Svetlana Tomić

I POSLE PET GODINA NEOPRAVDANO U SENCI

Sarajevske Sveske br. 11/12

(Celia Hawkesworth, VOICES IN THE SHADOWS, Women and Verbal Art in Serbia
and Bosnia, Central European University Press, Budapest, 2000)

Silija Hoksvort poznata je kao predavač srpske i hrvatske književnosti na odseku za slovenske i istočnoevropske studije u Londonu (University College of London), prevodilac uglavnom savremene srpske, hrvatske i bosanskohercegovačke književnosti, autorka je niza članaka, knjige namenjene strancima za učenje srpskog i hrvatskog jezika i studije o Ivi Andriću. S obzirom da njena knjiga Voices in the Shadows predstavlja pregled razvoja književnosti koju su stvarale žene, mogla je biti naslovljena kao “Istorija književnog stvaralaštva žena u Srbiji i Bosni”. Time bi u prvi plan bilo istaknuto ono što autorka naglašava i dokazuje na skoro svakoj strani: da su žene i te kako bile zastupljene u književnom stvaralaštvu i da njihovo mesto opravdano pripada istoriji celokupne srpske/bosanske književnosti iz koje su sistematski bile isključivane. Prema Deretićevoj Istoriji broj srpskih književnica može stati jedva na prste jedne ruke a istraživanje Silije Hoksvort urodilo je knjigom od skoro tri stotine strana i oko šezdeset srpskih i dvadeset bosankohercegovačkih autorki, pri čemu Hoksvort naglašava da namera nije bila dati definitivan iznos ženskog doprinosa umetnosti reči već ponuditi okvir za dalja istraživanja. Treba odmah i objasniti nesrazmeru između navedenih brojeva jer je nastala autorkinim koncentrisanjem prevashodno na razvoj književnosti koju su stvarale žene u Srbiji ili koje su poreklom bile Srpkinje a delovale sa drugih prostora. No, Hoksvort nije isključiva u razmatranju određenih pitanja, te u svojoj studiji ne izostavlja istraživanja hrvatskih, bosanskih ili drugih autorki/autora.

Biranjem poetskog naslova knjige, upravo simbolikom “senki”, Silija Hoksvort naglašava delovanje žena iz večito osporavane i podređene pozicije kojoj je svetlost ne suprotnost već stremljenje. Ostavljajući po strani feminističku i rodnu kritiku, autorka se više usredređuje na prikaz istorijskog razvoja književnosti koju su stvarale i pisale žene, na žanrovsku opredeljenost i tematsko-motivske komplekse, na ukazivanje upornog a neprekidno otežavanog nastavljanja jedne odavna započete tradicije koja nije imala pristupa muški ustoličenom kanonu.

Nesumnjivo da je autorka dobro obaveštena o ovom delu Balkana jer, prateći razvoj srpske književnosti, Hoksvort ne samo da rekonstruiše istorijsku pozadinu književnog dela već je i nadopunjuje političkim, verskim, kulturološkim i socijalnim kontekstom. Uz to, pisanje istorije kao dugoročan i izuzetno zahtevan projekat svakako govori o autorkinom velikom trudu, što uz činjenicu da je ovo prvo delo takve vrste dodatno ističe njegov značaj. Pitanje je samo hoće li iko ikad i prevesti knjigu koju je American Library Association 2001. proglasilo za izvanredno akademsko delo ili ćemo biti i ostati dželati sopstvene kulture.

Osam poglavlja knjige pokazuju da je udeo ženskog doprinosa u razvoju kulturnog nasleđa bio, iako stalno potiskivan i zanemarivan, veoma značajan i kontinuiran. Tražeći razloge potiskivanja žene na margine istorije i kulture autorka se vraća na judeo-hrišćansko nasleđe, a potom i na hijerarhijski uređen sistem zadruge u kojoj su svi mehanizmi utvrđivali i jačali dominaciju muški orijentisane grupe. Priroda javne percepcije žene i žensko prihvatanje pripisanih uloga (korišćenje reči “žena” u značenju reči “supruga”) posmatrano je kroz uticaj Fukoovog razmatranja odnosa moći i jezika. Budući da je podređenost žena određena i muškom kontrolom značenja reči, jezik predstavlja muško iskustvo koje isključuje ženska značenja. Prema mišljenju Silije Hoksvort, upisivanje odnosa prema ženama poklapa se sa trenutkom standardizacije “srpsko-hrvatskog” jezika (XIX vek ) u okviru kojeg su nacionalni pokreti samo modifikovali tradicionalne šablone.

“Crveno i crno”: krv i herojska smrt kao forsirane teme narodne epske poezije

Iako margionalizovana i doživljena kao inferiorna, lirska poezija je, kako Hoksvort opisuje, mirno koegzistirala kao nužan dijalog između dva osnovna životna pogleda. Naspram privilegovanog položaja pesama koje su pevali uglavnom muškarci o herojskim akcijama otpora prema turskoj vlasti, živele su u narodu i pesme koje su prevashodno pevale žene a koje se tiču univerzalnog i bezvremenog, onoga što je obuhvatalo sve aspekte životnog ciklusa od rođenja do smrti. Premda obuhvata čitavu galaksiju ostavljenu izvan interesa epskih pevača, čuvajući isečke iz svakodnevnog života, sećanja na paganske rituale i mitološka bića, i svedočeći o neraskidivoj vezi čoveka i prirode, lirska poezija je upravo zbog takve tematike ostala marginalizovana i autsajderska kako za čitaoce tako i za proučavaoce.

Ali, šta se, zapravo, krije iza dominantnog, agresivnog, patrijarhalnog etosa koji nam nudi epska, “herojska” poezija? I, zašto su upravo pesme o herojskim akcijama, istorijskim događajima i njihovim interpretacijama privlačile više pažnje čak i od balada, koje podjednako dramatično fokusiraju konflikt između dva pojedinca (Hasanaginica, na primer)? Ako se obrati pažnja na patrijarhalne porodične odnose južnoslovenske usmene poezije (istraživanje Elke Agoston-Nikolove) uočiće se konfliktni odnos prema ženi kao istovremenom subjektu-autsajderu, čija lojalnost mora tek da se dokaže (naravno, rađanjem sinova i vođenjem domaćinstva), i objektu, koji grupa poseduje kao izvesnu vrednost. Krvne veze su najjače i ne čudi što je najforsiraniji i najmoćniji od svih bio koncept majčinstva. Zato su majke gotovo uvek predstavljene kao požrtvovane a supruge kao izdajice, mada je veoma važan i odnos brat-sestra. Hoksvort ističe da čak i magijska bića, vile, kao “ženski” princip južnoslovenske kulture, neretko krase “muške” vrline heroizma i fizičke snage.

Pa ipak, ostaje neodgovoreno pitanje ko je komponovao i stvarao ove pesme o neograničenoj moći ženskog duha. Uz to, ne čudi što su ženski karakteri uvek stvarani na osnovu njihovog odnosa prema muškarcu. Ali, naspram isticanja stabilnosti porodice kao mehanizma kontrole života pojedinca, postoji niz pesama koje kriju drugačiju stvarnost od ideološki forsirane harmonije: loš odnos među sestrama, mučenički brak sa alkoholičarem, bratovljeva izdaja i, najgore od svega, nepouzdana majka. Uz to, mnoge kratke lirske pesme nude raznovrsne primere svesti o ograničenim mogućnostima žena da izraze svoju individualnost.

Posebnu pažnju autorka posvećuje slepim ženama, pevačicama epskih pesama koje su, zahvaljujući Vuku Karadžiću, izašle iz mraka anonimnosti. Poređenjem pesama koje su pevale živana, Jeca, Stepanija i neimenovana pevačica sa severa Srbije sa verzijama muških pevača, Hoksvort uočava značajne razlike koje se tiču dužine, bolje strukture pesme, detaljnijeg opisivanja koje je u vezi sa praktičnim stranama života, a svakako da je najvažnije centriranje ženskih karaktera ili preokretanje težišta epske priče na ženske karaktere i odnose među njima. U doprinosu usmenoj tradiciji zato se među svima najviše isticala živana ( Hoksvort detaljno analizira njenu verziju pesme ženidba Todora od Stalaća ). Najbolje verzije tri najpoznatije pesme epskog ciklusa (Pad srpskog carstva, Kosovka devojka i Smrt majke Jugovića ) zabeležene su upravo od dve sasvim anonimne žene čiji je doprinos ostao zanemaren. U tranformaciji tragične prirode ženskih istorijskih sudbina Jela Spiridonović-Savić videla je njihov kreativan odgovor i estetičku vrednost (Susreti, 1944).

Opet, dvostruko senčenje: javna i privatna strana žena srpskih srednjovekovnih vladara

U odnosu na usmenu tradiciju i obilje materijala koje nudi lirska poezija, životi aristokratskih žena u srednjem veku ostaju deo čitanja među redovima pisanih a sačuvanih dokumenata i spekulacija o njihovim privatnim iskustvima. Premda je spisak žena srpskih vladara i velikaša znatan, Hoksvort pretpostavlja koliko su se one, daleko od svojih evropskih domova, mogle osećati izolovano i nesigurno. čak i kada se određene stavke iz Dušanovog Zakonika analiziraju, one samo potvrđuju koliko je žena u tadašnjem društvu bila irelevantna, što je u raskoraku sa njenim mnogo većim uticajem na lokalnu zajednicu i porodicu. šest žena iz dinastije Nemanjića (Jelena Anžujska, Marija Paleologina, kneginja Milica, despotica Jelena – Jefimija,despotica Marija Angelina Paleologina, Jelena, treća kći kneza Lazara ) povezuje ista sudbina formalnih brakova, a tekstovi koji su ostali iza njih (biografije, zasebni tekstovi, nadgrobni zapisi, pisma) svedoče o izuzetnoj obrazovanosti i tečnom pisanom stilu. Ali, sem Jefimije, retko je koji istoričar književnosti pominjao njihovo učešće i doprinos kulturnom i javnom životu.

“Teško oslobađanje od nezdravih tradicija” (Isidora Sekulić)

XIX vek i srpsko običajno pravo i dalje ženu podređuje muškarcu i definiše je kao deo vlasništva. Najteža prepreka ženskom napretku bila je nemogućnost obrazovanja i taj problem se sporo i mukotrpno počeo menjati tek poslednjih decenija XIX veka. Niz paradoksa simptomatično počinje da obeležava rad žena ne samo tokom XIX već i narednog stoleća: 1.Dok su se mogla izdvojiti imena žena koje su i finansijski pomagale rad muškaraca na polju srpske književnosti (Marija Popović Punktatorka, Evstahija Arsić), teško se mogu naći primeri obrnutog smera! 2. Prema mišljenju Silije Hoksvort, iako vrsne književnice s početka XIX veka, Evstahija Arsić i Julijana Radivojević ostaće zaboravljene. 3. Prve književnice u XIX veku apsorbovale su dominantni etos i favorizovale su ne žensku već mušku perspektivu (primer Milice Stojadinović Srpkinje). Razloge za upadanje u zamku fundamentalno muške percepcije istorije, kulture i identiteta Hoksvort nalazi upravo u mitskoj/epskoj interpretaciji istorije. 4. Ako su književnice pisale o svojim osećanjima, njihova dela su odmah svrstavana u “ženska”, a na to “određenje” prispojile bi se, uvek sa negativnim konotacijama, i fraze “ženski stil” ili “ženski glas”. 5. Premda su i Milica Stojadinović Srpkinja i Draga Dejanović (za Skerlića “prva srpska feministkinja”) bile svesne potrebe za promenom, verovale su da budućnost leži u osnovama tradicionalnih vrednosti. 6. Za časopise posvećenih ženama suštinski je jaz između namere izdavača (muškaraca) i interesa/potreba publike (žena). Dok izdavač insistira na obrazovnim i moralnim ciljevima, publika uporno traži savete vezane za domaćinstvo. Ovakav konflikt zapravo krije raskorak manjine obrazovanih i većine neobrazovanih žena. Zato i pored mnogih nastojanja različitih periodičnih publikacija, sve do 1913. i pojave Srpkinje u Sarajevu, nema pravog ženskog časopisa koji izdaju obrazovane žene okupljajući izuzetne žene stvaraoce.

Novi vek: novi paradoksi i nove mogućnosti

Iako prvih četrdeset godina predstavljaju “zlatno doba” za književnice celog regiona, ono će biti zaboravljeno koliko zbog Drugog svetskog rata toliko i zbog nezanemarljivog iskrivljavanja feminističkog pokreta od strane komunističke ideologije. Ono što prevashodno odlikuje ovo razdoblje jeste veliki porast žesnkih aktivnosti svih vrsta i posebno pojava časopisa namenjenih ženama. No, još uvek je procenat obrazovanih žena veoma mali, a rastući broj čitateljki uglavnom se vezivao za dela trivijalne književnosti. Književnice i dalje nisu bile prihvaćene a mnoge su potpisivale svoja dela pod pseudonimom. Ako su čuvale svoj identitet i uz to pisale “muškim stilom”, opet će komentari konvencionalno dolaziti iz rodnog ugla i učiniti da delo bude viđeno i odbačeno kao “ženski kvalitet”. Ilustrativan primer svedočanstva o nepostojećem statusu i podršci spisateljicama svakako da je članak “žene i književnost” objavljen u Srpkinji 1913. Zato ne čudi što su, na primer, dela Jelene Dimitrijević u potpunosti ostala izvan kanona srpske književnosti, iako Silija Hoksvort tvrdi da je njen roman Nove (1912) uspešan koliko i roman Nečista krv Bore Stankovića. Ako bi se i desilo da su kritičari (Skerlić, Matoš, živojinović) na strani pesničkih kvaliteta jedne žene (Danice Marković), to neće biti nikakav garant da će njeno ime i delo biti očuvani u istoriji književnosti. Svi su ovi primeri koliko lament toliko i optužba, a nažalost i nadasve, opšte mesto u razmatranju odnosa književne javnosti prema književnicama.

Slučaj Isidore Sekulić takođe sadrži niz paradoksa sa kojima se suočavala obrazovana žena tog vremena: uprkos intelektualnim sposobnostima, ostaje da radi kao školski profesor do kraja života, konstantno izložena poniženjima; kritika je o njenim delima pisala najpre kao o ženi, a ubrzo po ulasku napušta uredništvo SKZ zbog mizoginog stava kolega; čak i kada je 1950. bila izabrana za člana SANU, kao prvi ženski član i to u 72.godini života, bilo je prigovora. U vreme kada se pojavila njena prva knjiga, mišljenja kritičara bila su podeljena u crno-bele tabore i takvo osciliranje pratiće njen rad do kraja, obeležavajući ga nerazumevanjem i pogrešnim tumačenjem. Zato ne iznenađuje što u vodećoj autorki perioda između dva rata (Desanka Maksimović) Silija Hoksvort više vidi fenomen a ne glavnog pisca. Njenu popularnost ona objašnjava bliskom povezanošću sa usmenom lirskom tradicijom koja pristupačnošću i vezom sa svojim narodom samo učvršćuje te spone. Daleko od toga da je poezija Desanke Maksimović bila pošteđena svrstavanja u “žensko” delo; tumačenja Bogdanovića i Pandurovića ilustrativni su primeri pogrešnog čitanja i trasiranja njenih književnih vrednosti. Pri svemu tome, ne treba zanemariti činjenicu nedostatka žena kritičara u prvim decenijama posle Drugog svetskog rata. Suprotstavljajući muške i ženske kritičarske sudove, Silija Hoksvort zaključuje da su poeziju Desanke Maksimović najbolje razumele žene, Jelena Spiridonović-Savić i Ksenija Atanasijević, kao što je najbolja u razumevanju i tumačenju dela Isidore Sekulić bila Svetlana Velmar-Janković.

Imajući sve ove reči u vidu, da li nas onda treba iznenaditi vreme i način uređivanja prve antologije srpskih pesnikinja? 1972. priređivač (učitelj) Stevan Radovanović, na neki način samog sebe potkopava jer kao antologičarski okvir postavlja istorijsku svest zajednice, uključuje herojske pesme a izostavlja celu lirsku tradiciju i još pri tom ukazuje na marginalizaciju žena u istoriji srpske književnosti.

Svoje istraživanje Hoksvort dalje nastavlja kritičkim osvrtima na dela Mire Alečković i Jare Ribnikar kojima kao protivtežu postavlja stvaralaštvo Fride Filipović, Svetlane Velmar-Janković i Grozdane Olujić. Velika pažnja posvećena je romanesknim i dramskim delima Biljane Jovanović, ali i Milice Mićić-Dimovske. Istraživanje se završava generacijom pedesetih, osnivanjem Centra za ženske studije (Beograd, 1993) i pojavom časopisa Pro-Femina, u čemu se vidi osnova za rad budućih generacija.

Bosna

U uspostavljanju stvarnog književnog sistema, u odnosu na Hrvatsku i Srbiju, Bosna je predstavljena kao najproblematičniji slučaj. Specifičnost Bosne vidi se u složenom istorijskom, nacionalnom i kulturnom identitetu koji bi se mogao odrediti i identitetom razlika. Hoksvort ističe dve činjenice: da je još uvek nedovoljno istražena čitava tradicija dela pisanih na arapskom, persijskom i turskom jeziku, ali i da su mnoga dela uništena u ratovima, posebno poslednjem.

I u ovom delu Hoksvort će predstaviti istorijat razvoja, ističući neke osobenosti književnih dela, od prvih žena u Bosni koje pišu na narodnom jeziku (Umihana čuvidina i Staka Skenderova) preko Milene Mrazović i Nafije Sarajlić, do dela Suade Muftić i Vere Obrenović-Delibašić.

Očekivali bismo suprotno, ali Silija Hoksvort naglašava kako je, za razliku od Srbije, u Bosni bilo lakše da se žene uključe u kulturni život: sedamdesetih godina prošlog veka bilo je oko 40% žena u Udruženju pisaca BiH. Druga interesantna činjenica jeste da je prvu antologiju BiH pesnikinja izdala pesnikinja Ajša Zahirović 1985. i ovde se naglašava da je bolje koncipirana od srpske.

Kao najznačajnije književnice druge polovine XX veka navedene su pesnikinje Dara Sekulić, Mubera Pašić i Ferida Duraković, potom jedna od najplodnijih proznih književnica Jasmina Musabegović, a uz nju i Safeta Obhodjaš, Fatima Muminović, Alma Lazarevska i Bisera Alikadić. U novije doba žene imaju sve značajniju ulogu u kulturnom životu, no, da bi se javno i priznao njihov značaj, ipak je trebalo da prođe dosta vremena.

Kao poslednji i najkraći deo, književnost žena u Bosni i Hercegovini ostaje nekako na margini čitavog istraživanja. Utisku neadekvatnog priključivanja celokupnoj analizi doprinosi i sažet način prezentovanja istorijskog i književnog razvoja. Mislim da je trebalo ili odvojiti istorije ili ih objediniti u jedno delo. Ako je bosanskohercegovačka književnost ostala, onda je prava šteta što deo istraživanja koje se odnosi na hrvatske i slovenačke književnice nije uključeno (a nalazi se u studiji o književnom stvaralaštvu žena u Centralnoj Evropi: A History of Central European Women’s Writing, Studies in Russia and East Europe, 2001) jer bi predstavio i njihove specifične interkulturne veze koje se ne mogu osporiti.

Zapaziće se i da Silija Hoksvort ne pominje prvu srpsku književnicu koja je napisala roman, Draginju Gavrilović, ne govori podrobnije o izuzetnom radu Jelene (Jelice) Belović Bernadžikovske, niti uključuje kritički i teoretski rad žena u Srbiji i Bosni, kao i imena onih autorki koje se bave proučavanjem feminizma i roda u novije vreme. Premda su to propusti, ne treba ih anatemisati jer svaki rad, a posebno veliki pionirski poduhvati, nose koliko rizika i odgovornosti toliko časti i zasluga. Uostalom, kome treba više zameriti, Jovanu Deretiću, koji je svakako morao znati barem za jedan znatniji broj književnica od onog koji je naveo u svojoj Istoriji (a koja do dana današnjeg važi za Bibliju) i, što je nezanemarljivo, celi život bio na izvornom tlu, gde mu je svo bibliotečko blago bilo stalno dostupno, ili Siliji Hoksvort, koja dolazi iz Engleske i sama se hvata u koštac sa složenim problemom koji uključuje i ideologiju i politiku kulture. Ili, pak, onim retkim pojedincima, akademskim profesorima, koji i kada, negde u svetu književnosti, spomenu žensko ime učine to u jednoj rečenici, kao da su se istovremeno pokajali, okajali i iskupili. S druge strane, neosporno je da smo dobili prvu istoriju književnosti koju su stvarale i pisale žene, dobar pregled usmeren kritičkim analizama, koje daju osnovu daljim proučavanjima.

Posle ove prve istorije srpske/bosankohercegovačke književnosti koju su pisale žene trebalo bi se konačno(!) suočiti sa mnogim veoma ozbiljnim pitanjima, od kojih su, svakako, dva u vrhu: revizija kanona date književnosti i razvijanje drugačijih, kompleksnijih, strategija čitanja. Evo i zašto. Posle završene osnovne škole, na primer, deca u Srbiji osim imena Desanke Maksimović i, eventualno Ane Frank, teško da mogu navesti još neku književnicu. Posle srednje škole i gimnazije, ne morate da pogađate – odgovor znate i sami: spisak se nimalo nije proširio. U okviru nekadašnjeg programa komparativne grupe (jugoslovenske književnosti i opšta književnosti) na beogradskom Filološkom fakultetu jesmo imali kao obaveznog za čitanje tek istorijski bitnog, prvog srpskog romanopisca -Atanasija Stojkovića, ali niko nikad nije ni pomenuo prvu srpsku romansijerku - Draginju Gavrilović. Da li iko na srbistici pominje osim Deretićeve Istorije i knjigu Silije Hoksvort? Pretpostavljajući da je i dan-danas tako, nije li nužno upitati se i usmeriti se na delatan otpor tradicionalnoj uređivačkoj politici kulture. Da li je nepotrebno i besmisleno neprekidno ispitivati zašto čitamo, šta čitamo i kako čitamo tj. sučeljavati politiku kulture, kanon i ideju literature, kao i ulogu čitaoca u književnoj interpretaciji?