Tatjana Bečanović

INTERKULTURALNO IZUČAVANJE KNJIŽEVNOSTI

Sarajevske Sveske br. 32/33

Da li nam je poslije perioda od gotovo 20 godina potrebno da imamo katedre za izučavanje južnoslovenskih književnosti?

Interkulturalne studije književnosti zasnivaju se na proučavanju složenih i interaktivnih veza između književnog teksta i kulture, što podrazumijeva rekonstrukciju kulturnih kodova koji utiču na uređenje teksta i u njemu se donekle reprodukuju. Predmet ovakvog izučavanja postaju i različiti modeli intertekstualnosti, kao i komunikacija koja se ostvaruje među različitim kulturama a rezultira interferencijom, kontaminacijom i kulturnim sinkretizmom. Kulturni kodovi nisu uslovljeni genetskim kodom niti se čovjek rađa kao kulturno biće, već se kultura uči, pri čemu se usvajaju različiti oblici komunikacije kako verbalne, tako i neverbalne, a to učenje podrazumijeva ovladavanje određenim religijskim, naučnim i umjetničkim kodovima. Kultura funkcioniše kao sistem ograničenja i zabrana koje u manjoj ili većoj mjeri regulišu i uslovljavaju ponašanje pojedinca u nekoj socijalnoj zajednici. Pod kulturom se podrazumijeva i suma stvorenih tekstova koji stoje na raspolaganju jednoj interpretativnoj zajednici a čine značajan element njenog zajedništva i kohezije formirajući njen identitetski nukleus. Stoga su kulturna ograničenja ili pak njihovo uvođenje u minus-postupak izuzetno važna za razumijevanje likova i semantičkog sistema u cjelini, ali i složenih, interaktivnih veza između književnog teksta i kulture, koje čine osnov interkulturalnog proučavanja književnosti: Umetnički lik se ne izgrađuje samo kao realizacija određene kulturne sheme, nego i kao sistem značajnih odstupanja od nje, koja nastaju pomoću posebnih uređenja... Ova značajna odstupanja obrazuju izvesno neophodno verovatnosno 'rasejavanje'' u junakovome ponašanju oko srednje norme, koju propisuje vanumetničko shvatanje čovekove prirode... Stepen, veličina ovoga 'rasejavanja' kreće se od gotovo potpune, u formulama fiksirane normiranosti svakoga detalja u ponašanju junaka u narodnoj književnosti ili srednjovekovnim tekstovima, do hotimično nepredvidljivoga ponašanja junaka u pozorištu apsurda.

Teritorijalnost, koja je po Edvardu Holu jedna od osnovnih sociokulturnih kategorija, prenesena u drugostepeni modelativni sistem umjetnosti, konkretno književnosti, jasno korelira sa funkcijama i značenjima umjetničkog prostora i veoma je važan predmet izučavanja u interkulturalnim studijama književnosti. Smještanje likova, to jest njihovo kretanje i djelovanje unutar umjetničkog prostora, uvijek ima određene modelativne vrijednosti, a spacijalni jezik je nosilac kulturne informacije jer su u jeziku prostora sadržana kulturna ograničenja, koja predviđaju dozvoljeni i zabranjeni prostor za sve pripadnike zajednice, to jest formiranje klasifikacionog semantičkog polja, odnosno semantičkog antipolja. Arhetipska prostorna opozicija gore – dolje uvijek nameće raspored likova po određenom vrednosnom obrascu, pa se junaci i heroji najčešće smještaju u prostorne strukture čije je osnovno obilježje visina, koja prestaje da bude samo mimetičko obilježje prostora i postaje simbol moralne uzvišenosti. Nasuprot tom principu prostorne i duhovne uzvišenosti, jezik prostora može djelovati i kao moćan razgrađivački mehanizam programiran da unižava heroja i rastače njegovu uzvišenost, pa se na složenom jeziku prostora artikulišu značenja pogubna po herojski model svijeta i mišljenja, koja korozivno djeluju na sve kanonizovane i tradicijom uspostavljene vrijednosti.

Za funkcionisanje južnoslovenskih interpretativnih zajednica i uspostavljanje interkulturalnog dijaloga od presudnog su značaja odnos i komunikacija između različitih semiotičkih sfera kao što su umjetnost, nauka, religija, politika, odnosno njihova organizacija unutar užih nacionalnih semiosfera , kao i njihov dijaloški potencijal. Od pomenutih semiotičkih sfera najnesklonije dijalogu su religija i politika, koje su trenutno opsjednute formiranjem nacionalnog identiteta i njegovim snaženjem, pa je, posebno u bivšim jugoslovenskim republikama, jasno uočljiva sprega religije i politike, kojima se često pridružuje i ,,angažovana’’ književnost, u ostvarivanju viših ciljeva – formiranju i jačanju nacionalnog identiteta, odnosno kaljenju nacije. Razaranje jugoslovenske semiosfere, njenih kanonskih formi, ideoloških, političkih, umjetničkih i kulturnih kodova, odvija se gotovo podjednakim intenzitetom u svim bivšim republikama, pri čemu su posebno na udaru ključne jugoslovenske ideologeme ateizma, kulta radničke klase, bratstva i jedinstva, koji su glavna prepreka uspostavljanju novih, nažalost nacionalno a ne građanski koncipiranih država, čiji je glavni oslonac stara, dobra crkva, pouzdani čuvar svetinja. Uništavanje i obespravljivanje radničke klase odlično ide, anatemisanje ateista i okupljanje stada oko vjernih pastira još bolje, dok je bratstvo i jedinstvo već udavljeno krvlju prolivenom u ratu 90-tih. Ovaj proces praćen je prevrednovanjem svih vrijednosti koje je uspostavila jugoslovenska interpretativna zajednica, kao i razaranjem njenih svetinja i aksioloških parametara.

Dezintegracija jugoslovenske semiosfere uključuje dezintegraciju srpskohrvatskog jezičkog standarda i nacionalistička iživljavanja nad jezikom koji postaje osnovno sredstvo mitologizacije, glavni nosilac ugroženog identiteta nacije-žrtve, čuvar svete prošlosti i arhetipske istine o nama. Jugoslovenski identitet je razoren, razgrađeni su mitovi i kultovi na kojima je počivao konstrukt jugoslovenske, oduvek krhke nacije, polifone, heterogene i disperzivne, nikada dovoljno jake i koherentne, zbog čega je lako dezintegrisana. Mrtva kultura postaje komična: slatko se smijemo onome što nam je utjerivalo strah u kosti sve do juče: kultu petokrake i NOB-a, Tita i Partije, srpa i čekića, komunističkoj dogmi, mitovima o bratstvu i jedinstvu i o mrtvom bogu...

Ali živi kultovi nikad nisu bezazleni, zna to dobro Goli otok. Kult Partije se nastavio samo što je sa Komunističke partije, koja je bila veliki protivnik nacionalističkog koncepta i zagovornik bratstva i jedinstva, obožavanje preneseno na nacionalističke stranke koje ispredaju priču o snazi nacije i rehabilituju osporavane istorijske momente i ličnosti, pa je u tu svrhu kolektivna memorija presložena, modifikovana. Dakle, Partija kao grupa ljudi srodnih političkih interesa, sada pod velom demokratske fantazmagorije, i dalje je najsigurnije mjesto za opstanak na balkanskom vilajetu, a najpopularnije partijske ,,ideje’’ su mitovi o čistoti: nacije, jezika, identiteta, domoljublja... To umnogome deformiše, pa čak i satanizuje sliku Drugoga u imagološkim projekcijama i ugrožava dijalog s ,,tuđom’’ kulturom, koji pak predstavlja osnov interkulturalnih studija.

Da bi istorija i dalje mogla da bude ,,učiteljica života’’, reprogramiraju se mehanizmi kolektivne memorije, pa ponovo ispisujemo istoriju, prevrednujemo četnički pokret, Sekulu Drljevića, Nedića, Ljotića, Hrvatsko proljeće, jer ,,istorijske činjenice’’ drugačije izgledaju posmatrane sa pozicija diferencirane nacionalne strategije i svijesti. Posmatračka i vrednosna pozicija postjugoslovenskih interpretativnih strategija bitno je izmijenjena pa se mijenja i naš pogled na osporavane segmente istorije, koji se sada sagledavaju iz nove ideološke perspektive. Ono što je u jugoslovenskoj semiosferi prepoznato kao negativno jer je urušavalo njen integritet i kanonske forme, sada se vrednuje pozitivno jer pojačava identitetsku strukturu izdvojenih nacionalnih zajednica i učestvuje u formiranju nacionalnih kultova i ideala. Odnos između individualne i kolektivne egzistencijalne sfere u društvima koja su prošla kroz socijalizam i bila podvrgnuta snažnom djelovanju komunističkih ideologema, ozbiljno je poremećen jer se interpretativni modeli, navike i potencijal uobličavaju pod snažnim uticajem kolektivne memorije i tradicije.

Povratna sprega ili fidbek naših kultura, koja bi se aktivirala kroz interkulturalne studije književnosti, bila bi u interesu svih južnoslovenskih zajednica jer bi pomogla u suzbijanju i kontrolisanju nacionalističkih izliva bijesa prema Drugome, koji je uvijek prepoznat kao neko ko prijeti našoj voljenoj domovini i njenim svetinjama. Tako koncipirane studije, kao i jača kulturna saradnja, intenzivnija komunikacija i razmjena tekstova onemogućila bi konstrukte nacionalističke svijesti i ozbiljno ugrozila proizvodnju domoljubnih mitova koji se zasnivaju na satanizaciji tuđe kulture, jer što nam je tuđa kultura manje poznata, lakše ju je satanizovati i o njoj izmisliti mnogo politički korisnih i upotrebljivih ,,istina’’.

Heterogenost i visok stepen diferencijacije nekadašnje relativno jedinstvene jugoslovenske semiosfere na nacionalne kulturne i semiotičke prostore osnovno je svojstvo postjugoslovenskog perioda, obeleženog jačanjem nacionalnih kanona i identitetskih struktura od kojih su ključne jezik, književnost i kultura. Kretanje svih bivših jugoslovenskih republika ka Evropskoj uniji generiše komunikacione aktivnosti i prisiljava nas na dijalog, pri čemu bi nam nadnacionalna svijest kao jugoslovensko nasljeđe dobro došla da nas podsjeti kako smo nekad mogli zajedno uklopiti sve svoje različitosti.

Građanska svijest podrazumijeva nadnacionalni koncept, od koga su, nažalost, jako udaljene sve novonastale države, a njeno formiranje zahtijeva dezintegraciju nacionalne svijesti i njenih kultova. Pošto smo mi (postjugoslovenske zajednice) tek u procesu njihovog uspostavljanja, jasno je koliko je od nas udaljen nadnacionalni koncept, građanska svijest i evropsko ponašanje: Većina zapadnoevropskih zemalja sebe vidi kao multikulturalne i multireligijske zajednice u kojima je osnovni princip javnog života zasnovan na poštivanju zakona i ustava, a ne na etničkoj pripadnosti. Mi, međutim, još uvijek sebe vidimo kao pripadnike prave vjere, nacije i partije, i pri tom je „mono’’ identitetska i komunikaciona varijanta najbolja od svih, što isključuje mogućnost heterogenih, „nečistih’’ identiteta a kao osnovni oblik kulturne komunikacije forsira monolog jer teško podnosi „tuđu’’ istinu o sebi, koju bismo eventualno mogli doznati pričajući s Drugim. Dakle, pod hitno nam je potrebna intenzivnija komunikacija a osnivanje katedara za interkulturalno izučavanje južnoslovenskih književnosti treba da bude naš zajednički inter-akcijski cilj, čija bi realizacija doprinijela suzbijanju nacionalističkog divljanja.

Strategije moći, autoriteta i adaptacije, otimajući se za prevlast, zloupotrebljavaju, i to veoma uspješno, identitetska pitanja, a u tu svrhu koriste upravo jezik, književnost i kulturu kao instrumente za jačanje nacionalnog identiteta i kao oružje za razbijanje svakog oblika zajedništva sa nekadašnjim jugoslovenskim republikama. Nacionalistička isključiva svijest biće najveći neprijatelj interkulturalnog dijaloga u koji spada i komparativno proučavanje južnoslovenskih književnosti jer bi to dovelo do pooštravanja aksioloških parametara, pa veliki pisci palanke ne bi mogli postati elementi kanona, a možda bi se urušio i omiljeni mit lingvonacionalizma o autohtonosti jezika našeg nasušnog.

Od suštinskog značaja za uspostavljanje identiteta i granica svoja Ja, kao i kolektivnog identiteta i granica nacionalnog bića kome pripadamo, jeste ne samo tolerancija, već i sposobnost razumijevanja i komunikacije sa Drugim. Treba tražiti kohezione faktore, semiotičke jedinice i funkcije koje objedinjuju južnoslovenski kulturni prostor, ali ne na principu poistovjećivanja i nasilnog izjednačavanja, već uvažavanja različitosti kulturnih kodova. Jedna od takvih kohezionih sila svakako su katedre za interkulturalno izučavanje južnoslovenskih književnosti, a učeći o drugima, mnogo saznajemo i o sebi.

U postkolonijalnim kulturama kakve su balkanske, nakon propasti Osmanskog carstva i Austro-Ugarske monarhije i aktivnosti različitih religijskih, kulturnih i ideoloških kodova, dolazi do emitovanja raznorodnih tekstova, često suprotnih semiotičkih funkcija, koje emituju heterogeni centri u južnoslovenskoj semiosferi, zbog čega je ona izuzetno pokretna u svojim granicama, dinamična i polifona. Popucale su i granice jugoslovenskog semiotičkog prostora, formirane su uže nacionalne semiosfere i pri tom presloženi tekstovi i kodovi, uspostavljeni novi centri i nove periferije. Međutim, u centru svih novoformiranih semiotičkih prostora nalaze se nacionalistički ideološki kodovi koji prevrednuju prošlost i profilišu nove aksiološke sisteme, pri čemu se uspostavlja kult domoljublja i svoje nacije-žrtve, s jedne strane, i stigmatizacija domaćih izdajnika i nacije-neprijatelja, s druge strane. O dinamičnosti južnoslovenske semiosfere svedoči i status religijskih kodova koji su sa krajnje periferije, gdje ih je svojevremeno potisnula komunistička ideologija, ponovo dospjeli u sami centar. Procesi dinamičnog kretanja dešavaju se i na drugim nivoima: periode dominacije jedne južnoslovenske kulture i njenog uticaja na drugu, smjenjuju etape pojačane autokomunikacije (kultura se okreće svojim tekstovima i tradiciji), pri čemu uzajamna napetost između različitih kulturnih i identitetskih obrazaca stvara različito usmjerene struje tekstova... A rezultat tog neprekidnog vrenja je oslobađanje ogromne semiotičke energije, nastale uglavnom u disensnom dijalogu različitih kultura koji se transformiše u kreativno načelo. U ideološkom i političkom smislu, to će uvijek biti bure baruta, ali u kreativnom, umjetničkom i kulturnom, to je nepresušan izvor semiotičke energije koju oslobađaju naša različitost i mržnja, naši bogovi, idoli i svetinje. Pri tom velikosrpske konstrukcije o identitetu i agresivnost ideoloških i kulturnih kodova srpskog nacionalizma, koji poriče postojanje bilo kog drugog oblika identiteta, djeluju kao produktivni mehanizam balkanskih identitetskih obrazaca, kao moćna samonegacija velikosrpske strategije.

Apstraktna zajednica kao što je nacionalna počiva na velikom broju konstrukata, fantazmata i mitova, koji vještački proizvode njeno jedinstvo i koheziju, pri čemu semiotičke funkcije jedne zajednice zavise od snage i upečatljivosti naracije o porijeklu, identitetu, kolektivnoj memoriji, istorijskoj istini... U svakoj nacionalnoj zajednici izdvajaju se žreci, izuzetne perlokucijske moći, koji su u direktnoj komunikaciji sa ponovo oživljenim bogom i njegovim još živahnijim predstavnicima na zemlji. Komunistički čipovi i memorijske kartice na kojima su urezani Tito i Partija, zamjenjuju se novom, ratopomazanom memorijom koja sada čuva nove svetinje – Naciju i Crkvu. Nacionalistička i klerikalna svijest, koja ne podnosi tuđeg Boga niti dijalog s drugim kulturama, najveći su protivnici uspostavljanja interkulturalnog dijaloga na južnoslovenskom prostoru. To potvrđuje i sledeća činjenica: naime, u Crnoj Gori na Filozofskom fakultetu već postoji Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti, koji je trn u oku i srpskim i crnogorskim nacionalistima, čija sužena svijest profesore sa te katedre prepoznaje kao domaće izdajnike i državne neprijatelje. Stoga na pitanje da li nam je poslije perioda od gotovo 20 godina potrebno da imamo katedre za izučavanje južnoslovenskih književnosti, odgovor glasi: neophodne su nam jer takve katedre djeluju kao sredstvo jačanja građanske svijesti i suzbijanja nacionalističke i klerikalne.

Vjeronauka i religijski kodovi aktivno učestvuju u formiranju identitetskih struktura, a njihova zastupljenost u medijima i centralno mjesto u postjugoslovenskim kulturama rezultira pogubnim uticajem na gladne i razočarane mase, umorne od tajkunskih operacija, korupcije i kriminala. Ispostavilo se ipak da sloboda ne ume da peva kao što su sužnji pevali o njoj, a nacionalne države formirane nakon raspada SFRJ postale su dogmatske tvorevine ograničene uskom nacionalističkom sviješću koja servira mitove o autohtonom porijeklu jezika i entičkih grupa, domiljelih iz prapostojbine sa već formiranim nacionalnim identitetom i jezikom. Nacionalističke teorije uče nas o autohtonom porijeklu jezika i etničke grupe ,,odabranih’’ koja se, mimo svih ostalih Južnih Slovena, obrela na Balkanu nacionalnom magijom predaka, a ne mučnim hodom kroz istoriju, jer su naši preci još u VII vijeku pouzdano znali kojoj od uzvišenih nacija pripadaju. Na kraju će nam čistači nacionalnog bića objasniti da smo pali s Marsa, da je naš jezik zelen i stoga bitno različit od svih ostalih na „bijeli svijet’’. Na beznadežno beskrajnu priču o precima i potomcima, zvanu istorija, upozorava Niče i tvrdi da je poznavanje prošlosti u svim vremenima poželjno samo u službi budućnosti i sadašnjosti, a ne za slabljenje sadašnjosti, ne za iskorenjivanje jedne životno sposobne budućnosti.

Interkulturalno izučavanje južnoslovenskih književnosti djelovalo bi kao integrirajući faktor za razvoj našeg osjećanja zajedništva i zajedničkog pripadanja, ali da li to zaista želimo dok su nacionalistički modeli mišljenja i ponašanja još tako živahni i otporni. Nacionalistička ideologija, osnažena u svim socijalnopolitičkim zajednicama formiranim nakon raspada Jugoslavije, opire se kulturnom poliglotizmu i semiotičkom ujedinjenju tog prostora, pa je ona glavna prepreka dijalogu i interkulturalnom proučavanju književnosti. Konzumiranje sopstvenog identiteta, kulture, istorije, istine o nama i drugima, mnogo će nam lakše pasti ako se pokrene sistematsko osnivanje južnoslovenskih studija na svim relevantnim akademskim institucijama na prostoru bivše Jugoslavije. Ako se konzumentska aktivnost bude obavljala u okviru nacionalnog geta, uz nadzor ,,visokouzvišenog’’ klera i čuvara čistote nacionalnog bića, presješće nam život, smučiće nam se sopstvena nacija i svi mitovi, kultovi i ,,viši ciljevi’’.

Južnoslovenska interkulturna zajednica funkcioniše kao specifičan transnacionalni entitet, kao semiotički prostor srodne znakovnosti, a interkulturalno izučavanje podrazumijevalo bi razmjenu i poređenje tekstova, intenzivnije nego do sada, što može stvoriti određene probleme u komunikaciji sa visoko ideologizovanim, domoljubnim tekstovima. Razmjena domoljubnih tekstova nikad nije bezazlena, a ono što se u jednoj zajednici smatra prihvatljivim, mjereno uskim nacionalnim interesima i parametrima, u drugačijem semiotičkom okruženju, među drugačijim ideološkim kodovima, može djelovati šokantno (kao na primjer Ne tikaj u me Rajka Noga i hrvatska domovinska poezija).

Evropske integracije podrazumijevaju prevazilaženje nacionalnih identiteta, a mi smo tek u fazi uspostavljanja tih identiteta. Tek uživamo u novootkrivenim ljepotama svojih nacionalnih bića i reanimiranih bogova, i lažemo se ko je od koga stariji, ko je imao državu a ko nije, čiji je jezik autohtoniji, a preci slavniji. Opijat za pripadnike nacionalne zajednice u izgradnji su #istorijski mitovi’’, osmišljeni s ciljem da popunjavaju praznine u kolektivnom sjećanju i izmišljaju istorijske trenutke koji generiraju identitetske semiotičke jedinice i koheziju blažene zajednice. Mitska žudnja usmjerena je ka čistoti; nacionalistički žreci prizivaju nacionalnu, jezičku, vjersku, moralnu i, naravno, identitetsku čistotu, a nikad nije bilo toliko prljavštine, nikad se nije više pričalo o Bogu, a nikad njegovo odsustvo nije bilo tako očigledno.

Od nacije kao romantičarskog ideala organskog jedinstva jednog naroda i jednog jezika do univerzalnijeg, nadnacionalnog građanskog identiteta dug je i naporan put, a pošto se mi nismo dovoljno izmolili boginji svete nacionalne prošlosti i još svetijeg nacionalnog identiteta, za taj put će nam trebati još dosta vremena. Dakle, po dijahronijskoj neminovnosti prvo dolazi do izgrađivanja priče o nacionalnom identitetu, koja na Balkanu počinje da liči na Hiljadu i jednu noć, a tek nakon toga slijedi razgrađivanje te priče i uspostavljanje građanske svijesti, kao višeg oblika identitetske evolucije. Studije južnoslovenskih književnosti mogu doprinijeti formiranju nadnacionalne svijesti i izlasku iz uparloženih i učmalih lokalpatriotskih zajednica kojima su zavladali plemenski prvaci sa provincijalno-tajkunskim aksiološkim kriterijumima, dok nacionalističko ludilo ruši institucije, srozava sve kriterijume do palanačkog nivoa jer se nacionalistička svijest osjeća dobro i ostvareno jedino u palanačkom kontekstu.

Odbrana kao kulturna kategorija duboko je usađena u oblast religije, međutim, da li osjetimo trenutak u kome odbrana prerasta u svoju suprotnost, u napad na drugoga, izazvan našom nesigurnošću u sopstveni identitet i strahom od izumiranja vrste. Kao prastara boginja plodnosti ogromnog trbuha, ,,naivna’’ kolektivna svijest rađa mitove, svetinje, heroje, idole, rađa svijet sa zadahom truleži, memle i zelene učmalosti. Stoga su religija i ratovi omiljeni obredi kolektivne svijesti koja živi za više ciljeve i nemilice troši svoje pojedince kao meso kojim će nahraniti mitske zveri: slobodu, pravu vjeru, svetinje, čast, patriotizam...

Konstrukt identiteta je veoma lelujava, krhka tvorevina, o čemu svedoči i mogućnost njegove promjene, odnosno izbora religije, nacionalne pripadnosti, kolektivne prošlosti, jer svijest o sebi zasnivamo na tekstovima, varijabilnim semiotičkim jedinicama, sa ogromnim spektrom interpretativnih mogućnosti, a ta se semiotička nestabilnost prenosi i na naše biće, obuhvatajući sve naše istine. Vjerni čuvar našeg nacionalnog identiteta svakako je istorijska naracija, ali se kao mnemonički mehanizmi javljaju i mitološki i religijski kodovi, koji čuvaju zalihe simbola te funkcionišu kao simbolički nosioci identitetskog nukleusa, a identitet je jak koliko i priča koja ga podupire.

Svi mi u Crnoj Gori, kao uostalom i naši susjedi, klanjamo se istoriji, učiteljici života, boginji crnogorske mudrosti, i to zato što mi u Crnoj Gori drugih trenutaka osim istorijskih i nemamo. Dakle, nama je svaki trenutak istorijski, pa i ovaj u kome sada dišemo, a sve svoje istorijske trenutke mi vrijedno i revnosno bilježimo u svoju svijetlu istoriju. Doduše, desi nam se tu i tamo da zabrljamo, da nismo baš na nivou svoje istorijske težine i visine, takve stranice dobro zamažemo da ih niko ne bi čitao, jer ako nema teksta, kao da se ništa nije ni desilo. Istorijski nježno, ispareno i bespomoćno sa stranica udžbenika zuri u nas naša svijetla istorija, naš „rat za mir’’.

Rehabilitacija prošlosti, odnosno prekodiranje istorijske naracije ide u pravcu koji joj ucrtava nacionalistička svijest jer su potrebni mitovi za ubjeđivanje u identitetske konstrukte i za glancanje nacionalnog bića, što podrazumijeva otklanjanje svih tragova stranog i tuđeg, sve mora biti autentično i autohtono naše. Osnovanje katedara za izučavanje južnoslovenskih književnosti predstavljalo bi otpor zatvaranju u uske granice nacionalne svijesti jer je nacionalna svijest uvijek sužena, ksenofobična, martiromanska, opterećena zlobom snežnih pahuljica u junu (Niče).

Pošto se značenje teksta, odnosno njegovo semantičko polje, proizvodi, između ostalog, i prizivanjem tradicije i kulture kojoj tekst pripada, od ključnog značaja za njegovu interpretaciju su upravo interkulturalna proučavanja južnoslovenskih književnosti i metodološki principi, zasnovani na intertekstualnosti i izučavanju kulturnog i ideološkog konteksta. Kako ideološki kodovi utiču na književni tekst i književnu semiozu, možemo pokazati na primjeru najfatalnije crnogorske ideologeme i miteme – srpstva, koja umnogome ometa formiranje crnogorskog nacionalnog identiteta jer je srpstvo vjekovima servirano kao dio crnogorskog kulturnog identiteta, a takve su informacije stizale iz književnih tekstova vrhunskog estetskog kvaliteta. Kad se tome pridruži naša opčinjenost pjesničkom istinom, jasno je da je srpstvo u procesu intenzivne semiotizacije putovalo od ideologije ka književnom tekstu i nazad, puneći se pri tom semantičkom energijom koja ga je proizvela u dilogičan i opasan socijalni, ideološki, kulturni i književni fenomen, koji je postao osnovno prehrambeno sredstvo srpskog nacionalizma. Dakle, upravo su ideološki kodovi formirali naraciju, odnosno složili priču o srpstvu, koja je iz te ideološke sfere ušla u književni tekst gdje je podvrgnuta dopunskom uređenju, odnosno estetskoj artikulaciji što u nju unosi ljepotu i strast zvukova. Iz tog konteksta, estetskog i fiktivnog, ova fatalna ideologema vraća se u ideološku sferu i ubrizgava u našu stvarnost, osnažena poezijom i magijom, pjesničkom zloupotrebom riječi pretvorena u lepotu, ona postaje ubojito ideološko oružje. Jer uvijek najviše vjerujemo ljepoti. Ideologema pretočena u veoma moćnu, ubojitu estetsku poruku izuzetno je opasna za one koji ne znaju šta je estetska poruka i kako ona funkcioniše, šta je fikcija a šta stvarnost.

Pjesnička i religijska istina su najfatalnije od svih istina, a upotrebljene u ideološke svrhe postaju ubojitije od oružja: artikulišu se uvijek kao moćni ekspresivni, indeksni znakovi jake perlokucijske energije, koja sagovornika može ubijediti da žrtvuje svoj ili tuđi život za tako uobličenu istinu, za ideologemu, u stvari, za prazne riječi. Činjenice na kojima se zasniva istina za koju treba ginuti u borbi za ,,pravu vjeru’’ tako su krhke da je zaista neophodna jaka jezička artikulacija, omotač od ljepote da prikrije slabost argumenata koji se iza takvih istina skrivaju.

Na formiranje identiteta utiču najviše ideološki kodovi ali i estetski, od kojih su u tom procesu najvažniji upravo književni, pa južnoslovenske interpretativne zajednice svoj identitet iščitavaju iz svojih kanonskih tekstova, čiji temelj čini usmena književnost. Kad je u pitanju folklorni tekst, mi ne smijemo zaboraviti ko je zabilježio većinu epskih tekstova i formirao epsku“,istinu’’ o nama, i ne smijemo zaboraviti da je taj isti čovjek tvorac i jezičke istine o nama, artikulisane u gotovo magijskoj verbalnoj formuli – svi štokavci su Srbi. Danak tom iskazu „svi štokavci’’ i danas skupo plaćaju, jer pokušavajući da pobjegnu u svoje posebne nacionalne identitete, oni bježe i od zajedničkog jezika. Kad se stvori tako moćna sprega ideoloških i književnih kodova, onda nam postaje jasno do kakve fatalne semiotizacije dolazi i kakve semantičke eksplozije nastaju u semiosferi prilikom pokušaja konceptualizacije našeg nacionalnog bića, odnosno uspostavljanja veoma krhke, a ipak esencijalne ideologeme – nacionalnog identiteta.

Konzervativne socijalne zajednice, sa očuvanim plemenskim modelima mišljenja imaju sklonost ka kulturnoj izolaciji pa čuvaju obrasce ponašanja iz prošlosti kao uzore dostojne oponašanja; nesklone su kulturnom poliglotizmu jer se plaše za sopstveni identitet, u koji još uvijek nisu dovoljno sigurne. Taj strah je donekle opravdan jer su zaista bile u opasnosti od gubitka sopstvenog identiteta pred mnogo nadmoćnijim osvajačima. Pamteći strah kolektiva i potpuno svjesne svoje ranjivosti, takve socijalne zajednice često zapadaju u kulturnu izolaciju a monolog biraju kao osnovno sredstvo komunikacije, odnosno autokomunikacije, koja se u tom slučaju organizuje kao oblik zaštite, odbrane. Međutim, da li osjetimo trenutak u kome odbrana prerasta u svoju suprotnost, u napad na drugoga, izazvan našom nesigurnošću u sopstveni identitet i strahom od izumiranja vrste.

Potreba da sve pretvaramo u tekst odvaja nas od prirode i pretvara u bića kulture koja egzistiraju u gustoj šumi znakova, a svi naši mitovi, fantazmati i iluzije o tome da smo bolji od drugih, da je naš jezik mimo sve ostale na svijet, da je naša vjera ljepša od ostalih, da je naša istorija časna i poštena kao i mi sami, počivaju na zloupotrebi riječi. Svaka nacija ruga se drugima, i sve imaju pravo, rekao bi Šopenhauer.

Osnovanje katedara za interkulturalno izučavanje južnoslovenskih književnosti omogućilo bi potpunije tumačenje strukture i funkcija ideoloških znakova u književnim tekstovima naših autora, kao i opšta teorijska razmatranja o učešću ideoloških kodova u književnoj semiozi. Interkulturalno izučavanje književnosti omogućiće nam da bolje sagledamo uticaj ideološko-aksiološkog sistema formiranog u književnom tekstu na stvarnost, jer je to, po mnogo čemu, specifičan proces semiotizacije koji može dovesti do ozbiljnih sociopatoloških pojava u određenoj interpretativnoj zajednici, što je u južnoslovenskoj semiosferi veoma čest slučaj. U tom smislu su vrlo zanimljivi tekstovi koje emituje Srpska pravoslavna crkva, a nameću pitanje kakav mentalni i ideološki sklop uopšte omogućava prijem takvih tekstova, zasnovanih na (ne)uzvišenom, prizemnim obliku komunikacije i na propagiranju mržnje prema Drugom. Šta znači biti ukopan u svoju tradiciju kao u svoju grobnicu, i kako hrišćanski fanatici tumače istoriju, može se ilustrovati sledećim primjerom „istorijske naracije’’, preuzetim iz publikacije Nema ljepše vjere od hrišćanske, objavljene u izdanju Manastira Ostrog, uz blagoslov mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija:
Šta je to Kosovski zavet?
U Bitki na Kosovu protiv Turaka (1389. g.) velikomučenik car Lazar, zajedno sa svojom hristoljubivom vojskom, opredelio se za Carstvo nebesko, umesto prolaznog zemaljskog carstva. 'Umrimo sa Hristom, da bismo večno živeli', poručuje on svojim vojnicima. Jer, ’zemaljsko je za malena carstvo, a nebesko uvek i doveka.’ To kosovsko opredeljenje i taj Zavet, to je savez koji je Srpski narod sklopio sa Bogom – i zapečatio ga mučeničkom krvlju. Na Kosovu je Srpski narod glasao dušom svojom za Carstvo nebesko, i to je bilo i ostalo njegovo jedino pravo opredelenje. Odonda svi Srbi verni tom Zavetu, postaju narod Božiji – Hristov novozavetni narod, nebeska Srbija, sastavni deo Novog Izraila Božijega (str. 78 – 79).

Da tragedija bude veća, tekst je objavljen usred Crne Gore, ljeta Gospodnjeg 2005. Dakle, i poslije svega – nebeski narod.

Jedno od osnovnih načela južnoslovenske kulturne paradigme jeste permanentno prizivanje istorije koja se u tom prizivanju mistifikuje, glorifikuje i na kraju transformiše u mit, pa južnoslovenska semiosfera na početku 21. stoljeća vrlo ozbiljno boluje od mitomanije, praćene euforičnom, hipertrofiranom religioznošću. Možda zato što su tako pretjerane i egzaltirane, ove nove religije – povampireno pravoslavlje, rimokatoličanstvo i islam, dobro nahranjene u ratovima devedesetih – zamijenile su smjernost, pokornost, praštanje i bogobojažljivost, kao osnovna religiozna osjećanja, agresivnošću i mržnjom prema svemu što je tuđe, a što se automatski prepoznaje kao bezbožno i nevjerničko.

Rigidna ideologija herojskog modela egzistencije, zasnovanog na epskim kodovima i usmenoj kulturi, pokazala se kao veoma plodno tlo na kome se svojevremeno komunistička ideologija, kao izrazito dogmatska, odlično primila. Podređenost individualne egzistencije kolektivnoj, žrtvovanje za ,,krst časni i slobodu zlatnu'' ili, u prevodu na komunistički jezik, za Tita i Partiju, dakle, slijepo služenje ideji takođe predstavlja tačku presjeka herojskog i komunističkog kulturnog koda. Zato se religiozni model mišljenja, kao izrazito rigidan i dogmatski, danas lako prima u južnoslovenskim interpretativnim zajednicama; on već ima pripremljen teren u herojskom i komunističkom nasljeđu i njihovoj emotivnoj obojenosti – fanatizmu. Dakle, sve su to modeli egzistencije koji njen smisao i opravdanje pronalaze u podređivanju individualne egzistencije „višim ciljevima’’, koji su uvijek kolektivni, nacionalni, partijski. Stoga, da bi se postigla osmišljena, zaobljena egzistencija u okviru južnoslovenskih sociokulturnih zajednica, neophodno je biti član: plemena, partije ili stada – svejedno. Pri tom je snaga i energija mita, njegova uloga u ubjeđivanju pojedinca da se žrtvuje za ,,više ciljeve’’ nezamjenljiva i neizmjerna.

Status istorijske činjenice u južnoslovenskim interpretativnim zajednicama umnogome određuju i opštehrišćanska načela, odnosno ideologeme. Stav hrišćanstva prema istoriji i istorijskom vremenu Mirča Elijade komentariše na sledeći način:

Jedna stvar je, međutim, izvesna: hrišćanstvo nastoji da spase istoriju; pre svega zato jer pridaje vrednost istorijskom vremenu, a potom i zbog toga što za hrišćanina istorijski događaj, ostajući i dalje ono što jeste, može da prenese nadistorijsku poruku. Čitav problem se svodi na odgonetanje ove poruke... To nije uvek lak poduhvat: ’znaci’ božanskog prisustva u Kosmosu se mogu srazmerno lako otkriti, dok su slični ’znaci’ u Istoriji dublje skriveni.

Nije slučajno što autor u svom iskazu grafički ističe ključnu semantičku strukturu hrišćanske dogme jer su hrišćani opsjednuti spasenjem, kako sebe samih tako i drugih; doduše, spasavajući svijet, oni ponekad počine i zločin, ali moralno opravdanje za to pronalaze upravo u svom poimanju istorije i u neoborivoj, apsolutnoj „istini’’ da je Bog ipak na njihovoj strani. Ukratko, hrišćanin je svakom istorijskom događaju primoran da pristupi sa ’strahom i drhtanjem’: za njega i najobičniji istorijski događaj, ostajući stvaran (to jest istorijski uslovljen), može u sebi kriti novo božje posredovanje u istoriji;...

Naša ,,svijetla istorija’’, monumentalna tvorevina kolektivne imaginacije, uključena vješto u lanac stvarnosnih, empirijskih činjenica, estetski osnaženih energijom mitskih obrazaca, vjerno služi ,,višim ciljevima’’ političkih elita. Varljivost istorijske istine, koja je u okviru balkanske sociokulturne paradigme uzdignuta na nivo svetinje, odnosno činjenicu da je istorijska logika, u stvari, bliska (narativnoj) logici priče, Jurij Lotman obrazlaže na sledeći način: Dakle, sama neophodnost za istoričara da se oslanja na tekstove, a za tekstove da događaje prepričavaju po zakonima jezičkih i logičkih, retoričkih i narativnih konstrukcija, povezana je s tim što istorijska realnost dospeva u ruke istraživača u nesumnjivo deformisanom obliku. Tome još treba dodati ideološko kodiranje, koje čini viši hijerarhijski stepen izgradnje narativnog teksta i podrazumeva žanrovske, idejno-političke, socijalne, religiozne, filozofske i ostale kodove.

Zatvorene, autistične postjugoslovenske zajednice, koje su uglavnom oblikovane pod razornim uticajem klerikalne i nacionalističke svijesti, među sobom ostvaruju veoma otežanu komunikaciju, i predstavljaju najčistiji primjer kulturne netolerancije i uvođenja interkulturnog dijaloga u minus-postupak. Ne bi trebalo da svoje književne kanone i kulture organizujemo na monološkom principu, kao realizaciju autističnog samoizolacijskog kulturnog procesa, iniciranog nacionalističkim ideologemama, paranojom i martiromanijom, koje vode jedino autokomunikaciji, veličanju „ugroženog’’ nacionalnog bića i uspješno odigranoj ulozi žrtve. Ksenofobija i odbijanje dijaloga na liniji JA – ONI, motivisana strahom za sopstveni identitet i opstanak kolektiva, rezultira zatvaranjem kulture u uske nacionalne granice i komunikaciju samo u okviru svoje sužene semiosfere, pri čemu takve kulture postaju konzervativne i u sebe zatvorene, hermetične i statične: Kulture orijentisane na autokomunikaciju sposobne su da razvijaju veliku duhovnu aktivnost, iako se često pokazuju kao znatno manje dinamične nego što to zahtevaju potrebe ljudskog društva. Dakle, dinamičnost i brže kretanje južnoslovenskih kultura i interpretativnih zajednica ka građanskoj svijesti predstavlja nužnost, a katedre za južnoslovenske književnosti mogu znatno ubrzati taj proces.

Nažalost, naši jezički standardi (bosanski, crnogorski, hrvatski i srpski) osmišljavaju se tako da naglase nemogućnost pronalaženja zajedničkog koda, zajedničke kolektivne memorije i nadnacionalnog identiteta, a ako adresant i adresat ne vladaju istim kodom, ukida se mogućnost komunikacije. Konzervativizmom i zatvorenošću naše nacionalne zajednice brane se od tuđeg kulturnog uticaja, koji doživljavamo kao agresivan i opasan po naš identitet, pa se jedina mogućnost opstanka vidi u izolovanosti i kulturnom autizmu, što nas usmjerava na stalnu komunikaciju sa sopstvenim tekstovima i na stalan proces prevrednovanja, a to na kraju dovodi do povlačenja estetskih kriterijuma pred agresivnošću ideoloških, i rezultira uvođenjem trećerazrednih pisaca u nacionalne kanone. Odbrana, kao kulturna kategorija čvrsto je povezana sa religijom , jer religija deluje kao mehanizam odbrane određene kulturne paradigme, pa su njene funkcije analogne medicini, čija je osnovna svrha da odbrani organizam od naleta bolesti. Na isti način religija štiti kulturu od tuđeg uticaja zbog čega je, po pravilu, nesklona kulturnom poliglotizmu, a odbrana je po svojim formalnim obrascima isto toliko obred koliko i religija.

Dakle, gusta odbrambena mreža pod okriljem religije treba da sačuva čistotu naših nacionalnih zajednica, čija je kulturna kohezija ozbiljno ugrožena upadima tuđih religijskih i kulturnih kodova, a u izolovanom i konzervativnom društvu, uticaj tuđe kulture, izaziva paniku i strah za sopstveni identitet, što se pretvara u agresivnost prema svemu ’’tuđem’’. Nosioci odbrambenih i religijskih funkcija jesu nacionalističke partije i crkva, čije verbalne formule izuzetne perlokucijske snage, djeluju kao dilogični blagoslov na sve vjernike, nacionalne čistunce, propovjednike lingvističke vrline i čistote, a uvijek se svode samo na odbranu svog ugroženog nacionalnog bića i poljuljanog identiteta. Nacionalističke divagacije o autohtonosti i superiornosti sopstvenog jezika i nacije biće ozbiljno ugrožene osnivanjem katedara za interkulturalno proučavanje južnoslovenskih književnosti, čija se neophodnost zasniva na jakim argumentima kulture. Na kraju krajeva, autohtonost je u kulturološkom smislu vrlo siromašna i znatno sužava mogućnosti međutekstovne komunikacije, pa upravo zbog toga jezik, književnost i kultura koji imaju svoje lingvističke, književne i kulturne srodnike nisu poželjni u toplom krilu nacionalizma.

Nacionalne kulture koje formiraju južnoslovensku semiosferu, posebno kompaktnu u dijelu gdje je aktivan isti jezik sa četiri različita standarda, tvore južnoslovensko jedinstvo razlika, moćan kulturni polilog, koji je u poslednjih dvadeset godina usmjeren uglavnom na disensni tip komunikacije. Da bi se pojačala aktivnost konsensnog tipa dijaloga, zaista je neophodno osnivanje katedara za interkulturalno izučavanje južnoslovenskih književnosti, koje će dovesti do razmjena vrijednosti i omogućiti uzajamni prenos vrednosnih sistema jedne nacionalne kulture u vrednosni opseg druge, što bi u svakom slučaju predstavljalo ozbiljnu smetnju jačanju nacionalističke svijesti.

A danas, 27. februara ljeta Gospodnjeg 2011., dok stavljam tačku na ovaj rad, u Hrvatskoj domoljubi ponovo brane svoju domovinu, branitelji svoj rat, srpski navijači su nedavno demonstrirali svoj ništa manji patriotizam, a moji Crnogorci, vođeni jotacionom logikom, žele da ukinu Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenke književnosti i otvore „čiste’’ studije svog čistog, u mukama autohtonosti porođenog jezika. Devedesete na Balkanu ipak predugo traju.