveni privid: radi se o jednom sasvim novom i još uvek nedovoljno analiziranom trenutku književnoistorijske krize žanra (postmodernog) romana i poetičke transformacije koja tu krizu karakteriše.

Poslednji roman aktuelnog bosanskohercegovačkog kandidata za Nobelovu nagradu, roman Vječnik Nedžada Ibrišimivića, kao da ilustruje poetičku promenu o kojoj je ovde reč. Podsetimo se na ono na šta je u svom prikazu novog izdanja Ibrišimovićeve knjige Nakaza i vila (prvo izdanje 1986.) za časopis Dani nedavno podsetio i Muharem Bazdulj: reč je o piscu čije je talenat za fantastičko pripovedanje Meša Selimović svojevremeno uporedio sa očaravajućom naivnošću Šagalovih slika. I zaista: tokom svoje duge karijere Ibrašimović nije odustajao od referiranja na usmenu folklornu tradiciju fantastičkog ali i anegdotskog, za skaz karakterističnog pripovedanja. Po tome se i izdvojio kao pisac osobenog dara i stila koji u svojim delima sa lakoćom podražava sve usmene forme pripovedanja karakteristične kako za orjentalnu kulturu uopšte tako i za lokalni bosanski kontekst u kome je usmeno pripovedanje deo svakodnevne kulture komunikacije. Vječnik tako čitalačkoj publici iznova predstavlja prepoznatljiv Ibrišimovićev autorski rukopis koji – na prvi pogled - folklornu tradiciju usmenih predanja obnavlja u jednom očigledno postmodernističko-pluralističkom poetičkom konceptu pisanja i pisma u kome bi reaktiviranje drevnih formi pripovedanja poput bajke i legende trebalo da ima svoje puno umetničko opravdanje. Formalno gledano, dakle, fantastički diskurs u Ibrašimovićevom romanu realizuje se kao još jedna od postmodernističkih narativnih strategija kritičko-humornog čitanja prošlosti koje se odigrava kao neprestani proces transformacije lika u lik, teksta u tekst, priče u priču, knjige u knjigu. I konačno, pisma u pismo. Jer se u poslednjem poglavlju romana pripovedač iznenada obraća čitaocu ne kao lik knjige koju čita već kao lik neke sasvim drugačije, borhesovski beskrajne knjige čije se poslednje stranice gube u nečitljivosti drugosti predstavljene slovima stranog alfabeta - sve shodno odluci samog pripovedača po kojoj se u poslednjem poglavlju odigrava dramatično prevođenje teksta u latinično pismo. Do tada tekst je navodno bio pisan arapskim alfabetom. No i pri tome se pripovedaču mora verovati na reč: čitalac Vječnika drži, naime, u rukama debelu knjigu štampanu latinicom u kojoj samo povemeno iskrsavaju slova arapskog alfabeta namenjena ne samo onima koji arapski znaju da čitaju već i onima koji su voljni da uče, dešifrujući polako značenja nepoznatih slova ili, pak, onima koji će uživati u živopisnosti slova-vinjeta kojima je knjiga, iz perspektive neukog zapadnog čitaoca, “ukrašena”.

Viječnik se dakle otvara i zatvara nizom klasičnih postmodernističkih poetičkih zagonetki: Koju je knjigu čitalac zapravo imao u rukama: onu pisanu arapskim ili onu pisanu latiničnim pismom? Čiji je glas slušao: glas živog ili glas mrtvog? Ko je glavni junak knjige: dugoveki pripovedač koji živi više od četiri hiljade godina ili lik iz Hidrizove knjige koji je po predanju živeo jedva četiri stotine godina? O kakvim slovima-šiframa arapskog alfabeta je reč? Kom kulturnom kontekstu i kojoj čitalačkoj zajednici se roman, zapravo, obraća? I nije li, zapravo, sve vreme reč o dugovečnosti pisma tj. knjige koja se čitaocu uvek obraća, ako ne sa pozicija večnosti, onda svakako sa pozicija trajanja u vremenu koje daleko premašuje prosečan životni vek? Pri odgovoranju na sve te zagonetke ne bi trebalo zanemariti činjenicu da je glavni lik i pripovedač Vječnika zapravo egipatski pisar koji se u svim svojim životima bavio profesijom čitanja, pisanja, tumačenja i prevođenja različitih tekstova: kako aktuelnih političkih rukopisa iz vladarskih palata tako i knjiga iz drevnih epoha i biblioteka, pa i one, aleksandrijske. Deridijanske metafore neodlučivosti pisma, teksta, knjige, biblioteke, prevođenja i traga karakteristične su metafore Ibrašimovićevog romana dok je okvirna priča Vječnika – priča o pisanju knjige - naizgled paradigmatičan primer postmodernističkog poetičkog paradoksa koji poziva na oprez i odlaganje konačne odluke o tome šta se i kako se zapravo zbilo ono o čemu nam se pripoveda. Svedočeći nastajanje knjige koju glavni junak Ibrašimovićevog romana pripoveda/piše po/preko/pomoću različitih “knjiga starostavnih” čitalac bi, dakle, morao biti svestan kako se u ovom romanu po ko zna koji put ponavlja postmoderna pripovedna strategija upisivanja teksta u tekst i pačvork kolažiranja koje se odigrava u pripovednom cyber prostoru beskrajnih intertekstualnih umrežavanja. Tako se čitanje Viječnika pretvara u palimpsestno čitanje sopstvenog čitanja: u tumačenje tumačenja, kutiju u kutiji, knjigu u knjizi – u Pandorinu zavrzlamu.

U tradiciji postmodernističke literature na ex-yu prostorima ovakva vrsta pripovedno-poetičkog zapleta najčešće je simptom nerazrešenog sukoba postmodernističkog i modernističkog književnog koncepta koji se tiče autorskog razumevanja statusa (sopstvenog) književnog dela u kontekstu savremene kulturno-literarne produkcije. Ova vrsta nerazrešene poetičke dileme najčešće rezultira hermetičnošću teksta koji se – kao u slučaju Viječnika - pored narativne kompleksnosti, intertekstualnog zagonetanja, stilske upečatljivosti i pripovedne samouverenosti odlikuje i vešto sugerisanim kulturološkim te ideološko-političkim pret-postavkama koje neopreznom čitaocu, zabavljenom dešifrovanjem intrige pseudo-postmoderne forme, mogu ostati ili potpuno skrivenim ili nejasnim.

Istok-Zapad: poetika opreza i politike razlike

Pitanje pouzdane reference postavljeno je dakle u Viječniku na prividno tipično postmodernistički način: beskrajno variranje pripovednih modusa i tehnika od anegdote preko bajkovitih formi i forme legende do reinterpretacija biblijskih priča i religijskih mitova potvrđuje da je epistemološki status reference, pa i samog teksta Vječnika, uvek nepouzdan, te utemeljen u pripovedanju kao osnovnoj operaciji sa-znavanja sveta. Takvom utisku doprinosi i bezuslovno mističko-fantastički kontekst romana koji inicira čitaoca u referentnu virtuelnu mrežu legendi i predanja čiji su junaci, baš kao i sam pripovedač Vječnika, po Božjoj milosti ili kazni osuđeni na život znatno duži od prosečnog ljudskog veka. Pripovedač Vječnika, dugoveki egipatski pisar Neferti (koji neprekidno menja identitet nazivajući sebe raznim imenima od kojih su Imhotep i Abdullah Misri el-Bosnawi ona najčešća) susreće tokom svog četiri hiljade i nekoliko stotinu godina dugog života junake različitih mitoloških i religijskih predanja koji su, kao i on, osuđeni na dugovečnost: Aideneja, heroja panteističke grčke mitologije; Pindolu, zabavnog budističkog čarobnjaka i iluzionistu, te Lutajućeg Jevrejina i Lutajućeg Holanđanina kao otpadnike od jevrejske odnosno hrišćanske religijske tradicije. Istorija i fikcija su, pri tom, u Ibrišimovićevom romanu dobrano poistovećene: anegdote vezane za Odisejev povratak na Itaku pripovedač Vječnika ispričaće kao da se radi o događajima podjednake istorijske verodostojnosti kao što su oni u kojima je učestvovao prilikom Kolumbovog otkrića Amerike.

Tema dugovečnosti u Vječniku jeste religijska tema par excellance: ona je direktno povezana sa pitanjem o božjem izabraniku te sa traganjem za pravim razlozima božje odluke o njegovoj izabranosti, bez obzira da li se ta “izabranost” shvata kao kazna ili nagrada. Razmatrajući ovo pitanje junaci Viječnika otvaraju ozbiljnu i opširnu teleološko-filozofsku raspravu o životu, smrti, večnosti i besmrtnosti koja traje tokom celog romana a u kojoj fantastički diskurs skoro da sasvim gubi subverzivno-parodijsku, kritičku i autoironijsku funkciju koju inače ima u postmodernoj prozi. U Ibrašimovićevom romanu svet čuda postaje alegorijski svet religioznih preispitivanja u kome su čuda samo još jedan od dokaza Božije promisli. Zato je za razumevanje Ibrašimovićevog pripovedanja - koje podrazumeva poznavanje bogatog mitološkog i religijskog nasleđa svetske baštine - od presudne važnosti primedba Linde Hačn o odnosu epistemološkog i ontološkog statusa reference na koju se tekst poziva: “Epistemološko pitanje kako znamo prošlost udružuje se sa ontološkim pitanjem vezanim za status tragova te prošlosti.” (Linda Hačn, nav. delo, str. 205.) Intertekstualna referentna mreža Viječnika podrazumeva naime dvostruki i, sa stanovišta postmodernističke poetike, donekle protivurečni kod. S jedne strane, tekstovi bogate religijske baštine sveta povezuju se po srodnosti svoje epistemološke nepouzdanosti budući da su svi podjednako rezultat čiste imaginacije i ne mogu biti proglašeni nikakvim pouzdanim dokazom o najdubljim istinama ljudske istorije vere. S druge strane, tekstovi se međusobno prizivaju ali i suprotstavljaju po svom različitom ontološkom statusu koji zavisi u kom se kulturološko-religijskom kontekstu – od mnoštva različitih i raznovrsnih koji se u romanu pominju – tumači i vrednuje čovekova večna potraga za smislom. Tokom susreta sa “vječnicima” drugih religija i kultura pripovedač Vječnika ističe svoju vitalnost i hedonizam kao neku vrstu specifične kulturološke prednosti. U razgovoru o prirodi kazne/nagrade koja ih je zadesila egipatski pisar uvek naglašava kako se plaši smrti i strasno želi da živi: on se uvek iznova adaptira na svakodnevni život, putujući po Istoku iz grada u grad i iz identiteta u identitet, te koristeći svoju moć cikličnog obnavljanja u vremenu da uvek iznova zasnuje porodicu, izrodi decu i uzme aktivnog učešća u političkim i kulturnim događajima svog vremena. Njegov strastveno hedonistički i optimistički odnos prema životu čije lepote sa radošću slavi (poput ženske lepote ili dobre hrane npr.) postojan je koliko i njegova nesumnjiva vera u Alaha. Za razliku od njega grčki mitski junak pravi utvrđenje pod zemljom ne bi li izbegao smrt, da bi se na kraju to velelepno zdanje pretvarilo u njegovu sopstvenu grobnicu. Jevrejin Ahasver luta svetom žudeći da se oslobodi bremena života koji je posle trenutka u kome je osuđen na dugovečnost samo vid mučnog, očajničkog umiranja. Lutajući Holanđanin, pak, uspeva da nađe oprost za svoje grehe pronašavši u mladoj Dubrovčanki onu koja će ga spasti prokletstva dugovečnosti i ponovo učiniti smrtnim: zajedno sa njom, svesno gledajući kataklizmi u oči, on gine u katastrofalnom zemljotresu koji 1667. godine pogađa Dubrovnik. Nasuprot svojim “su-drugovima” u patnji koji reprezentuju tri preostale velike monoteističke religije, i za razliku od Aideneja koji dočarava grčki panteistički panteon, pripovedač Vječnika - konvertit koji je tokom svoje dugovekosti iz mnogobožačke religije faraona prešao u islam- jedini doživljava takozvanu Božiju kaznu kao dragocen iako zagonetan Božji dar.

Kada se Ibrašimovićev tekst mapira na taj način uočava se interesantna kulturološko-religijska slika koja svet uvek iznova antagonistički deli na Istok i Zapad. I dok su po pitanju epistemološke nemoći i Istok i Zapad u istoj poziciji jer se njihove legende i predanja pozivaju na podjednako nepouzdane izvore, po pitanju ontološkog statusa Istok je izgleda odvajkada u prednosti jer se u njegovoj kulturološko-religijskoj tradiciji smisao života brižljivije čuva i lakše neguje nego u zapadnoj tradiciji, otuđenoj - po pripovedanju Ibrašimovićevog pripovedača - od istinske životne radosti. Čini se da je jedino za pripovedača Viječnika i budističkog iluzionistu dugovečnost prilika za radost i slavljenje života, za beskonačno predano uživanje u njemu. Čitalac se otuda mora upitati nije li njihova religijska pripadnost pravi razlog njihove ontološke superiornosti nad sagovornicima koji nisu u stanju – pa ni uz pomoć svog Boga – da pronađu i potvrde smisao ljudskog života u svetu koji ih okružuje sa onom specifičnom lakoćom s kojom to čine Abdullah Misri el-Bosnawi i oni koji ga iniciraju u tajne islama (poput El-Hidriza čiju knjigu pripovedač čita čitajući sopstveni život). Čini se kako je Abdullah Misri el-Bosnawi (koji je grešio samo u snu, ne i na javi) jedini izabrani među svim “vječnicima”, onaj kome je dato da zahvaljujući svojoj dugovečnosti iskusi radost istinskog verskog preobraćenja. On, jedini koji se protiv svog Boga nije pobunio pošto mu je pristupio, hedonistički štiti radost i smisao smrtnog ljudskog života, štitećići pri tom prednost muslimanske vere nad ostalim veroispovestima. Štiteći prednosti, kao i ontološki status, tradicionalnih formi pripovedanja nad postmodernističkim; tradicionalnih formi koje su odvajkada u orijentalnoj tradiciji pripovedanja iz Hiljadu i jedne noći u intertekstualnom odnosu međusobnog citiranja, prizivanja i prevođenja.

Nije li kao takav egipatski pisar, kao i samo njegovo pripovedanje, zapravo reprezentacija ambivalentne liotarovske figure raskola koji ne dozvoljava da se jedna kultura (orijentalna, u ovom slučaju) tek tako, bez rizika i posledica, prevede u drugu? Poslednje poglavlje knjige koju junak više ne piše arapskim već latiničnim pismom još jedan je primer upisivanja raskola između Istoka i Zapada u tekst knjige koja bi navodno da slavi postmodernističko poigravanje kulturološkim, religijskim i poetičkim kodovima razlike. Poslednje je poglavlje, naime, ono koje namerno destabilizuje do tada pažljivo vođenu kompleksnu strukturu knjige suprotstavljajući klasičnim modelima pripovedanja korišćenim u prethodnim poglavljima parodiju deridijanskog učenja o pismu i pisanju u kome se svet raspada na slova i nizove besmislenih reči, na burlesku bukvalno primenjenog učenja o Tekstu koje svakoga mora lišiti vere u isti. Moglo bi se, dakako, reći da je ovo zapravo jedna nepravedna optužba i da Ibrišimović samo ubedljivo, autoironijski vešto demonstrira Deridin koncept radikalne nečitljivosti koji bi se mogao primeniti i na njegovo sopstveno delo. Postavlja se, međutim, pitanje nije li surovo poigravanje nekim od Deridinih koncepcija zapravo samo poruka da se smisao sveta takvim pisanjem ne može ni predočiti ni sačuvati za razliku od tradicionalnih pripovednih formi legende, bajke, anegdote i parabole kojim se taj smisao čuva vekovima, bez potrebe pozivanja na i kontekstualizovanja spram komplikovanog savremenog teoretsko-poetičkog književnog diskursa.

Čini se, tako, da Ibrišimovićev roman funkcioniše prevashodno kao simulakrum postmodernističkog romana u kome poetika opreza pokazuje svoje dalekosežne strateške prednosti kako u lokalnom tako i u globalnom kulturnom kontekstu: afirmisanje politike razlike u kome se temelji postmodernističko pisanje je naime idealna - i jedina moguća - kulturna paradigma u čijem se kontekstu figura raskola Istoka i Zapada može upisati u (književni) tekst kao politički korektna. Kao još jedna interaktivna kulturološka zagonetka za upućene. Svet koji se na taj način upisuje u tekst je, međutim, raspolućeni svet u kome su Istok i Zapad zauvek jedan drugome Drugi, međusobno se ogledajući u uzajamnom neprihvatanju.

1933.

Pisanju čudesne knjige u koju je strpljivo upisan raskol Istoka i Zapada Abdullah Misri el-Bosnawi pristupio je u Sarajevu, 1933. godine. Jasno je da je Sarajevo mesto tog raskola isto kao što je Abdullah Misri el-Bosnawi njegova figura. Rat kojim će se taj raskol potvrditi je na pomolu: 1933. godina jeste godina Hitlerovog faktičkog dolaska na vlast. Knjiga koju Abdullah Misri el-Bosnawi piše nastaje uoči holokausta, dok su njegove pripreme u toku. O kojoj godini i kakvom genocidu je zapravo reč? Da li je paralela izmedju nacističke Nemačke i Miloševićeve Srbije upisana u Vječnik posredstvom figure cikličnog kruženja vremena i uzimanjem 1933. godine za godinu početka pripovedanja knjige (ili jedne od knjiga) koju čitalac ima u rukama? Da li je u 1933. godinu upisana i figura muslimanskog stradanja te srpske (ali i hrvatske?) odgovornosti? Stradanje Dubrovnika u zemljotresu 1667. je možda samo zlokobno alegorijsko predskazanje onog stradanja koje će Dubrovnik trpeti trista trideset godina kasnije, tokom poslednjeg rata na prostorima bivše Jugoslavije?

O svemu tome moglo bi se ponešto pretpostaviti. Ukoliko se ima na umu zahtevnost kompleksne narativne strukture Viječnika i složena intertekstalna mreža na koju se romanom referiše prava je zagonetka kako je ovaj roman uspeo da u tako kratkom periodu doživi već četvrto izdanje: da li je oprezni čitalac najzad “dohakao” zahtevnom pripovedanju ili su, pak, razlozi uspeha knjige u lokalnom kontekstu drugačije prirode, dugujući mnogo toga procesu mutacije postmodernog romana u angažovani roman sa tezom. Činjenica je da roman Vječnik Nedžada Ibrišimovića govori mnogo više trenutnoj prirodi zajedničkog kulturnog prostora bivše Jugoslavije i njegovom odnosu prema ideji “evropejstva” nego što bi se to dalo pretpostaviti na prvi pogled. Ibrašimovićev Viječnik demonstrira naime način na koji postmoderni književni tekst postaje poprište neobične transformacije koju možemo pratiti na svim književnim scenama ex-yu prostora na kojima roman sa tezom – mimikrijski poprimajući sve odlike sada već mainstream dopadljive postmoderne prozne forme - doživljava svoju obnovu i novi zlatni trenutak. U ovom kontekstu roman Vječnik Nedžada Ibrišimovića dragoceni je podatak o retrogradnim procesima u kulturi koji nas opominju da na ex-yu prostorima rat ne sme biti zaboravljen upravo zato da se ne bi ponovio: pogubne posledice 1933. bolno se osećaju upravo tamo gde smo očekivali da nas srce ni ruka ni pero neće izdati: postmoderna istoriografska metafikcija odavno je, na svim nacionalnim scenama na prostorima bivše Jugoslavije, mutirala u obimno, konzervativno istorijsko-religiozno štivo sa političkom tezom koju zbunjeni čitalac ne uspeva uvek da raskrinka, zabavljen igrama rekostrukcije i detekcije već-oduvek-nepostojeće sablasti kosmopolitskog postmodernog teksta na aktuelnim ex-yu prostorima. A to se štivo, bez obzira na fantastički diskurs u kome je saopšteno, uvek tiče poslednjeg rata i aktuelnih političkih napetosti na prostorima bivše Jugoslavije. Fantastički kod koristi se u njemu kao konzervativno-alegorijski gest pripovedača koji bi da uspostavi neophodni izgubljeni kontinutet svog pripovedanja sa drevnim mitovima nacionalne prošlosti. Jer postmoderna poetička paradigma iznova opseda ex-yu kulturni prostor tek kao svoja sopstvena, izdajnička sablast. A fantastičko pripovedanje nije više simptom kritičke dekonstrukcije logocentrične kauzalne hijerarhije zapadne civilizacije već zaštitni znak obnovljenog religijskog doživljaja sveta u okrilju novonastalih (multi)nacionalnih država na prostorima bivše Jugoslavije.

Pokušajmo zato da zamislimo recepciju Vječnika od strane prosečno opreznog i prosečno obaveštenog srpskog čitaoca. Za većinu čitalaca recepcija Vječnika bi, sa jedne strane, mnogo dugovala slavnoj pripovednoj kombinatorici Hazarskog rečnika Milorada Pavića. No trebalo bi se, za kraj, prisetiti brojnih novih romana koji na srpskoj književnoj sceni jesu pravi pandan Ibrašimovićevom Vječniku a nastali su tokom poslednje decenije prošlog i prve decenije dvadeset prvog veka - roman Opsada crkve Svetog spasa Gorana Petrovića npr. jeste pravi primer procesa zloupotrebe kritičkog potencijala fantastičkog diskursa u novom tipu istorijskog romana koji nastaje kao rezultat mutacije postmoderne istorijske metafikcije a koji demonstrira konačni poraz emancipatorsko-kosmopolitskih aspekata postmoderne poetičke paradigme na srpskoj književnoj sceni. U srpskoj postmodernoj prozi poraz se odigrao u samom srcu stvari: forma “otvorenog dela” i fantastičko pripovedanje koje je u Hazarskom rečniku (1984) imala svoj puni poetičko-književnoistorijski razlog u epigonskom romanesknom trudu Gorana Petrovića rezultira delima poput Opsade crkve Svetog spasa (1996) u kojima se forma “otvorenog dela” kao i postmoderno fantastičko pripovedanje pokazalo idealnim za poetičko-političku manipulaciju. Tom se manipulacijom metafikcionalni istoriografski postmoderni roman srpske književnosti transformiše tj. prevodi u svoj sopstveni simulakrum – u otužno hibridni, nacionalističko-pravoverni pravoslavni narativ. Ostaje nam samo da se pitamo, ili pak, podrobnije analiziramo zbog čega je baš fantastički diskurs, odvajkada privilegovan kao subverzivan, aistorijski i individualistički, te psihodelički nefunkcionalni narativni model, na početku dvadeset i prvog veka u književnostima na prostoru bivše Jugoslavije postao zaštitni znak i izraz kolektivnog napora nacionalne i verske homogenizacije. Utešno ali utopijski bi bilo misliti da je reč o poetičkoj konverziji kojom se sugeriše ideja kako je pomenuti napor nacionalne i verske homogenizacije, u epohi recikliranja stvarnosti i svesti, jedan zapravo nemoguć i neprirodan, fantastički zadatak. Apokalipsa savremenog rata potvrđuje, međutim, podsetimo se, – od Sarajeva preko Beograda do Bagdada i Teherana - nešto sasvim drugo.

Nedžad Ibrišimović, Vječnik,Svijetlost, Sarajevo, 2005.