Basri Capriqi

ALI PODRIMJA – PJESNIK VELIKIH STILSKIH OTKLONA

Sarajevske Sveske br. 08/09

Pjesnik Ali Podrimja je još prije 40 godina u jednom monumentalnom stihu izgradio metaforu Kosovo je moja krv koja se ne prašta! (Kosova është gjaku im që nuk falet!). To je svakako amblem prve faze njegovog stvaralaštva, koja će kasnije imati značajnu ulogu u interpretaciji cijelog književnog opusa ovog pjesnika koji je od samog početka insistirao na tome da bude glavni pjesnik svoje nacije.
Ova metafora izgrađena je na otvorenoj komunikaciji sa arhetipskom strukturom koja podrazumijeva naslijeđe i poznatom apodiktičkom pozicioniranju insistiranjem na preplitanju iskaza sa ubjedljivom argumentacijom koja ne ostavlja prostor bilo kakvom kolebanju. Kosovo postavljeno u brižljivo izgrađeni odnos sličnosti sa krvlju koja se ne prašta predstavlja retoričko uzdizanje koje podsjeća na stara veličanja zasnovana na ubjedljivom insistiranju.
Ovaj stih će kasnije postati figurativni topos sa snažnim odjekom u kulturnom i društvenom životu Kosova. Figura će pronaći i mnoštvo dodatnih pravaca djelovanja, sa jasnim referencama u društvenom životu Kosova koje će ići do jasnih denotiranja identifikacije masa u vrijeme grubih potresa u čitavom narodu. Ne bih mogao izdvojiti tako monumentalan stih nekog drugog albanskog pisca koji je uspio da postigne tako jaku i tako dugotrajnu identifikaciju figurativne strukture govornika sa spektakularnim očekivanjima slušalaca. Štoviše, može se reći da je to stih koji se u ovih 40 godina na stotine puta redimenzionirao i resemantizovao, još jednom potvrđujući postojanost umjetnosti u dobijanju novih dimenzija u različitim kontekstima.
Stih Kosovo je moja krv koja se ne prašta! (Kosova është gjaku im që nuk falet!) ostat će ključ za interpretiranje kasnijeg razvoja ovog autora i održavanje istog intenziteta recepcije njegovog djela tokom burnih decenija.
Ovim stihom pjesnik je, zapravo, zaključio povjerljivi ugovor sa čitaocima, pogodbu koja će funkcionirati kao tajni dogovor i onda kada autor bude prekomjerno ekonomizirao jezik, otežavao komunikativnu prirodu jezika, ili krajnje reducirao informativni opseg poruke u korist težnje ka istinskom estetskom sadržaju.
Riječ je o stihu – amblemu kojeg poznaju djeca u školi i kojeg su profesori pretvorili u jedinstveni ključ koji omogućava prodor u njegovu kasniju poeziju koja je zaista dosta rano napustila prvobitnu retoriku i nastavila putem koji su njegovi prvi čitaoci vrlo teško mogli pratiti.
Sedamdesetih godina Ali Podrimja gradi potpuno novi tip jezika i, istovremeno, drugu fazu svog stvaralaštva koja se može nazvati fazom maksimalnog ekonomiziranja izraza i otežane komunikativnosti. Ovoj fazi pripadaju i stihovi:

što kameni kamen u kamenjak
kameni kamen među kamenjem najkamenitiji
…
okameni kamen u kamenje kamena
kamene okameni kamen u kamenjak (Credo)

(ç’guron guri në gurinë
gur guri ndër gurë më i gurti
…
guron guri në gurë gurësh
guro guroje gurin në gurinë)

To je faza kvalitativnog uspona Ali Podrimje. Autor napušta jednu tradiciju pisanja, pravi veliki stilski otklon, pokrećući istovremeno i veliki otklon u albanskom pjesništvu uopšte. On je možda i najznačajniji autor koji je ohrabrio upotrebu ovog tipa jezika, donio novi duh i, što je zaista začuđujuće, sredini potpuno nespremnoj za komuniciranje jednom takvom jezičkom strukturom dao neobičnu identifikujuću i receptivnu snagu.
U ovoj fazi Ali Podrimja napušta autoritativno gradivno situiranje govornika i prelazi u neobično neautoritativno i dekomponirano pozicioniranje. Napušta transparentnost figure i referencijalnost poruke koju je lako identificirati, napušta informativni balast stiha i određujuću snagu lokalnih elemenata. Podrimja proširuje i obogaćuje figurativne komponente jezika, bježi od nužnosti nacionalnog značenjskog reljefa i svoj obzor usmjerava ka beskonačnosti, pronalazeći simbole u jednoj dalekoj geografiji, kakav je i torzo, koji više ne funkcioniraju po sistemu nalikovanja referencijalnom ekvivalentu. Ne prostiru se jednodimenzionalno, kao alegorija za sve što nam se dešava i što nas okružuje, već predstavljaju dvosmislene poruke sa mnogo prostora ostavljenog za interpretaciju.
Takva poruka koja ostavlja izuzetno otvoren prostor interpretacije i nudi beskonačne referencijalne veze ne komunicira lako, niti dozvoljava konačno smisaono zaokruženje. Teškoće u komuniciranju ne dolaze od nerazumijevanja, niti od leksike, a ni od fraze. Niska komunikativnost jeste svjestan stav, stvaralački koncept, i rezultat je velikog udaljavanja koje otežava referencijalnu identifikaciju.
Ne mogu lako objasniti kako je ovaj pjesnik još prije 30 godina mogao naći pristalice na kosovskom kulturnom prostoru, stvarajući takvu jezičku strukturu i tako daleke simbole. Samo pogodba između autora i čitaoca nastala na samom početku i održana u tajnosti u ovih 40 godina mogla je spasiti situaciju. Često kažem da je poezija Ali Podrimje funkcionisala sve ovo vrijeme zahvaljujući činjenici da, čak i kada je komunicirala sa svim svojim činiocima i ponekad možda bila nesretno kanalisana u porukama i referencijalno osiromašenim i stereotipnim vezama, zasigurno nijednom i nikada nije prestala komunicirati. Konačno, ovaj tip poezije stvara se baš s tim ciljem, da nikada ne presuši struja polisemantičnog zračenja, da se interpretativni krug nikada ne zatvori, kao i da bi se figurama koje nose opasnost da nikada ne budu shvaćene mogao po želji dodjeljivati smisao. Humbolt kaže da “Ideja unutar simbola ostaje uvijek nerazumljiva samoj sebi”.
Čitalac, ipak, nije obmanut. Ali Podrimja je izabrao geografiju znakova svog figurativnog sistema i pokazao se emancipiranim. Ostao je vjeran pogodbi još od samog početka, uporno je tražio daleke i bogatije označitelje kako bi povećao izražajnost jezika, ali je imao malo prostora za selektiranje ovih označitelja, ostajući zauvijek talac sličnosti sa prvobitnom idejom od koje nikada nije dizao ruke. On je uveo torzo u figurativni mozaik albanistike da bi još jače izrazio jednu njegovu neoprostivu bol, jedno fatalno unakazivanje ljudskog bića i prostora. I to se bez mnogo truda moglo identifikovati.
Poezija ove faze napušta ubjedljivo pozicioniranje u kojem se redaju argumenti o nepokolebljivosti poruke i emancipira se u dvosmislenu estetsku poruku, relativizirajući postojanost ili odstupajući od okamenjenih ideja, nedodirljivih ili neoprostivih. Autor koji je na početku artikulisao ideje za koje ne prašta, u ovoj fazi relativizuje fenomene koji se mogu nazvati neospornim:

Treba li kamen vječito ostati kamen
ili da popušta u svojoj tvrdoglavosti
…
svakako Čovjek mora nešto mijenjati
Kamen ne ostaje vječito Kamen

(A duhet guri gjithmonë të mbetet gur
apo të lëshojë pe në kokëfortësinë e vet.
…
gjithsesi Njeriu duhet të ndërrojë diçka
Guri nuk mbetet gjithmonë Gur)

Knjiga “Lum Lumi” i poezija koju ovaj autor stvara osamdesetih godina predstavlja novi stilski otklon, nastao kao rezultat njegovog stvaralačkog kreda koji podrazumijeva stalno uvođenje novih elemenata na književnu scenu. Kako je poznato da se uspješni otkloni obično pojavljuju najprije na nivou jezika, Ali Podrimja napušta jezičku strukturu krajnjeg ekonomiziranja sedamdesetih godina i pribjegava neposrednosti kolokvijalnog jezika koji se više približava jeziku automatizovane komunikacije.
Knjigom “Lum Lumi” Ali Podrimja će napustiti dugo tražene simbole koji zrače dalekim konotacijama, kao i višeslojne tajne mitova i njihovu smisaonu aktuelizaciju. Ovdje se pojavljuje jedno introvertno putovanje prema ličnom bolu koji pogađa njegovu osobnost, sina i porodicu. To je na trenutak udaljilo Podrimju od njegove poznate preokupacije i široke perspektive koju može da zaokupi samo velika sudbina etnosa. Ali i u ovom slučaju pjesnik je toplo dočekan od svojih čitalaca, bez obzira na to što je u vrijeme kada se knjiga pojavila već mogao čuti jasne poruke o stanju nacije.
Knjigom “Lum Lumi” Podrimja je potvrdio da je vrhunski majstor izmještanja i alterniranja konteksta stvaranjem prostora i podprostora. “Lum Lumi” je najbolji primjer kako se duboka individualna bol nadgrađuje u jednu veliku patnju kolektiva i, na kraju, uspijeva da progovori o sudbini ljudske rase.

Ti ispuštaš dušu s glavom na jastuku
sramota maleni
moj

Mogao si napokon opasati oružje
Asimovo
I poći u Bejrut
Umrijeti za Palestinu

(Ti heq shpirtë me kokë në jastëk
Turp vogëlushi
Im

Ke mundur tekefundit të ngjeshësh armët e
Asimit
E të shkosh në Bejrut
Të vdesësh për Palestinën)

“Srećni kraj” je knjiga kojom Podrimja nastavlja da odmotova čvrstu nit kolokvijalnog jezika, ali ga produbljuje evidentnim uplitanjem ironije, postižući totalno izvrtanje koncepata uz zadivljujuću neposrednost artikuliranja. Izrazi kao što su: krivac je albanac, ja sam divljak, ja sam pas, izražavaju najviši nivo ironije, čime je autor uspio da razruši i izvrne atavističke obrasce, dugo opterećene i hranjene nasiljem i ljudskom destrukcijom. Samo takvo izvrtanje perspektive, to direktno vraćanje u prvo lice, omogućilo je autoru da izbjegne stalnu opasnost poniranja u vrtlog trovanja jezika. Borba protiv nasilja istim sredstvima i istom jezičkom strategijom nosi opasnost degenerisanja u plakatsku fakturu govorništva. Ironija je tada jedino efikasno oružje, koje ne samo da nas udaljava od te opasnosti, već samu poruku čini još oštrijom, oslobađajući je suvišnog emocionalnog tereta.

Kasnije, kada se kosovska realnost dodatno pogorša, kada nasilje dostigne vrhunac i autor se suoči sa prizorima genocida nad nacijom kojoj je posvetio cijeli svoj život, ipak ne može prigušiti potrebu da odmah reaguje brzom poetskom eksplozijom, neposrednom i nabijenom emocijama.
Ali Podrimja bez sumnje je jedan od najvećih albanskih pjesnika uopšte. Tokom ovih 40 i više stvaralačkih godina uspio je da izgradi jedan, i vrijednostima i obimom, izuzetno respektabilan opus. Bez njegove poezije, albanska književnost bila bi mnogo siromašnija, a albanska kultura praznija.
Podrimja je danas najprevođeniji, u regionu i ostatku svijeta najzastupljeniji i najpoznatiji pjesnik albanske književnosti. U posljednjoj deceniji njegova je poezija doživjela nekoliko izdanja na velikim jezicima i dočekana sa velikim interesovanjem kritike u Parizu, Frankfurtu, Njujorku, Rimu, Varšavi, Beču i drugim centrima. On je snažan autor čija poezija ne prestaje da nas iznenađuje, jednako kao u njegovoj mladosti, ali je nepredvidiv i inventivan, sa rijetkom sposobnošću da neprestano mijenja elemente svog jezika uvijek kada osjeti neminovnost promjene.

Preveo Qazim Muja