Anton Berišaj

BALKANSKA KOMPARATISTIKA KAO PO-ETIKA BALKANSKE KULTURE

Sarajevske Sveske br. 32/33

Esej o mogućem konstituiranju balkanske komparatistike

1. Raspravljati o uporednoj balkanistici kao znanstvenoj disciplini, najblaže rečeno, znači govoriti o nečemu što bi trebalo biti in statu nascendi. Time se otvara više pitanja na koja bi, za sada, bilo pogrešno i tražiti odgovore.

Pa ipak, već na samom početku se nameće pitanje: da li je moguća jedna uporedna balkanistika? Istovremeno se postavlja i već staro pitanje: do koje mere jedna moguća (balkanska) uporedna književnost može postati generalizirajućom, i u kakvom odnosu bi ovakva generalizacija bila naspram nacionalnih književnosti, s jedne, i daljih generalizacija u okviru paradigmi: Istok - Zapad, centrizmi - perifernosti, nacionalno - univerzalno, etc.

Štaviše, već (samouspostavljeni) kontekst pokušaja promišljanja ove problematike pretpostavlja implicite mogućnost i, čak, poželjnost uspostavljanja jedne takve discipline sa svim propratnim institucijama: katedrama, časopisima, udruženjima, konferencijama, prijevodima, etc.

2. Drugo pitanje, koje se također postavlja jeste: zašto bi bila potrebna jedna balkanska komparatistka? Možda bi odgovor na ovo pitanje trebalo tražiti, po mome sudu, van tradicionalno definiranog pukog znanstvenog interesa, čime se taj bazični interes dakako ne dovodi u pitanje. Naime, Yves Chevrel govori o komparativnoj etici, koja bi doprinela stvaranju novog (planetarnog) humanizma, s one strane nacionalizma, netolerancije, rasizma, prezira prema Drugome... Još je François Jost sada već daleke 1974 pisao u hegelijanskom duhu:

„Comparative literature represents a philosophy of letters, a new humanism. Its fundmental principle consists of the belief in the wholeness of the literary phenomenon, in the negation of national autarkies in cultural economics, and, as a consequence, in the necessity of a new axiology. «National literature» cannot constitute an intelligible field of study because of its arbitrarily limited perspective: international contextualism in literary history and criticism has become a law. Compaative literature epresents more than n academic discipline. It is an overall view of literature, of the world o letters, a humanistic ecology, a literary Weltanschauung, a vision of the cultural universe, inclusive and comprehensive ... Comparative literature is the ineluctable result of general historical developments.“

U ovom kontekstu se otvaraju široke mogućnosti: 1. Dekonstrukcije “nacionalnih” canona, kojima se često puta u balkanskim kulturama – od romantizma naovamo (u nekima i prije toga) – pridavao status “religioznosti”, nepromjenljive (nacionale/nacionalističke) svetosti, dakle komparatistička perspektiva bi poslužila kao mogućnost de-konstrukcije i ponovnog sagledavanja nacionalnih canona, odnosno logike i etike njihova funkcioniranja; 2. Us-postavljanje odnosa između nacionalnih književnih canona sa identitetskim politikama i odnosa sa Drugim, različitim, što bi kao posljedicu imalo sagledavanje diskurzivnog polja unutar samih pojedinačnih kultura – i što bi svakako stvaralo pretpostavke za istraživanje operacionalnih mehanizama koji su omogućili da i književni diskurzi postanu dijelom, recimo, ratnoga diskurza; 3. Sagledavanja i dekonstruiranja hegemonističkih diskurza, kolonijalnih/centrističkih versus periferijskih književnih diskurza na Balkanu, posebno u svijetlu književnosti ex Yu.

Sama komparativna djelatnost bi otvorila perspektivu za pokušaj uspostavljanja svojevrsnog balkanskog književnog canona, koji bi zapravo bio canon u procesu, otvoren prema kontinuiranom us-postavljanu putem te djelatnosti. Taj canon ne bi trebalo da konstituiraju samo južnoslavenske književnosti, kao svojevrsna interliterarna zajednica, već i albanska i grčka književnost. Taj komparativni balkanski književni canon bi zapravo trebalo da predstavlja jedan novi prostor dijalogičnosti književnih, kulturnih i inih diskurza, a sledstveno tome i mogućnost konstituiranja jednog novog humaniteta, nove po-etike balkanske kulture.

3. Kada je riječ o albanskoj književnosti u kontekstu tako koncipirane balkanske komparatistike, vrijedilo bi napomenuti da se radi o specifičnom i veoma interesantnom „slučaju“, iako ne i o njezinom mogućem „povlaštenom“ statusu.

Jednostavno, radi se o polidiskurzivnom i multikulturnom književnom prostoru (a koja to kultura i književnost nije per definitionem upravo to?), koji je u svojoj dijahroniji utemeljen na latinskom humanizmu (XV i XVI vijek), katoličkoj crkvenoj književnosti (XVI i XVII vijek, koja u sebi inkorporira stvaralačke postavke od medijevalne poetike do religioznog baroka), vizantijskoj crkveno-didaktičkoj književnosti i književnosti alhamijado (uglavnom XVIII vijek kao mainstream, pisane arapskim pismom i u okvirima arapsko-osmanskih poetičkih postavki), da bi zatim uslijedio tipični balkanski politički romantizam (XIX vijek, stvaran u atipičnoj književnoj geografiji – od južne Italije do Istambula, Bukurešta, Egipta...). Ako se ovome doda povlašteni status koji je pridavan folklornoj tradiciji i usmenoj književnoj tradiciji, ne samo u poetičko/estetskom, već i u kontekstu identitetskih politika i populističkih ideologema i ideologija od romantizma do socrealizma pa, u nekim diskurznim paradigmama i dan danas, mogu se sagledati analogije, paralelizmi (iako katkada relativni), pa čak i zajedničke matrice mitopoetičnog i imagološkog funkcioniranja tog prostora sa ostalim balkanskim književnostima (hrvatskom, bosanskom, srpskom, crnogorskom, makedonskom, grčkom...). Mogli bi se ustanoviti čak i gotovo istovjetni modeli heteroimaginativnog i autoimaginativnog stvaranja predstava o sebi i drugima...

4. Ta potencijalna balkanska komparatistika, koristeći operativne eksplanatorne postulate intertekstualne komparatistike, diskurzne analize i semiotike kulture, mogla bi pokušati sa uspostavljanjem književnog eona balkanskih literatura, ali ne samo u smislu stilsko-formalne osobitosti nekog od razdoblja ili neke/nekih njenih književnosti, koja bi tako postala univerzalnom, već pre kao operacionalni modus diskurzivne interakcije – književnog sa ostalim tipovima diskurza (mitološkog, religijskog, historijskog, etnološkog, ili pak političkog) – interakcije koja stvara poseban tip diskurzivne etike, ali koja bi istovremeno očitovala operacionalnu invarijantu i razne varijante u funkcioniranju mehanizama generiranja smislova i učinaka u kulturi uopće.

Zapravo, moglo bi se pretpostaviti da bi komparativno izučavanje komunikacijskih situacija, komunikacijskih modela i kulturnih performativnih potencijala datih književnih diskurza, doprinelo tome da književnosti i kulture Balkana misle, tj. misle drugačije i sebe i druge.