Agim Vinca

ALBANSKA KNJIŽEVNA KRITIKA U NOVOM KULTURNOM KONTEKSTU

Sarajevske Sveske br. 17

prevela sa albanskog : Nailje Malja Imami

Hirevi tranzicije i kriza kritike

U albanskom kulturnom prostoru u poslednje vreme (kada to kažemo imamo u vidu ne samo periud od 4-5, nego i od 10-15 godina, ako ne više) ne postoji neko ko piše redovno o novim knjigama koji se štampaju svaki dan, dakle neko ko je više-manje specijalizovan da se bavi književnom kritikom – u smislu dnevne kritike – sa profesionalnom sposobnošću i odgovornošću, i da za taj posao bude plaćen onako kako se plaćaju ljudi svuda u svetu za posao koji obavljaju. Pojedinaca koji su posao kritičara obavljali povremeno, nekoliko nedelja ili najviše nekoliko meseci, bilo ih je i možda ih ima još, ali kritičara koji se posvećuju objektivnom praćenju i vrednovanju uglavnom siromašnog književnog i kulturnog života, i obimnog (u pogledu količine) književnog i naučnog stvaranja, nema u pisanim i u elektronskim medijima (u novinama, na radiju, TV) ni u Tirani ni u Prištini ni u Skoplju, dakle nigde, jer niko ne vodi brigu o tome.

Dakle, u albanskom prostoru, u svakom od njegovih centara, ima, na desetine političkih analitičara, koji pišu i debatuju non stop o političkim problemima, kao na primer, predugo i preterano raspravljanje o pitanju političkog statusa Kosova, o pitanju (ne)efikasnosti današnje vlade u Tirani i o njenom odnosu prema opoziciji, o svađama političkih albanskih subjekata u Makedoniji i o drugim sličnim problemima koji su dobro plaćeni za taj posao, ali nažalost nema novca za profesionalne književne kritičare, obrazovanih i specijalizovanih u zemlji i u inostranstvu, osim onih koji drže predavanja na fakultetima (ako ove možemo da nazovemo tako). Ova činjenica govori o teškom stanju književne kritike na Kosovu i u Albaniji, odnosno o njenoj dubokoj krizi u ovom „tranzicionom“ vremenu, kada su na albanskom prostoru, kao i svuda na Balkanu (negde manje, negde više), duhovne vrednosti suviše marginalizovane, a glavnu reč u društvu vode političari i vlastodršci a ne umetnici i naučnici.

Hirovi političke i ekonomske tranzicije u “zemljama gde se govori albanski” izazivaju krizu kritike, naročito onu njenu vrstu koju je istaknuti francuski kritičar Alber Tibode nazivao publicistička kritika. Za razliku od ranijih vremena, kada su dnevni prištinski list “Rilindja” (u njenom revijalnom subotnjem broju) i književni nedeljnik “Drita” iz Tirane, iako pod pritiskom cenzure, redovno informisali o kulturnim događajima i objavljivali recenzije o knjigama, današnje novine, iako mnogobrojne, nemaju rubrike o novim knjigama, sem u nekom izuzetku. Nekadašnji književni prestižni časopisi “Jeta e re”, “Nëntori”, “Fjala”, “Jehona” itd. pojavljuju se kao vozovi bez reda vožnje, ili se ne pojavlju uopšte, dok su nacionalne televizije, kao što je RTK iz Prištine, tako reći izbacili reč knjiga iz svojih informativnih emisija, dok se kulturne emisije, ionako slabe i stereotipne, emituju u sasvim neprikladnim terminima. Za današnje albanske medije, veoma politizovane i komercijalizovane a nedovoljno profesionalne, od kulturnih događaja privlačniji su dnevni politički skandali, razvodi estradnih zvezda i ordinarni zločini; oni zauzimaju “počasno” mesto. I u slučajevima kada ne nedostaju ove informacije, obično se daju na veoma neprofesionalan način, katkad sa skandaloznim greškama i iskrivljavanjima.

Dve glavne slabosti karakterišu albansku kritiku našeg vremena (ovde imam na umu kritiku u obliku recenzije): nedostatak profesionalizma i nedostatak etike, što je, na kraju krajeva, tesno povezano jedno s drugim. Albanska kritika našeg vremena ne samo što je deficitarna, nego ispoljava mnogobrojne slabosti profesionalne prirode, počevši od nepoznavanja književne materije, terminologije i jezika, do krutog, suvoparnog i neinventivnog stila. Međutim, što se tiče drugog pitanja, etičkog aspekta, stvar stoji još gore. Albanska kritika našeg vremena pre svega je “naklonjena” kritika s jedne strane i “nenaklonjena” s druge strane. Neretko ona polazi od autora a ne od dela: kada autor pripada klanu “kritičara”, kritički diskurs se pretvara u panegirik, a u suprotnom slučaju – u pamflet. Dakle, reč je, o jednoj klanovskoj i uskogrudoj kritici tipa “ja tebi, ti meni”, koja teži uspostavljanju monopola u književnom životu, obuhvatajući knjige, časopise, izdanja, antologije, udruženje pisaca, književne i kulturne manifestacije i dr.! Evo kako opisuje ovo patološko stanje jedan mladi pesnik iz Fiera, u jednom pismu koje mi je poslao posle objavljivanja moje recenzije o njegovoj prvoj knjizi poezije, koju sam bio pisao dok još nisam autora upoznao i dok nisam znao ništa o njemu kao čoveku, nego samo oslanjajući se na njegovu knjigu. (Citat sledi kasnije).

Deinstitucionalizacija Kosova i pad kritike

Bez želje da politizujemo ovaj tekst prinuđeni smo da se setimo okolnosti u kojima se zatekla albanska kultura na Kosovu od 1989. do 1999. godine. Književna kritika kao oblik književnog stvaralaštva i društvene svesti pretrpela je težak udarac, ali, istina, to je bilo počelo još ranije, odmah posle 1981. godine i naročito sredinom te decenije.

Iz istorije književnosti poznata je činjenica da dobra poezija može da se piše i u zatvoru, u izgnanstvu, ili na vrhu planine, naravno ako pesnik ima talenta i inspiracije. Međutim, da bi se napisao jedan naučni rad o jednom književnom problemu, autoru ili jednom jedinom delu potrebni su neki preduslovi, kao recimo: biblioteka, literatura ili arhiv (ako se rad odnosi na književnost proteklih vekova), ne zaboravljajući ni tehnička sredstva kao što su papir, pisaća mašina ili kompjuter (u naše vreme), ali i duševni mir i intelektualna klima, koja podrazumeva, između ostalog, kontakt sa novostima iz odgovarajućih oblasti u zemlji i inostranstvu, razmenu mišljenja s kolegama iz te oblasti i dr.

Sve ovo je bio daleki san za albanske stvaraoce i intelektualce na Kosovu u vreme kada je zakon postao nasilje a nasilje zakon, kada su zatvarane institucije, izbacivani ljudi s posla, a zloupotrebe, hapšenja, čak, i ubijanje ljudi, postali svakodnevna pojava. Našavši se pred takvim izazovima, albanska inteligencija na Kosovu (glavnu reč su imali intelektualci humanističkog profila, naročito pisci), bila je primorana da odustane od svog stvaralačkog rada i brani pogaženu slobodu svog naroda i svoju ugroženu egzistenciju. Tako je na Kosovu, u obrazovanju, u nauci, u kulturi, u informisanju i u svim drugim oblastima života, počeo period opstanka, koji je trajao do juna 1999. godine, kada su se srpske trupe povukle sa Kosova.

Ibrahim Rugova (1945-2006), poznat i afirmisan od ranije kao književni kritičar, autor nekoliko knjiga eseja, osvrta i jedne studije o albanskom piscu i istaknutom intelektualcu XVII veka Pjetera Bogdanija (Bogdanijevo delo 1675-1685) i jedne knjige posvećene albanskoj književnoj kritici, Pravci i premise albanske kritike 1504-1983, odbranjene kao doktorske disertacije na Univerzitetu u Prištini, s jedne strane bila je cenjena, a s druge osporovana. Odmah posle uvođenja političkog pluralističkog sistema u bivšoj Jugoslaviji i na Kosovu (1989), Rugova je ušao u politiku i tu je ostao do kraja života. Zbog novonastale situacije, iz istih razloga, Redžep Ćosja (o kome će biti reči kasnije) prekinuo je rad na svom velikom projektu pisanja istorije albanske književnosti od početaka do danas, i posvetio se publicistici. Objavio je niz dela u odbranu prava svog naroda i rešavanje albanskog pitanja (jedno vreme se bavio i politikom, ali ne zadugo).

Neki stvaralaoci i intelektualci otišli su u svet, u potragu za boljim životom ili da bi spasili glavu, neki su se borili za svoju egzistenciju ovde. Drugi, uključujući i autora ovih redova, pisali su publicističke tekstove i polemike, kojima su se suprotstavljali antialbanskoj propagandi. Uključili su se u paralelni sistem obrazovanja, čineći napore da se ne odvoje potpuno od stvaralačkog i naučnog rada, naravno onoliko koliko su za to imali mogućnosti, u takvim uslovima i okolnostima. Bilo je i autora, uglavnom mediokriteta, koji su, začudo, baš u to vreme izdali najviše knjiga, a promocija knjiga u Udruženju pisaca ili po kafanama i restoranima, u to vreme je postala svakodnevna pojava.

Cenzura je bila ukinuta, ali, paradoksalno, to nije podiglo nivo stvaralaštva, već je imalo negativan efekat, jer je, u uslovima privatizacije i tržišne ekonomije, svako video šansu da postane autor. Razočarani zbog nastale situacije ili nemogućnosti da objavljuju, mnogi ozbiljni autori su zaćutali, a za književno stvaralaštvo prilepili su se krpelji, skribomani i manijaci svih vrsta. Uporedo s ekonomskim, socijalnim i psihološkim faktorom, i ova navala bezvrednih izdanja uticala je na pad čitanosti, odnosno, na zahlađenje i otuđenje čitalaca od književnih vrednosti. Preokupirana drugim pitanjima, ili, prosto, šokirana, književna kritika nije bila u stanju da se bori koliko treba protiv ovih devijantnih pojava. Šund i lažne vrednosti okupirale su prostor koji je trebalo da bude privilegija vrednosti.

Bilo je razumljivo da će albanska kritika na Kosovu, u takvim okolnostima, izgubiti korak u odnosu na trendove svog razvoja u regionu i u svetu, i da će vegetirati na marginama života. Prekinut je kontinuitet s tokovima iz 70-ih i prve polovine 80-ih godina, dok je njen teorijski, estetski, književni i metodološki nivo zabeležio osetan pad.

Književna kritika na Kosovu znatno je bila ispred u poređenju s onim što se u to vreme pisalo u Albaniji, tokom 70-ih i delimično 80-ih godina XX veka, kada je Kosovo, iako neravnoprano s drugim jedinicama bivše jugoslovenske federacije, imalo izvesno ekonomsko blagostanje i ozbiljan kulturni prosperitet. Bilo je otvorenije, fleksibilnije, više informisano o tokovima kritičkog i teorijskog mišljenja u svetu, uglavnom posredstvom prevoda na srpskohrvatski jezik, što je, ne uvek, uspevalo da preuzme. U devedesetim godinama ovaj odnos se promenio.

Kosovo je prolazilo kroz svoju fazu aparthejda i preživljavanja, može se reći zatvoreno u sebe kao u geto (i komunikacija s Albanijom nailazila je na mnoge prepreke). Iako je imala mnogobrojne ekonomske i političke probleme, Albanija je postepeno počela da se oporavlja, a inteligencija da se prilagođava novim uslovima života koji je pružao politički pluralistički sistem, i da se vrati vrednostima svog književnog i kulturnog nasledstva.

Pad diktature i revalorizacija tradicije

Početkom 90-ih godina, posle pada jednopartijskog sistema i doktrine socijalističkog realizma u Albaniji se, kao hitan zadatak, pred književnu kritiku postavila revalorizacija albanske književne i kritičke tradicije i rehabilitacija anatemisanih pisaca i intelektualaca. U tom cilju održana je u Tirani (u januaru 1996. godine) naučna konferencija sa širokim učešćem naučnika iz svih zemalja gde žive Albanci o “Problemima vrednovanja našeg književnog nasledstva”, a materijali sa ove konferencije su štampani iste godine pod naslovom Književnost kao takva. Zahtevano je “ponovno vrednovanje albanske književnosti s naučnim, objektivnim i savremenim osvrtom”. Kao rezultat takve klime i takvog raspoloženja, izdat je jedan niz studija o piscima esksomuniciranim iz albanske književnosti i kulture posle Drugog svetskog rata, kao što su: Đerđ Fišta, Faik Konica, Zef Skiroi, Anton Harapi, Ernest Kolići, Ethem Hadžiademi, Martin Camaj, Arši Pipa, Ljame Kodra, Biljal Džaferi, Kasem Trebešina, Adem Demači, Jusuf Gervala i mnogi drugi. Počela su istraživanja i dela nekih poluanatemisanih i nedovoljno valorizovanih pisaca poput liričara Ljasguša Poradecia i njegovog zamenika autora priča ‘sa živima i sa mrtvima’ (me të gjallë e të vdekur), prozni pisac Mitruš Kuteli. Poraslo je interesovanje i za pisca koji je bio paradigma moderne posleratne albanske književnosti Antona Paškua, o čijem delu se, osim u Prištini, počelo pisati i u Tirani. “Otkriveni su” i novi autori, ranije nepoznati, kao Zef Zorba, poznat kao albanski D’Anuncio, i posebno pesnik i prozni pisac, originalan u životu i u stvaralaštvo Mihalj Hadžari, o kome se uopšte nije znalo pre 90-ih godina, odnosno pre početka ovog veka; prvu knjigu nije mogao da štampa jer je bila hermetička poezija Smrznute usne nasmejane/Buzë të ngrira në gaz, a ostale knjige jer se nije slagao sa režimom diktata i cenzure, i kasnije, posle pada diktature. Njegovo delo je ostalo u rukopisu (poezija, proza, prevodi i dr.) koju je albanska javnost upoznala tek posle smrti autora.

U objavljenim člancima, tu i tamo, i u kritičkim knjigama pominju se i imena nekih drugih autora, uglavnom bivših političkih zatvorenika, govori se o njihovom stvaralačkom talentu i opusu koji je ostao u rukopisu, ali od velikih reči, koje su širili njihovi prijatelji ili oni sami, s nekim izuzetkom, do sada se nije desilo ništa. Bilo je i pokušaja da se osporavaju pisci s raznim političkim, pokrajinskim i konfesionalnim pripadnostima (Fišta naspram Naima, Konica naspram Nolija, Trebešina naspram Kadarea, Rugova naspam Ćosja) i druge slične anomalije, a nije nedostajala i jedna doza revanšizma prema “maženim” piscima (sa navodnicama ili bez njih) od strane bivšeg režima (takvi su smatrani Noli, Miđeni, Šuterići, Mekuli, Đerćeku, Agoli, Kadare, Alfred Uči, Našo Jorgaći i mnogi drugi), koji su privremeno prepušteni zaboravu ili su etiketirani, posebno na stranicama štampe epitetima: “levi”, “marksista”, “vizantinac” i dr., što ukazuje da je stara politizacija sada dobila novu boju, a nekadašnja partijnost, proletarska, zamenjena je novom partijnošću, navodno demokratskom.

Ukoliko su dnevna kritika i recenzije veoma deficitarne, da ne kažemo skoro i nepostojeće, zbog ličnih razloga (odbijanje kritičara da se bave veoma teškim i nezahvalnim radom) i institucionalna (neinteresovanje društva za to, nedostatak materijalne stimulacije i dr.), akademska i univerzitetska kritika, prema tipologiji A. Tibodesa, proširila je svoju sferu interesovanja i svoju metodološku osnovu. Obogaćujući svoj analitički i teminološki arsenal postizala je katkad zavidne rezultate.

Individualnost analitičara i kritičara

Istorija književne kritike je pre svega, kao i istorija književnosti, istorija književnih ideja – na sinhronom i diahronom planu, ali i istorija dela koja ih sadrže i istorija autora koji ih iznose. Prema tome, govoriti o književnoj kritici jedne nacionalne književnosti znači da se svakako treba pozivati na njena istaknuta imena, vodeći napred tokove i šireći granice i samoj književnosti.

Redžep Ćosja (1936), “jedan od najistaknutijih i najproduktivnijih književnih kritičara na Balkanu”, kao što ga je nazvao kanadski albanolog Robert Else, autor je koji ima najveći broj kritičkih, esejističkih i istorijsko-književnih dela, među kojima vredi pomenuti: Dijalozi sa piscima (1968), Književna kritika/Kritika letrare (1969), Kontinuiteti (1972), Ređi panteon /Panteoni i rralluar (1973), Pisci i periode/Škrimtarë dhe periudha (1975), Anatomija kulture /Anatomia e kulturës (1976), Od tipologije do periodizma /Prej tipolođisë deri te periodizimi (1979), Novi albanološki pojmovi/Nocione të reja albanologjike (1983) i naročito kapitalno delo Istorija albanskog jezika – Romantizam I,II,III (1984-1986), kao i istorijsko-književne monografije posvećene dvojici istaknutih albanskih pisaca Asdreniju (1984-1986) i Naim Frašeriju (1846-1900): Asdreni - njegov život i delo/ Asdreni - jeta dhe vepra e tij (1972) i Velika poruka/ Porosia e madhe (1986). Pre njega, književnu kritiku na Kosovu, koju su negovali jedan veoma mali broj kritičara kao Hasan Mekulji (1929-1996), Vehap Šita (1923) i neki drugi, nije imala ni širinu posmatranja književnih problema, ni dubini njihovog tretiranja, ni spretnost artikulisanja problema niti uticaj kod čitaoca i kod samih pisaca, koju će dobiti njegovim pojavljivanjem u drugoj polovini 60-ih godina prošlog veka.

O periodu o kome govorimo (od 1990), Ćosja, osim dela i mnogih publicističkih radova o albanskom pitanju i o demokratskim procesima u Albaniji, na Kosovu i u čitavom albanskom arealu, izdao je i veoma važno istorijsko-književno i kritičko delo Tri načina pisanja na albanskom/ Tri mënyra të shkrimit shqip (2004), u kojoj je uradio pravu autopsiju albanskog pisanja posle Drugog svetskog rata, u čijim okvirima se odvajaju tri modela pisanja: ideloško pisanje, folklorističko pisanje i moderno pisanje. Kao što ističe sam autor u predgovoru, knjigu je bila spremna još u 70-im godinama, ali, kako ga je obavestio jedan njegov kolega, profesor na Univerzitetu u Tirani, jedna takva knjiga – kritika socijalističkog realizma – mogla bi da bude razlog da se prekine kulturna komunikacija na relaciji Priština-Tirana, te je on odustao od njenog objavljivanja u to vreme (1979) godine, da bi je štampao 30 godina kasnije. Bilo kako bilo, knjiga Tri načina pisanja na albanskom predstavlja tipologiju i manifest svoje vrste: tipologija albanskog pisanja kao tekst i manifest modernizma, vredan za albansku kulturu, juče i danas. S njegovim širokim naučnim i kritičkim delom i njegovim neumornim intelektualnim i pedagoškim radom, Redžep Ćosja je u albanskoj kulturi igrao ulogu gotovo jedne škole književnosti, koja je imala za cilj da modernizuje albansku kritiku i afirmiše kritičke modele promišljanja o književnosti. Polazeći od ove činjenice, njegov prijatelj i saradnik Bajram Krasnići, u jednoj strukturalnoj studiji o književnosti, ističe kako je uvođenjem poslediplomskih studija na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini i osnivanjem Književnog smera u Albanološkom institutu, institucije na čijem čelu je dugo vreme bio Ćosja, omogućeno konstituisanje jedne književne škole: strukturalno-istorijske poetike.

Stvaralac koji je svoj talenat oprobao u prozi, drami i publicistici, Ćosja piše živu, dinamičnu, kreativnu, elokventnu i ostrašćenu kritiku, s vremena na vreme i emocionalno obojenu, ali uvek s jakim sistemom argumentacije i s jasnom porukom, potvrđujući tako nepisano pravilo da su najbolju albansku kritiku pisali kritičari koji su bili istovremeno i pisci, počevši od Faika Konice i Stiliana Nolija pa do Mitruša Kutelija i Arši Pipe, uključujući ovde i nekoliko vodećih kritičara našeg vremena, čije stvaralaštvo označava slavna elokvenca Faika Konice i Stiliana Nolija, ali ne uvek i njihova poslovična sažetost.

Srednja generacija kosovskih kritičara (ovoj generaciji pripadaju, osim Ćosje, i Husni Hodža, Ali D. Jasići, Mensur Raifi i dr.) nastavlja i dalje da piše, s vremena na vreme, ali svakako redovnije od drugih, na stranicama albanske štampe. Dela književne aktualne produkcije, prati Alji Aljiu (1934). Treba pozdraviti ovo njegovo angažovanje, ali pod uslovom da se ispune dva skromna zahteva. Kao prvo, izbor autora o kojima stalno piše ovaj kritičar: Ećrem Baša i Kim Mehmeti, Zejnulah Rrahmani i Sabri Hamiti, Mehmet Kraja i Basri Čaprići, Fatos Arapi i Dževahir Spahiu, svakakako ne zaboravljajući ni Ljuana Starovu (albanskog pisca iz Makedonije koji piše na makedonskom), a kao drugo, da se rukovodi estetskim kriterijuma a ne klanovskim afinitetom.

Zbog lošeg zdravstvenog stanja i zbog prerane smrti, svoj maksimum nije ostvario Sefedin Fetiu (1943-2001) koji se posebno istakao monografijom o Miđeniju (Delo Miđenija i njegova kritika/Vepra e Migjenit dhe kritika e saj-1984) i studijom o poetici albanskog romana u periodu 1952-1974, kao kultivisani čitalac književnog dela, složene jezičke i umetničke strukture, i kao oštar sudija fenomena i vrednosti, koju će kasnije dovršiti dvojica njegovih kolega.

Poznat kao pesnik, kao autor dva-tri dramska teksta i jednog romana pod naslovom Sto godina samoće/Njëqind vjet vetmi (!), Sabri Hamiti (1950) nesumnjivo je jedan od poznatih i najproduktivnijih kritičara Kosova. Kao književni kritičar, on je objavio veliki broj kritičkih i esejističkih dela, od portreta i monografija o piscima kao Nazmi Rahmanija (1942), Hivzi Sulejmanija (1912-1975) i Biljala Džaferija (1935-1986), do tekstova za srednje škole. Njegova kritička ambicija, kako sam ističe, da stvori “poetiku” albanskog jezika (od njenih početaka do danas), koji u biti ima literarni elemenat, kao primarni činilac književne umetnosti, s posebnim akcentom na književnost XX veka koju, s pravom, ocenjuje najtežom, dodajući da će istoriju albanskog jezika “imati u rukama” onaj ko bude pisao istoriju ove književnosti. Kritika Sabri Hamitija je kritika sistematskog čitanja teksta, stalan dijalog sa tekstom, kada se čitanje razume kao individualni čin van strogih pravila bilo kakvog normativizma i ideološkog, političkog, socijalnog ili/i estetskog ekskluziviteta. Ali bivajući kritička koja stalno prati tekst i razmišlja o njemu iz blizine, ova kritika ne uspeva da se distancira koliko treba od objekta (čitaj: dela) i da postane njena svest, odnosno metajezik poetskog jezika. Ambiciozni projekat ovog autora “iskušenje za jednu poetiku” počinje u knjizi Varijante/Variante (1974), zatim Dramatizovani tekst/Teksti i dramatizuar (1978), Umetnost čitanja/Arti i leximit (1983), Književna samosvest/Vetëdija letrare (1989), Albanska tema/ Tema shqiptare (1993), Albansko pismo/Letra shqipe (1996) i Biopismo/ Bioletra (2000), da bi (zasada) zaključio s jezičkom raspravom Književne albanske škole/ Shkollat letrare shqipe (2004), u kojoj preuzima na sebe sastavljanje istorije “albanskih književnih škola”, koja je u njegovom tekstu sintetizovana na 20 stranica, a objavljena na tri jezika (albanski, francuski, englezki), sa sledećim sadržajem: 1. Filolobiblijska škola; 2. Romanistička škola; 3. Kritička škola; 4. Moderna škola; 5. Socrealistička škola; 6. Disidentska škola i 7. Moderna škola (Kosovo).

Kritičar koji je rano umro, dr Bajram Krasnići (1951-1990), naučni saradnik Albanološkog instituta u Prištini i glavni urednik dvonedeljnog časopisa o kulturi, umetnosti i književnosti “Fjala”, nesumnjivo predstavlja posebnu individualnost u albanskoj kritici. Njegova dela: Književne komunikacije/Komunikime letrare (1980), Književnost i istorijska samosvest/Letërsia dhe vetëdija historike (1984), Poetika istorijskog albanskog romana/Poetika e romanit historik shqiptar (1985) i Kode književnog predavanja/Kode të ligjërimit letrar (1988), ali i njegovi članci i nastupi na javnim tribinama, jasno dokazuju da je bio pravi kritičar: opremljen solidnom kulturom, s formiranom estetskom samosvešću, s jasnom istorijskom vizijom i s osećanjem pravednosti i objektivnosti, što je, kao što se zna, preduslov svake valjane kritike. Pišući o stanju u albanskoj kritici sredinom 80-ih godina prošlog veka, on je insistirao na tome da književna kritika ne sme da se zatvori u kulu praznih teoretisanja i da se nađe u situaciji da bude društveno indiferentna, i, čak, eskapistička, nego da ima odjeka na estetskom horizontu čekanja: da utiče na formiranje kulturne javnosti i da afirmiše kritički model u stvaralaštvu kao moderno estetsku samosvest. U svojim kulturnim esejima pisanim pri kraju života (Vreme anitutopije/Koha e antiutopisë, Kultura kao politička metafora/Kultura si metaforë politike, Jugoslovenstvo i Albanci/Jugosllavizmi dhe shqiptarët, Četiri godine posle 1984/Katër vjet pas 1984-ës, Esej o inteligenciji,/Ese mbi inteligjencën i dr), on se suprotstavio tendenciji getoizacije i kulturnog provincijalizma kao anahronom mišljenju, potcenjivačkom stavu prema kulturama drugih naroda i posebno prema albanskoj kulturi i albanologiji kao nauci, podsticana i nadahnjivana od strane politike koja je, ne mnogo vremena posle njegove smrti, iznedrila krvave sukobe u bivšoj Jugoslaviji i, dalje, njenom uništavanju.

Albansku književnost, kako izgleda, pratila je sudbina ranih smrti talentovanih kritičara. Takav je bio i Drago Siliqi (1930-1963), najtalentovaniji posleratni kritičar u Albaniji, koji je nesrećno stradao u 33. godini života; i sam pesnik, otkrio je još u začektu poetske talente kod Ismaila Kadareje, Dritera Agolija, Fatosa Arapija i drugih. Zahvaljujući svojim talentima, ali i okolnostima manje više novih i povoljnijih, stvaranih u Albaniji pri kraju 50-ih godina i početkom 60-ih godina, oni su uspeli da izvuku albansku književnost/poeziju iz kandži rutine i shematizma i da otvare nove hirozonte. Njegovo posthumno delo U potrazi za novim/Në kërkim të së resë (1971), koje su priredili njegovi prijatelji i njegova supruga Drita Silići, predstavlja knjigu-testament u kojoj se objašnjavaju novi stvaralački fenomeni naročito u albanskoj poeziji, na prelasku s pete u šestu deceniju XX veka, kada su bile podržavane nove tendencije. Zahtevajući da se poezija piše ne samo dušom, nego i glavom, kako se izrazio u jednom objavljenom eseju u 1959. godine, Drago Silići je ustao u odbranu mladih pesnika, koji su bili optuženi od strane konzervativnih kritičara i njihovih tradicionalističkih kolega da “ruše tradiciju”. Drago Silići je uočio da novo poetsko mišljenje i snažna figurativna sinteza ovih pesnika ima za predhodnika jednog od najistaknutijih predstavnika albanske poetske tradicije Miđenija (1911-1938), ali je isticao i uticaj svetskih pesnika, Vitmana, Verharena, Majakovskog, Ricosa i dr. Rana smrt Drago Silićija, o kome Kadare kaže da ga je podsticao da piše roman “General mrtve vojske” (1963), onako kako je Bjelinski podsticao Gogolja za “Mrtve duše” mnogo godina ranije, ostavila je za sobom i jednu prazninu na jednom drugom planu. Kao čovek drag i pošten, konstruktivan kao kritičar, Drago Silići je odbranio stvaralačke poglede jedne nekonformističke kritke. Bio je blagonaklonjen, radovao se uspehu kolega i svakom novom delu koje je bogatilo albanski jezik, onako kako se radovao i podizanju kulturnog nivoa čitalaca. Dakle, reč je o jednom kritičaru s posebnim talentom, koji da je živeo duže, koliko god hipotetički izgledalo ovo razmišljanje, naročito u uslovima jednog totalitarnog režima, postao bi uticajni faktor u književnom životu svoje zemlje, ali i u albanskoj književnosti uopšte.

Od onih koji su ostali živi i koji su nastavili posao kritičara u godinama koje su dolazile, većina ih je umrla (ne fizički, već kao kritičari) u 90-im godinama (Razi Brahimi, Kočo Bihiku, Adriatik Kaluli, Kudret Velča, Dalan Šaplo i dr.), dok od onih koji su preživeli mogli bismo da pomenemo doajena istorije albanske književnosti Dimitra S. Šuterićija (1915-2002), stvaraoca s dugogodišnjim iskustvom i širokom kulturom, koji je nastavio posao u istraživanju starih tekstova albanskog jezika, pomerajući dalje granice pisanja na albanskom, zatim estetičara Alfreda Učija, koji je načinio preokret u svome stvaralaštvu, prilagođavajući se novoj situaciji i menjajući manje-više i objekat i metodu studiranja, Jorgo Buljo, koji se još ranije dokazao kao veoma smeran kritičar, koji se iskazao u vrednovanjima s postojanim kriterijumima i koji je davao podršku talentovanim stvaraocima kao što su Kadare, Agoli, Dzodza, Ćosja i dr., kao i neki drugi, uglavnom mlađi, koji su dokazali svoje kvalitete kritičara u ovoj etapi.

Alfred Uči (1930), akademik i profesor univerziteta, autor je teorijskog dela Estetika, život i umetnost/Estetika, jeta, arti (1970) pisane u duhu “marksističko-leninističke estetike” i kasnije proširene s istom ideo-estetskom platformom u tri toma (Estetika 1,2,3, 1986-1989) i jedne kritičke knjige protiv modernizma (Lavirinti modernizma – Kritika modernističke estetike/Labirintet e modernizmit – Kritika e estetikës moderniste (1978). Posle pada komunističkog sistema, pošto je digao ruke od svojih prethodnih ubeđenja , vratio se svetskoj književnosti – njenim velikim autorima i objavio je niz dela o uticaju Šekspira, Dante, Dostojevskog i dr, u albanskoj književnosti i kulturi; to su dela koja govore o njegovoj spretnosti u analizi ideja i besmrtnih poruka, uvek aktualnih kolosa i njihovih kapitalnih dela, kao “Pakao”, “Hamlet”, “Idiot” i dr. U toj fazi, veoma plodnoj za njega, on je objavio i četiri toma pod zajedničkim naslovom: Estetika groteske/Estetika e groteskut (2001), široku književno-istorijsku studiju o groteski kao teorijskom konceptu i estetskoj kategoriji, kome je kao projektu prethodilo delo Kadareovska groteska/Grotesku kadarean (1999), gde razmatra široki spektar grotesknih elemenata u književnom stvaralaštvu Ismailja Kadarea, što, prema Učiju, predstavlja veoma važan činilac stila ovog autora. Od njegovih dela iz perioda pre 90-tih izdvaja se monografija Mitologija, folklor, književnost/Mitologjia, folklori, letërsia (1982), u kojoj je data opšta analiza prisutnosti i esteteske funkcije mitskih elementa u tradiciji albanske književnosti – od folklora do današnje književnosti. U tekstovima “post” perioda profesora A. Učija, posebno onim o Šekspiru, Danteu, Dostojevskom i o groteski, uporedo sa širokom estetskom, filozofskom, kulturom i književnom informacijom, ogleda se talenat autora da nađe zajedničke tačke između današnjice i jučerašnjice, istorije aktualiteta, što predstavlja atribut ovog autora s posebnim profilom kritičkog, teorijskog i esteskog albanskog promišljanja.

Jedan drugi proučavalac iz Tirane, veoma zanesen Kadareovim delom, Tefik Čauši (1935?), takođe estetičar po vokaciji kao i Uči, ali bez širine i erudicije prvog. Povučen u svom kabinetu i ne mnogo prisutan u književnom životu, Čauši je tokom ovih 10-15 poslednjih godina objavio 5-6 dela posvećenih književnom opusu Ismailja Kadarea, posmatrajući ga na esejistički način i iz raznih aspekata – od erosa i zločina, do jezika i leksike. Prema modelu nekih izdanja koji se prave uglavnom na Zapadu za velike pisce tipa Balzaka, Zole i dr. ovaj autor je sastavio rečnik Kadareovih likova (Kadare – Rečnik likova/Kadare – Fjalor i personazheve, 1995), delo u kome su evidentirani i analizirani oko dvesta likova, koji zauzimaju oko hiljadu stranice proze Ismailja Kadarea, i koji predstavlja pravi književni univerzum, u izuzetnim vremenskim i prostornim razmerama. Primerom ovog dela, jedinstvenog do danas u albanskoj književnosti, ovaj autor je objavio i drugo slično delo Klub likova/ Klubi i personazheve (2000), u kome je izvršio izbor i analizirao likove, prema njemu, najobrađenijih na albanskom jeziku, “uklesanih umetnički lepo kao karakteri”, od De Radinog Milosaoa do glavnog lika u romanu Boši/Boshi Besnik Mustafaja, Agrona H. Od Kadareovih likova, u ovaj “Klub” izabranih ušli su: Nica iz Generala.../e Gjeneralit..., Đorg Beriša iz Slomljeni april/i Prillit të thyer, Hadži Milet iz novele Donosilac nesreće/Sjellësi i fatkeqësisë i Egla iz kratke priče Očešljana/E krehura.

Sam Kadare, pored plodnog književnog stvaralaštva u poeziji i u prozi, posebno u oblasti romana, gde je postigao najveći domet albanskog književnog stvaralaštva, i, čak, onog evropskog i svetskog, jedan deo svoje stvaralačke energije potrošio je na esejistiku Stvaralac široke radoznalosti i s bogatom maštom, “general albanske proze”, kako ga je nazvala književna kritika, objavio je niz esejističkih dela o problemima i aspektima raznih autora (Autobiografija naroda u stihovima/Autobiografia e popullit në vargje, 1980, Eskil, ovaj veliki gubitnik/Eskili, ky humbës i madh, 1990, Poziv u studio/Ftesë në studio, 1990, Dolazak Miđenija u albansku književnost/Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, 1991, Legenda o legendama/Legjenda e legjendave, 1995, Dijalog sa Alain Boskuom/ Dialogu me Alain Bosquet-në, 1996, Neizbežni Dante/Dantja i pashmangshëm-2005, Hamlet komplikovani princ/Hamleti princi i vështirë, 2007 i dr.), čime je potvrdio da ne želi da ostane “skroman vojnik” ni u oblasti kritike.

Šta karakteriše Kadareove eseje? Kao što je prirodno za jednog pisca i utoliko više za jednog pisca kao što je on, u njegovim esejima isprepliću se diskurzivni i imaginativni elementi koji stoje uporedo ili jedan naspram drugog, život i smrt, poetičnost i prozaičnost, sublimno i banalno, koji kod njega nimalo ne zvuče prozaično i banalno, zapažaju se kontrasti i sličnosti među fenomenima, govori se o magli koja proizvodi legende, dok danskog princa Hamleta, koji osvećuje ubistvo svoga oca, upoređuje s albanskim malesorima koji nose breme namirivanja krvi, označeno starom albanskom rečju “đaks”, što potpuno odgovara piscu koga francuska kritika upoređuje sa Šekspirom.

Od kritičara koji stvaraju u Tirani, uporedo sa onima koje smo pomenuli, deluju, u raznim oblicima, i proučavalac Našo Jorgaći (1931), koji je posle upornog višegodišnjeg rada uspeo da objavi najpotpuniju monografiju pisanu do danas o liku jednog od najvećih figura albanske književnosti i kulture Fan S. Noliju (1882-1965), Život Fan S. Nolija/Jeta e Fan S. Nolit (2005), delo koje bi predstavljalo čast svakoj nacionalnoj književnosti i kulturi. Jorgo Buljo (1939), koji svojim delom Tipologija lirike Naima Frašerija/Tipologjia lirike e Naim Frashërit (1999) unosi jedan novi kvalitet u iščitavanje barda poezije albanskog romantizma Naima Frašerija, zahtevajući čitanje ”koje ne polazi ni iz kakve predrasude i ekskluzivnosti o raznim metodama interpretacije poetske građe, čitanje koje ne prejudicira niti nameće apsolutnost tematske ravni značenja, niti ono formalno, ni teksta ni preteksta, čitanje koje ostaje otvoreno kao jedno od mogućih čitanja lirskog dela Naima Frašerija”. Veoma aktivna se pokazala tokom ovih godina i Fljoreša Dado, koja je svojim tekstovima i delima (uključujući i nekoliko prevedenih i adaptiranih koje je uradila), nemenjenim u prvom redu studentima, ali i drugim zainteresovanim o problemima književnosti, dala je doprinos u oblasti teorijskog studiranja književnosti. Zatim Aurelj Pljasari (1955), koji je svojim nekonvencionalnim esejima (Književnost i zidovi/Letërsia dhe muret-1993, Kuteli među živima i mrtvima/Kuteli mes të gjallëve dhe të vdekurve-1995, Zaljubljeni Fišta/Fishta i dashuruar-1996 i dr), izazvao konzervatorne ukuse i poljuljao tradicionalne koncepte o književnim fenomenima i kulturnim komunikacijama među narodima. Baškim Kučuku (1948), koji je obimnim delom Kadare u svetskim jezicima/ Kadare në gjuhët e botës (2000) oslikao univerzalnu dimenziju Ismailja Kadarea i registrovao, na statistički način, mnogobrojna izdanja njegovih dela u svetu, kao i njegov širok odjek kod kritike i čitalaca raznih zemalja sveta. Padaju u oči i nekoliko mladih analitičara kao Kristać Jorgo, sa svojim kritičkim pristupom problemima periodizacije albanske književnosit i mogućnosti izrade jedne nove njene istorije, Durata Šehri sa analitičkom studijom o Kolićiju (Kolići između šume i mora/Koliqi mes malit dhe detit-2006), Bljerina Suta sa svojim osvrtom o vrstama priča u prozi Kolićija, Kuteljija i Miđenija, i dr. Znanje stranih jezika kao italijanski, francuski, engleski i dr., i praćenje studija na raznim univerzitetskim centrima u svetu, omogućili su ovim kritičarima, posebno mladima, da se obogate novim teorijskim saznanjima i da primenjuju iskustva modernih metoda u proučavanju albanske književnosti.

Od Arbereša u Italiji, doprinos na polju književne kritike dali su i dalje daju proučavaoci Mateo Mandala, Frančesk Aljtimari, Italo Kostante Fortino i dr, upravnici albanoloških katedri u Italiji i ljudi sa filološkom kulturom i naučnom akribijom koja zadivljuje. Kritička izdanja dela De Rade, Dare Mlađeg, Seremba, Skiroija i dr., rađena su s ljubavlju i velikom posvećenošću sa svoje strane; tu su i rasprave o poetskoj umetnosti predaka i njihovih sledbenika, poznatih savremenih arbreških pesnika Vorea Ujko, Duško Vetmo, Lluka Perrone, Skiro di Madžo i dr.

Umesto zaključka

Šta se može reći o novim imenima albanske kritike na Kosovu, koja se bavi sa aktuelnom književnom produkcijom, kada je imala pad u poređenju sa prethodnim periodom? Da li ima imena koja se potvrđuju svojim talentom i dela koja su zabeležila rezultate, kao i mlade koji će dalje nositi štafetu književne kritike u tom krilu albanske književnosti?

Danas, sedam-osam godina posle oslobođenja Kosova, kada je književni i naučni život na Kosovu vraćen u institucije odakle je bio izbačen ranije (primenom tzv. nasilnih mera od strane srpskog režima), a kulturna komunikacija sa Albanijom tako reći se normalizovala, u oblasti kritike (u širem smislu reči) pojavili su se neki mladi i ambiciozni kritičari, koji, s obzirom da su formirani solidnim teorijskim saznanjima i dobrim poznavanjem metode savremene kritike (kao: ruski formalizam, psihoanalitička kritika, strukturalizam, semiologija, poststrukturalizam, naratologia, kritika arhetipova, tematska kritika, teorija recepcije, teorija intertekstualnosti i dr.) imaju realne šanse da unaprede nivo albanske književne kritike, posebno akademsku kritiku. Bez pretenzija da se sastavi neka potpuna “lista”, a još manje savršena, pominjemo tri-četiri najkarakterističnija autora, koji su se već potvrdili.

Basri Čaprići (1960), poznat više kao pesnik, uradio je modernu studiju o simbolu u današnjoj albanskoj poezji (Simbol i njegovi rivali/Simboli dhe rivalët e tij-2005), posmatrajući u odnosu sa znakom, amblemom, mitom, alegorijom i metaforom, u stvaralaštvu nekih od najistaknutijih autora albanske poezije kao što su Martin Camaj (1925-1992), Dritëro Agoli (1931), Ismailj Kadare (1936), Fatos Arapi (1930), Azem Škreli (1938-1997), Rrahman Dedaj (1939-2005), Ali Podrimja (1942) i dr.

Sali Bitiči (1962), iako deluje van centara gde se stvara književna kritika, u akademskum smislu reči, u svojoj studiji Simbolička funkcija flore i faune u današnjoj albanskoj poeziji/Funksioni simbolik i florës dhe faunës në poezinë e sotme shqipe (2003) proučavao je s istančanim senzibilitetom prisutnost metafore tog tipa u posleratnoj albanskoj poziji i njihovu simboličku funkciju, dok je u svojim kritičkim tekstovima sakupljenim u knjizi U lavirintima književnog teksta /Labirinteve të tekstit letrar (2003) i u drugim rukopisima rasutih po stranicama štampe, igrao nimalo laku ulogu „cepidlake“ za spekulicijama, teorijskim i praktičnim protivrečnostima i propustima kod jednog dela naše književne kritike , koja, pošto je bila dekorisana akademskim i državnim atributima, katkad se ponašala na veoma neodgovoran i nonšalantan način.

Kujtim Šala (1974), najplodniji kritičar nove generacije ne samo na Kosovu, u svojim kritičkim tekstovima prati načelo čitanja književnog teksta kao sistema znakova, što kombinuje sa intertekstualnim pristupom. Pokazao se kao veoma vredan u interpretaciji stvaralaštva autora Ljasguš Poradecija, Biljal Džaferija, Anton Paškua te Mitruš Kutelija (Večni Ljasguš/Lasguši i përjetshëm, 1999, Poezija Biljala Džaferija/Poezia e Bilal Xhaferit, 2001, Voks Antona Paškua/Vox-i i Anton Pashkut, 2002 i Sećanje na tekst/Kujtesa e tekstit, 2003). Dijalog sa delom Mitruša Kutelija nastavlja i u poslednjoj svojoj knjizi (Ne)otkriveni Kuteli/Kuteli i (pa)zbuluar (2006), u kojoj razmatra njegovu poznatu novelu Veliko je jaukanje greha/E madhe është gjëma e mëkatit..., uvek u intertekstualnom kontekstu, posmatrajući u odnosu na biblijski kod, sa Solomonovom Pesmom nad pesmama/Këngën e këngëve (intertekstualna relacija), ali i u odnosu na tekstove i dela drugih autora. U njegovim kritičkim, diskursivnim delima, oslonjenim na učenja Ženeta, Barta i Bahtina o književnosti (na pogledima prve dvojice, čije je polazište bila premisa: nema teksta bez interteksta, dok je Bahtin, pre njih, to nazivao dijalogizacijom), pada u oči inflacija termina koji proizlaze iz pojma “tekst” i jedne vrste shematizma u pristupu književnog teksta, što podseća na poznatu izreku da svaka naučna teorija, koliko god da je nova, prolaskom vremena može da se pretvori u šablon.

Od najmlađih, koji samo što nisu izašli iz fakultetskih klupi, mnogo obećava mladi Agim Apoloni (1983), koji, sa objavljenim rukopisima u štampi i posebno radom o romanu Jedna ljubav i sedam krivica/Një dashuri dhe shtatë faje Redžepa Ćosje, na odbrani “mastera” na Filološkom fakultetu Univerziteta u Prištini, potvrđuje da je veoma dobro savladao metodologiju naučnog rada i da se dobro i precizno koristi kritičkom terminologijom, što je preduslov svake dobre i kreativne kritike.