Vukša Veličković

Homofobni nacionalizam i kriza maskulinosti u Srbiji

Sarajevske Sveske br. 39-40

Kao što su nasilni nacionalistički ispadi tokom nedavno održane Parade ponosa u Beogradu pokazali, homoseksualnost je u Srbiji još uvek vruća tema. Premda su i druge istočnoevropske države, uključujući susednu Hrvatsku, i same pokazale dozu netrpeljivosti prema gej populaciji, slučaj Srbije je jedinstven po svojoj nasilnosti i političkom uticaju. „Gej pitanje“ je postalo fokus političke debate u Srbiji u vreme kontroverznih procedura koje su okruživale donošenje Zakona o zabrani diskriminacije 2009. godine, kao i tokom i nakon beogradske Parade ponosa u oktobru 2010. godine. U jednom velikom istraživanju javnog mnjenja (Politika 2010.), Parada je izabrana za „događaj godine“, ostavljajući daleko za sobom druge bitne događaje kao što su savetodavno mišljenje Međunarodnog suda pravde o secesiji Kosova. Kao što su neki autori primetili (Živković 2006.; Greenberg 2006.; Milićević 2006.), začeci sveprisutnosti homofobnog nacionalizma u političkoj debati u Srbiji mogu se naći u jednoj specifičnoj krizi maskulinosti u vreme političko-ekonomske krize u Jugoslaviji kasnih osamdesetih godina, i u tradicionalističkoj reakciji koja je usledila tokom nacionalističko-autoritarnog režima Slobodana Miloševića u Srbiji devedesetih godina, koja je iznova želela da ustanovi stereotipne rodne uloge iz predsocijalističke patrijarhalne tradicije. Međutim, tema zaista ulazi u žižu javnosti tek posle petooktobarske revolucije 2000. godine, sa uvođenjem liberalne demokratije u Srbiju i pojavom njene proevropske orijentacije. Kako Greenberg tvrdi, ovaj isključivi maskulinistički nacionalizam je „nusprodukt demokratije u istoj meri u kojoj je to i Parada ponosa i njena posvećenost toleranciji i inkluziji“ (2006.: str. 336). Specifična kriza srpskog nacionalnog identiteta u posleratnom periodu ekonomske i političke nesigurnosti vremenski se poklapa sa novonastalom krizom heteronormativne maskulinosti, koja je ovog puta ugrožena od strane „femininog“ evropskog „Drugog“. Homoseksualnost se tako vidi ne samo kao seksualna devijacija koja u opasnost dovodi biološko postojanje srpskog naciona, već i kao neka vrsta spoljne političke provokacije, skovane na zapadu u okviru „sumnjivog“ domena ljudskih prava, nepoželjnog proizvoda liberalne demokratije.

Srpski nacionalizam i hegemonistička maskulinost
Dok klasične teorije nacionalizma koje su predočili Gellner, Smith, Breuilly i Anderson ni u jednom trenutku ne iskazuju ništa eksplicitno o rodu, predstavljajući nacionalizam kao do izvesne mere „rodno neutralan“, feministički autori su dosledno iznosili ideju da su ne samo nacionalistički koncepti, već i čitavo polje političkog delovanja rodno određeni i da je u njihovom centru muška figura. Kako tvrdi Nagel, ideologije nacionalizma su maskulini projekti koji „uključuju maskuline institucije, maskuline procese i maskuline aktivnosti“ (2001.: str. 243). Da bi nacionalizam i nacionalna država u znatnoj meri bili vezani za interese muškaraca, određeni normativni koncepti maskulinosti su morali da budu usvojeni. Mosse (1998.) navodi da se moderni nacionalizam i normativni, heteroseksualni ideal maskulinosti, sa svim svojim dobro poznatim karakteristikama (čast, otpornost, zauzdanost emocija, samokontrola, itd.) razvijaju istovremeno krajem XVIII i početkom XIX veka. Da bi se istakao, konceptu normativne maskulinosti potreban je suprotan koncept – slabog, nemuževnog homoseksualca, isključenog iz nacionalne zajednice. Peterson pominje „heteroseksističku“ prirodu modernih nacionalizama, tvrdeći da je „konjunktura heteroseksističke ideologije i prakse neodvojiva od centralizacije političke vlasti/ugnjetavačke moći koju nazivamo državotvornom.“ (2001.: str. 39). Nacionalna država sa muškom figurom u centru postala je norma tokom celog XX veka, ali dok je taj koncept na mnoge načine preispitivan u zapadnom svetu, u istočnoj Evropi je istrajao i u novom milenijumu, delimično zbog nasleđa socijalističke prošlosti, a delimično usled novonastalih nacionalizama u postsocijalističkoj eri. Bivša Jugoslavija može se gledati kao poseban slučaj, ne samo zbog svoje alternativne socijalističke orijentacije, već i zbog porasta ekstremnih etničko-nacionalističkih politika militantne maskulinosti u bivšim federativnim republikama koje su dovele do krvavih ratova. Osim toga, Srbija zauzima poseban položaj u okviru političkog prostora bivše Jugoslavije kao država koja je pretrpela poraze u ukupno tri vojna sukoba tokom devedesetih godina, od kojih je poslednji bio 1999. godine protiv NATO alijanse, kada je koncept hegemone maskulinosti dalje doveden u pitanje.
Čitava druga polovina XX veka u istoriji Srbije može se gledati kroz prizmu erozije maskulinosti. Posle Drugog svetskog rata, zvanična ideologija socijalizma u Jugoslaviji je dovela narodno oslobođenje u tesnu vezu sa emancipacijom žena. Hegemonistički maskulini ideal balkanskog ratnika kao „hranioca“ i glave porodice stavljen je pod znak pitanja ulaskom žena u politički i ekonomski život – barem nominalno, pošto teško da se može reći da je rodna ravnopravnost dostignuta čak i u tim vremenima. Ipak, sve u svemu, žene su uživale znatno bolji status u odnosu na muškarce nego bilo kad to tada. Živković (2006.) ukazuje na specifičnu „krizu maskulinosti“ i proces „ekonomske emaskulacije“ u socijalističkoj Jugoslaviji u doba recesije i političke krize sredinom osamdesetih godina. Ideja o potrebi da se ponovo ustanove stari ideali maskulinosti se širila rame uz rame sa porastom regionalnih nacionalizama i aktualizacijom kosovskog pitanja. Kao što Milićević primećuje, „rasprave o problemima na Kosovu nisu bile samo određene pitanjima nacije, nego i pitanjima roda.“ (2006.: str. 271) Česta tema u srpskom nacionalističkom diskursu u to vreme bila je pretnja od toga da kosovsko-albanski muškarci proizvode brojnije potomstvo i istovremeno sprovode genocidnu kampanju time što siluju srpske žene. Ova pretnja koju je protiv sebe opažala hegemonistička srpska maskulinost pozivala je na povratak normativnim idealima prošlosti, koji su se često mogli naći u temelju srpske mitologije – Kosovskoj bici iz 1389. godine, gde su srpski vitezovi Lazar i Obilić herojski poginuli boreći se protiv Osmanlija. Mit uključuje klasične maskuline ideale: Lazar i Obilić svesno ulaze u bitku u kojoj ne mogu da pobede, spremni da žrtvuju sebe i čitavu svoju naciju da bi očuvali čast i dostojanstvo. Kao što je slučaj i u drugim srpskim narodnim epskim pesmama, žene su odsutne iz narativa, i za njih je rezervisana uloga „majki nacije“ koja ide uz skup dužnosti koji će ih definisati i u jugoslovenskim ratovima: „da izleče, da iscele, i da legnu pored svog ratnika da bi se on mogao odmoriti.“ (Milićević 2006.: str. 278 ). Tokom devedesetih, režim Slobodana Miloševića je preuzeo nacionalističku ideologiju antikomunističke opozicije, promovišući neotradicionalističke revizionističke pozive za povratak predsocijalističkoj patrijarhalnoj prošlosti. Ideje žena kao bioloških sudova reprodukcije nacije i muškaraca kao ratnika-zaštitnika označile su povratak normativnim idealima maskulinosti i tradicionalnim rodnim ulogama. Tipična medijska slika iz devedesetih pokazivala je hrabrog srpskog dobrovoljca kako se bori na frontovima u Hrvatskoj i Bosni, dok su oni koji su odbijali mobilizaciju i antiratni aktivisti bili etiketirani kao feminini izdajnici koji se „kriju ispod sukanja svojih žena.“ (Milićević 2006.: str. 280). Posle poraza Srbije protiv NATO alijanse 1999. godine i promene režima koja je usledila u oktobru 2000. godine, ponovno ustanovljeni normativni maskulini hegemonizam se suočio sa nečim novim – liberalnom demokratijom. Posle 2000. godine se činilo da je ideja „srpskog nacionalnog identiteta“ pod velikim znakom pitanja: zemlja se oporavljala od nedavnog vojnog sukoba, nesposobna da se obračuna sa svojom militantnom prošlošću, sa osumnjičenim ratnim zločincima na slobodi; posle neuspešnog državnog udara i atentata na premijera 2003. godine, činilo se da ne može doći ni do kakvog konsenzusa po pitanjima nacionalne i spoljne politike, što je za posledicu imalo koalicione vlade pune unutrašnjih konflikata, što je, opet, produbljivalo ekonomsku recesiju. Srbija je poslednja među bivšim jugoslovenskim republikama zadobila suverenitet – i to protiv svoje volje, nakon što je Crna Gora istupila iz dvojnog Saveza 2006. godine. Pitanje nezavisnosti Kosova i politike EU prema njemu je dodatno stavilo pod znak pitanja srpski identitet, i kao države i kao nacije, kao i problematičan odnos koji ima sa Evropom. Hegemonistički nacionalističko-maskulini ideal devedesetih bio je do krajnje mere doveden u pitanje i osramoćen. Kako je jedan od vođa ultranacionalističke grupe „1389“ ustvrdio, beogradska Parada ponosa bila je planirana kao „konačno poniženje našeg naroda“ (Pavlović et al. 2009.: str. 46)

Posle 2000.: Zakon o zabrani diskriminacije, homoseksualci i EU
Rezultati dva veća ispitivanja javnog mnjenja o homoseksualnosti u Srbiji, jednog iz 2008. godine, a drugog iz 2010. godine, pre Parade ponosa, ne razlikuju se mnogo osim po činjenici da potonje ukazuje na sveukupno povećanje interesovanja javnosti za tu temu (Gej strejt alijansa, 2010.). Po rezultatima ankete sprovedene 2010. godine, oko dve trećine stanovništva Srbije (67%) još uvek vidi homoseksualnost kao neku vrstu bolesti. Više od polovine misli da je „homoseksualnost veoma opasna po društvo“ (56%) i da država mora da bude aktivno uljučena u njeno suzbijanje (53%). Dok su ovi stavovi prilično poznati svakome ko poznaje savremeno srpsko društvo, daleko je indikativniji broj ljudi koji veruju da je homoseksualnost „fabrikovana na zapadu sa ciljem da uništi porodicu i našu tradiciju“ (38%) i da je „nametnuta od strane raznih nevladinih organizacija koje na tome zarađuju“ (značajno povećanje od 28% 2008. godine do 47% 2010. godine). Ovo ukazuje na dvostruku ugroženost nacije – delom spolja (zapad), a delom iznutra, u formi „feminine izdaje“ (lokalne NVO) koja se dešava u kontekstu liberalne demokratije. Od promene režima 2000. godine, homoseksualnost je postala platforma na koju se projiciraju sukobljene koncepcije srpskog nacionalnog identiteta i njegovog odnosa sa evropskim „Drugim“. Jedna se bazira na razlikama i inkluziji, a druga na isključivanju i pripadnosti naciji. Kada se govori na temu homoseksualnosti, na svakoj od strana srpskog političkog spektra, od konzervativnih nacionalista, preko umerenih modernista, do kosmopolitski nastrojenih liberala, zamišljena „Evropa“ je uvek prisutna kao suprotna strana, krajnja referenca, uzrok i ishod. Dragan Marković Palma, bivši saradnik optuženog ratnog zločinca Arkana, trenutno član vladajuće koalicije i najrečitija osoba na temu gej „problema“ u Srbiji, komentarisao je Paradu ponosa na sledeći način: „Ako nas homoseksualnost vodi u Evropu, možda je bolje da ostanemo u Srbiji na selu i gajimo ovce“ (Vreme 2009.). Na suprotnom političkom polu, Čedomir Jovanović iz Liberalno-demokratske stranke je izjavio da nasilje protiv parade „nije način da se uđe u Evropu“ (Glas Amerike 2010). Izjave Palme i drugih konzervativnih nacionalista obično prizivaju koncept koji Živković (2006) naziva „obrnutim Pigmalionom“: sliku sirovog, ali „prirodnog“ i iskrenog srpskog muškarca – neku vrstu „plemenitog divljaka“ – ponosito izloženog „femininom pogledu“ preterano civilizovane evropske zajednice, nasuprot Jovanovićevim liberalima koji izgledaju – barem iz perspektive nacionalista – kao da internalizuju pogled EU. Između su „umereni modernisti“ iz političkog levog centra koji nevoljno podržavaju prava gej populacije da bi ispunili minimum zahteva EU. Jedan od zahteva koje je Srbija morala da ispuni na svom putu ka EU bilo je puno poštovanje manjinskih prava. Međutim, kontroverza oko Zakona o zabrani diskriminacije, koji se bavio manjinskim pravima, ukazala je ne samo na tradicionalno snažan uticaj Srpske pravoslavne crkve i retoriku konzervativnih nacionalista, već i na nespremnost vlade da stane iza zakona o ljudskim pravima koji je sama predložila. Javna debata se ubrzo vrtela oko jednog jedinog člana zakona kojim se „zabranjuje diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije“. Izrečeno je da će zakon implicitno proklamovati pravo na homoseksualne brakove, i debata je ubrzo počela da se vrti oko te jedne teme. Pre nego što je stavljen na glasanje u Narodnoj skupštini, zakon je bio privremeno povučen zarad „daljih konsultacija“ o prigovorima Srpske pravoslavne crkve, koja je već bivala sve više uključena u nacionalističku homofobiju. „U ime hrišćanske srpske nacije“, mitropolit Amfilohije je uporedio beogradsku Paradu ponosa sa „smradom sodomskim koji je savremena civilizacija uzdigla na božanski presto“ (B92 2010.), opet pominjući ideju da je homoseksualnost fabrikovana na zapadu. Možda je najživopisnije objašnjenje dao Dragan Todorović, šef opozicione Srpske radikalne stranke. Tokom skupštinske debate o predloženom Zakonu o zabrani diskriminacije, Todorović je izvadio ružičaste hulahopke i dao ih srpskom ministru za ljudska i manjinska prava, govoreći „Ovo će vam trebati kad uđete u EU.“ (Danas 2009.)

Neopatrijarhalni diskurs vs ljudska prava
Kao što se „heteroseksizam naturalizuje kroz mnoštvo diskursa“ (Peterson 2001.: str. 40), tako se homofobni nacionalizam može održavati i na samom kraju i normalizovati kroz mnoštvo diskursa. Ovo ne mora nužno biti tvrdi govor desnice. Ideje srpskih konzervativaca-nacionalista i umerenih modernista preklapaju se u konceptima „neopatrijarhalnosti“ i „porodičnih vrednosti“ kao temelja za konstruisanje modernog srpskog nacionalnog identiteta (Domaćinska Srbija). Stein vidi neopatrijarhalnost kao reakciju na eroziju tradicionalne muške moći, gde muškarci pokušavaju da zadrže svoju ulogu autoriteta ne više u smislu represivnih gospodara, već kao „samilosnih zaštitnika porodice – odgovornih očeva i muževa, pre nego staromodnih patrijaraha“ (2005.: str. 604). Ove neopatrijarhalne (i po automatizmu, pravoslavne) vrednosti novog srpskog porodičnog čoveka (domaćina) su suprotstavljene iskvarenim i ispolitizovanim zapadnoevropskim vrednostima kao što su ljudska prava. I konzervativci i umereni modernisti čitaju koncept ljudskih prava kao neku vrstu političke nagodbe sa zapadom u zamenu za materijalne blagodati budućeg članstva u EU, s tim što su modernisti naizgled spremniji da prihvate ponuđene uslove. Kada se razmatraju prava seksualnih manjina, stavovi se mogu sumirati na sledeći način „Podržavam ova prava, ali ne želim da vidim da se ona upražnjavaju“. Ovo može da objasni javne izjave zvaničnika srpske vlade pre beogradske Parade ponosa, od kojih je jednu dao Dragan Đilas, gradonačelnik Beograda, komentarišući da, premda nema „ništa protiv“ gejeva i lezbejki, veruje da je „seksualna orijentacija privatna stvar i treba da ostane u spavaćoj sobi“ (B92 2009.)
Danas se u Srbiji liberalna demokratija naširoko razume kroz ideje političkog pluralizma i ekonomske liberalizacije, ali ne i kroz ideje ljudskih prava, koja se često vide kao nejasni, apstraktni fenomeni koji imaju političke, a ne univerzalne konotacije. Osim toga, uključenost u borbu za ljudska prava se tumači kao maska za privlačenje zapadnog novca na štetu sopstvene zemlje, s tim da skoro polovina građana Srbije tvrdi da je pitanje homoseksualnosti „nametnuto“ od strane raznih nevladinih organizacija koje se time koriste (Gej strejt alijansa 2010.). Zaista, delikatna nacionalna pitanja, od srpskih ratnih zločina do prava manjina, pokrenuta su pritiscima od strane NVO koje su vodile žene (Borka Pavićević, Sonja Biserko, ili pokojna Biljana Kovačević Vučo) koje su postale aktivne zagovornice protiv seksualne diskriminacije i za prava gej populacije. Tako je čitav srpski NVO i civilni sektor etiketiran kao istovremeno „feminiziran“, „gej“, i „antisrpski“, nasuprot „(maskulinističkom) kolektivnom i nacionalnom pripadanju“ (Greenberg 2006.: str. 334). Uz znatno opadanje etničke i religijske netolerancije u srpskoj politici, fokus nacionalističkih praksi isključivanja se pomerio ka homoseksualnosti kao novom pretećem „Drugom“.

Zaključak
Nasilna nacionalistička reakcija protiv homoseksualnosti u Srbiji mora se razumeti u kontekstu socio-političkih transformacija i specifične krize hegemonističkog maskuliniteta koja se dogodila dokom devedesetih godina. Međutim, homofobija i nacionalizam su postali neraskidivo povezani nakon petooktobarske revolucije 2000. godine i uvođenja liberalne demokratije. Homoseksualnost se percipira ne samo kao abnormalno ponašanje koje preti biološkom opstanku srpske nacije, već i kao poseban oblik političke provokacije, „fabrikovane na zapadu“, u okviru „sumnjivog“ domena ljudskih prava. Nacionalistička homofobija postaje način na koji se srpska „anksiozna maskulinost“ (Stein 2005.) hvata u koštac sa sopstvenom krizom, reagujući na promenljive parametre nacionalnog pripadanja i isključivanja.

LITERATURA

B92 (2010.) „Govor mržnje: Parada kao uranijum“. B92, 14. oktobar 2010.
http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2010&mm=10&dd=14&nav_id=465324

B92 (2009.) „Đilas o Povorci ponosa, iskreno“. B92, 8. avgust 2009.
http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2009&mm=08&dd=08&nav_id=375372

Danas (2009.) „Radikalima četiri opomene“. Danas, (bez datuma)
http://www.danas.rs/vesti/politika/radikalima_cetiri_opomene.56.html?new...

Gay Straight Alliance (2010) Prejudices Exposed: Homophobia in Serbia 2010. Belgrade: Gay Straight Alliance
http://www.gsa.org.rs/izvestaji/Research-Prejudices-Exposed-2010-GSA.pdf

Glas Amerike (2010.) „Sukobi u Beogradu“. Glas Amerike, 10. oktobar 2010.
http://www.voanews.com/serbian/news/Belgrade-parade-10-10-104663969.html

Greenberg, J. (2006) 'Nationalism, masculinity and multicultural citizenship in Serbia', Nationalities Papers, 34: 3, 321 — 341

Nagel, J. (2001) 'Masculinity and nationalism: gender and sexuality in the making of nations', Ethnic and Racial Studies, 21: 2, 242 — 269

Milićević, A. S. (2006) 'Joining the war: Masculinity, nationalism and war participation in the Balkans war of secession, 1991-1995', Nationalities Papers, 34: 3, 265 — 287

Mosse, G. (1998) The Image of Man: The Creation of Modern Masculinity. Oxford: OUP

Stein, A. (2005) 'Make Room for Daddy: Anxious Masculinity and Emergent Homophobias in Neopatriarchal Politics'. Gender and Society, Vol. 19, No 5, pp. 601-620

Pavlovic, L. et al. (2009) No Retreat, No Surrender: Report on Human Rights Status of LGBT Persons in Serbia 2009. Belgrade: Gay Straight Alliance
http://www.gsa.org.rs/izvestaji/GSA-report-2009.pdf

Peterson, V. S. (2001) 'Political Identities/Nationalism as Heterosexism', International Feminist Journal of Politics, 1: 1, 34 — 65

Politika (2010.), „Vecina građana očekuje da ćemo u 2011. dobiti status kandidata EU“. Politika http://www.politika.rs/rubrike/Politika/Vecina-gradjana-ocekuje-da-cemo-...

Vreme (2009.) „Šampion“. Vreme, 29. decembar 2009.
http://www.vreme.com/cms/view.php?id=905196

Živković, M. (2006.) 'Ex-Yugoslav masculinities under female gaze, or why men skin cats, beat up gays and go to war', Nationalities Papers, 34: 3, 257 — 263.