Igor Maver

Savremena književnost slovenačke dijaspore u Kanadi

Sarajevske Sveske br. 45-46

prevela sa engleskog : Kanita Halilović
I.

Jedini fokus ove istraživačke studije su četiri ugledna savremena pisca slovenačkog porijekla u Kanadi (Ted Kramolc, Cvetka Kocjančič, Ivan Dolenc i Irma Ožbalt) i ona ni u kom slučaju nije iscrpna. Najsveobuhvatnije istraživanje slovenačkog književnog stvaralaštva u Kanadi je proveo Mirko Jurak (Jurak 1999; 2005). Puno toga je napisano o iseljenju Slovenaca u Kanadu, o društvenim, vjerskim i kulturnim aktivnostima slovenačke dijaspore i njihovih potomaka u Kanadi i o njihovoj štampi. Od 1996. godine naročito list The Slovenian: Glasilo Magazine (koji uređuje Cvetka Kocjančič) “nudi vijesti, književne priloge i komentare za Kanađane slovenačkog porijekla” (www.theslovenian.com). Pisanje dijaspore potvrđuje osjećaj pripadnosti mjestu gdje su ovi raseljeni ljudi odrasli i istovremeno izražava specifičnost stvarnog istorijskog iskustva posjedovanja ‘etničkog porijekla’ u određenom imigrantskom društvu. Pisci u dijaspori, koji su se iselili dobrovoljno ili nedobrovoljno, koriste književnost kao medij za posredovanje, povezivanje i prevođenje mjesta, ljudi, kultura i jezika kako bi se bavili etičkim, političkim i emotivnim podvojenostima i osobnostima identiteta dijaspore. Na početku novog milenija, na globalnom planu dolazi do nove faze masovnih kretanja ljudi koji stvaraju nove dijaspore, granice i granična područja, transkulturne i transnacionalne identitete. Ove nove selidbe i prelasci granica stvorili su nove književne diskurse dijaspore. Književno prisustvo Slovenaca u Kanadi, uz nekoliko izuzetaka autora koji pišu na engleskom jeziku, nije se zapravo uključilo u glavne književne tokove. Takođe je bitno prihvatiti da život u prostoru dijaspore suštinski označava stvaranje novog identiteta i novu dijasporsku, hibridnu osobnost.
Dijaspore su danas u osporavanim međuprostorima dio procesa stvaranja Nas nasuprot ostalih, ali problem leži u pitanju kako odrediti to prvo, a kako drugo s obzirom na to da je jasno da binarne konstrukcije više ne funkcionišu. Da li ih poistovjeti s Domom u zemlji i kulturi porijekla, koji ima mistično mjesto čežnje u dijasporskoj imaginaciji i koji, paradoksalno, predstavlja mjesto bez povratka? Proživljeno iskustvo mjesta koje predstavlja Dom, u kombinaciji s iskustvom kulturne memorije prisjećanja i prema tome ‘pripadanja’ veoma se razlikuje od iskustva imaginarne ili, još bolje, zamišljene domovine. Jezik, taj osnovni element dijaloga, istovremeno predstavlja neiscrpni izvor sukoba koji je u stanju da dijeli ljude. Međukulturni dijalog se dakle čini obaveznim u savremenom multietničkom i multikulturalnom društvu. Savremeni književni autori u dijaspori u Kanadi, uključujući najbolje autore slovenačke dijaspore, sve više se posmatraju kao transkulturni i transnacionalni autori, pisci s dvije domovine, koji djeluju u globalnom prekograničnom kulturnom kolažnom prostoru engleskog govornog područja u kanadskom multietničkom društvu. Pojam ‘nove’ dijasporske književnosti u Kanadi se na značajan način suprotstavlja spornoj formulaciji dihotomije margine nasuprot centru. Pisanje ovih autora iz široke lepeze dijasporskih zajednica opisuje veze s raznim mjestima u Africi, Aziji, na Karibima, u Južnoj Americi, Evropi i slično, te često pod Domom smatra nekoliko mjesta, oslobođeno prostornog koncepta mjesta, koje je, međutim, duboko usađeno u hirovito kulturno sjećanje iseljenika i njegove lične biografije ili biografije očeva i djedova. Ne postoji jedinstvena nacionalna narativna tradicija kanadske beletristike. Kanada se danas, kao kultura u stvaranju, u najvećoj mjeri izražava u književnim tekstovima kao zamišljena zajednica, transnacionalni kulturni identitet u globalnom kontekstu, koji prolazi kroz čvrstu transformaciju u procesima tumačenja i izražavanja. Sve snažniji glas dijasporskih autora nastavlja da pluralizuje i globalizuje savremeno kanadsko književno stvaralaštvo.
Poezija je u slovenačkoj dijaspori u Kanadi veoma čest oblik književnog izražavanja, što je generalno slučaj sa svim useljeničkim zemljama. Ona se po svojoj estetskoj kvaliteti znatno razlikuje: Zdravko Jelinčič, Cvetka Kocjančič, Tone Zrnec, Marija Hočevar, Jože Krajnc, Francka Seljak, Tone Zagorc, Branka Ožbalt i Danica Dolenc su pisali pjesme na slovenačkom jeziku (Jurak 1999: 333-8). Tom Ložar i Franc Šehovič svoje su stihove, međutim, objavljivali na engleskom jeziku i njihova djela se u formalnom i tematskom smislu znatno razlikuju od drugih autora. Ložar, inače književni istoričar, kulturni posrednik između kanadske i slovenačke kulture i književnosti (i prevodilac pjesama Edvarda Kocbeka Na vratih zvečer/ At the Door at Evening), takođe je pisao beletristiku i eseje, a redovno i priloge o kanadskim temama za vodeće slovenačke listove. Tokom 1976. i 1993. godine, Ložar je objavio više tekstova u listovima The Canadian Forum i Matrix, koje je potpisao kao A. D. Person (A Displaced Person/Raseljeno lice). Slično Ložarovim stihovima u prozi (koji su objavljeni u antologijama Canada First i New Canadian Poets), Šehovič je objavljivao svoje vizuelne tipografske pjesme u slobodnom stihu u raznim kanadskim časopisima, među kojima su Poetry Toronto i Black Moss.
Književne crtice (tipična slovenačka forma kratke beletristike), kratke priče i romani su književne forme koje slovenački autori u dijaspori u Kanadi najčešće koriste. Ted Kramolc, Ivan Dolenc, Cvetka Kocijančič, Irma Ožbalt i Ludve A. Potokar (Jurak 1999: 339) najistaknutiji su u estetskom smislu, iako postoje mnogi drugi prozni pisci koji svoja uglavnom kraća djela objavljuju u novinama, časopisima i knjigama: Janez Kopač, Franc Sodja, Tone Zrnec, Tone Zagorc, Rudolf Čuješ, Miro Rak, Franc Grmek, Lojzka Saje, Marija Koprivšek, Nataša Kolman, Dore Sluga, Franc Skumavc, Anthony Ambrozic, Stanislav Pleško, Danica Dolenc i drugi. Mnoga njihova djela su zasnovana na tužnim i strašnim iskustvima autora ili izmišljenih likova za vrijeme i neposredno nakon Drugog svjetskog rata, kada su bili prisiljeni na bijeg kroz Austriju iz svoje domovine Slovenije kao političke izbjeglice, koji su se konačno skrasili i pronašli mir i slobodu u Kanadi. Miro Rak i Franc Grmek, s druge strane, u kratkim pričama i književnim crticama u nekoliko su zbirki priča napisanih na slovenačkom jeziku opisivali svoja avanturistička iskustva u lovu i ribolovu u kanadskoj divljini. John Krizanc, koji sebe, međutim, ne smatra dijelom slovenačke dijaspore u Kanadi uprkos djelomično slovenačkim korijenima (njegov otac je rođen u Trstu), uspješan je pisac drama koji piše na engleskom jeziku i zasigurno je dio glavnih književnih tokova (vidjeti Jurak 1999; 2005). On je jedan od osnivača trupe Necessary Angel Theatre Company i dobitnik nagrade Governer’s General Award za svoju dramu Prague.

II.

U drugom dijelu su četiri autora književne proze iz slovenačke dijaspore u Kanadi predstavljena sljedećim redosljedom: Ted Kramolc, Cvetka Kocjančič, Ivan Dolenc i Irma Ožbalt.
Ted Kramolc (rođen 1922. godine) otišao je u Austriju 1945. godine kao izbjeglica nakon Drugog svjetskog rata iz novog političkog sistema u Sloveniji kao sastavnom dijelu novoformirane socijalističke države Jugoslavije. Nakon tri godine života u Austriji kao raseljeno lice, 1948. godine stigao je u Kanadu. Školovan kao slikar i arhitekta, veliki dio života je proveo u Torontu, gdje i dalje podučava slikarstvo, slika za sebe, te naravno piše: njegova mnogobrojna djela su izložena u Nacionalnoj umjetničkoj galeriji u Ottawi, u Umjetničkoj galeriji Ontarija, Umjetničkoj galeriji Hamiltona i tako dalje. Kramolc, kao afirmisani slikar-pisac, što isijava iz njegovog stila pisanja, smatra da njega, zapravo kao i sve ljude, u velikoj mjeri definišu prostori koje naseljava. On Kanadu i Sloveniju opisuje na sljedeći način. Slovenija je prijatan, zatvoren, kontrolisan prostor: uredne kuće, čarobna brda i planine pažljivo su raspoređene među jezerima, rijekama i livadama. Ali, Kanada zahtijeva drugačije gledanje: divlje neukroćene šume, ogromna prostranstva beskrajnih prerija, divlji planinski vrhovi od čvrstih stijena. Priroda je u Kanadi impozantna: beskrajna, ogromna i bešćutna. Pa ipak, od te ljepote zastaje dah (citirano u Urbančić 2008). On s ushićenjem pozdravlja stvaranje nezavisne države Slovenije 1991. godine, a 1992. godine objavljuje izbor kratkih priča pod nazivom Podobe iz arhivov (Images from the Archives; Kramolc 1992). Povezuje ih glavni akter, koji je ujedno i narator, a ljudi koji se u njima pojavljuju su raseljena lica iz izbjegličkih logora iz cijele Austrije nakon Drugog svjetskog rata koje je Kramolc poznavao za vrijeme vlastitih izbjegličkih godina u Austriji. Priče su uglavnom autobiografske, jer završavaju autorovim dolaskom u Kanadu i njegovom afirmacijom kao arhitekte specijalizovanog za unutrašnje uređenje. Kramolc je napisao mnoge književne crtice i kratke priče na engleskom jeziku iako su njegovi romani napisani na slovenačkom jeziku. Značajna karakteristika njegovog opusa je da se tu ne radi samo o emigrantskom iskustvu, već i o značenju ljudskog postojanja kao takvog. Pored toga, u velikoj je mjeri lišen političke ideologije i veoma je nezavisan i originalan, zbog čega mu je „slovenačka 'politička emigracija' više puta zamjerala što se otuđio od nje i što je izbjegava (ne samo u umjetnosti, već i lično)“ (Jurak 1993: 352). Pisao je pjesme i kratke priče (na engleskom i slovenačkom jeziku), koje su objavljivane u slovenačkoj štampi naročito nakon 1991. godine, a prije toga u slovenačkoj emigracijskoj štampi i antologijama u Argentini i Sjedinjenim Američkim Državama.
Do sada je objavio tri romana, koji su napisani na slovenačkom jeziku i koje su izdale vodeće slovenačke izdavačke kuće: s jednim od njih je ušao u uži izbor za prestižnu nagradu Kresnik za savremeni slovenački roman. Radnja romana Potica za navadni dan (A Cake for an Ordinary Day; Kramolc 1997) smještena je u Kanadi za vrijeme 1986. i 1996. godine i govori o četiri slovenačka bračna para u prvom dijelu, a u drugom se bavi jednim od ženskih likova, Sonjom Zavrtanik, i penzionisanim kanadskim pukovnikom Tyroneom Harringtonom. Slovenci u prvom dijelu knjige se stalno prisjećaju Drugog svjetskog rata i svoje uloge u njemu, svog bijega iz tek formiranog socijalističkog jednopartijskog političkog sistema u bivšoj Jugoslaviji, dugih godina u izbjegličkim logorima u Austriji, te konačnog iseljenja u Kanadu. Njih Kramolc označava kao „profesionalne Slovence“, čija je glavna preokupacija politika, zbog čega među njima nema mjesta za ljude koji o ovoj situaciji razmišljaju veoma nezavisno i kritično (npr. Gorazd Prunk). „Potica“, tipična slovenačka torta od oraha, koja se tradicionalno pravi i jede za praznike i posebne prilike, za njih nema isti ukus u Kanadi: gorča je zato što su Slovenci sa sobom donijeli previše mržnje. U drugom dijelu, Sonja i Tyrone, koji doživi besmislenu smrt u pljački banke, predstavljaju par pun ljubavi uprkos tome što je prikazano kako njihove srodne duše u mislima 'izdaju' jedna drugu razmišljanjem o bivšim partnerima (Jurak 1999: 356). Stalno smjenjivanje narativa i sasvim postmoderne tehnike ovog romana ne vodi do sretnog kraja i vizije sretnog suživota dviju kultura, slovenačke i kanadske. Slovenci u Kanadi često imaju veoma visoko mišljenje o sebi, izjedaju ih zavist i licemjerstvo.
Tango v svilenih coklah (Tango in Silk Clogs; Kramolc 2002) je autorov drugi roman, koji je ušao u uži izbor za prestižnu nagradu Kresnik. To je priča o fatalnoj ženi manekenki i slikaru useljeniku, koja definitivno prevazilazi tipičnu emigrantsku tematiku. Prema riječima samog Kramolca, «klompe u romanu su simbolično presvučene svilom, koja treba da sakrije prljavštinu, smrad i dekadenciju savremenog društva» (Kramolc 2003). U svom najnovijem romanu čija je radnja smještena u Kanadi, Sol v grlu (Salt in Throat; Kramolc 2008), Ted Kramolc se koristeći postepeni dramski stil vraća u prošlost, u strahote Drugog svjetskog rata i naročito nakon toga u austrijski izbjeglički logor koji je junak romana Karl doživio. Kanada, obećana zemlja koja je i njemu pružila utočište, veoma se razlikuje od onoga što je useljenik Karl zamišljao, jer se tu sreće sa korupcijom i nemoralnošću u međuljudskim odnosima (Kocjančić 2009). Nakon tri ljubavne veze, još uvijek ne uspijeva da pronađe mir i sreću, a u srcu knjige se govori o prevrtljivoj ljubavi na obje strane, pri čemu je Karl na kraju gotovo doveden do ludila. Kramolc je još jednom pokazao da je dobar pisac i da je i te kako dio jedinstvenog slovenačkog kulturnog prostora koji obuhvata slovenačku dijasporu u svijetu i slovenačke manjine u susjednim zemljama: izgubljena mladost aktera i posljedice rata su isprepletene sa temom prisilne selidbe.
Cvetka Kocjančič (rođena 1949. godine) značajna je promotorica slovenačke kulture i književenosti u Kanadi, urednica vodećeg iseljeničkog lista u Kanadi The Slovenian: Glasilo Magazine, te afirmirana autorica (vidjeti takođe Kocjančičinu studiju «Slovenes»). Piše poeziju o emigrantskim, patriotskim i društvenim temama, književne crtice i kratke priče. Naročito su značajne njene knjige, (djelomično izmišljene) biografije slovenačkog emigrantskog slikara u Kanadi Andreja Štritofa i avanturiste i istraživača Janeza Charlieja Planinšeka. Njen odličan biografski roman Unhappy Rebel: The Life and Art of Andy Stritof (Kocjančič 1993, objavljen na slovenačkom jeziku kao Upornik s čopičem) predstavlja istraživanje o Andreju Štritofu, emigrantskom slovenačkom umjetniku u Kanadi. Lik Andyja Štritofa je u ovom biografskom romanu psihološki veoma uvjerljiv, a autorovi popratni podaci o istorijskim i političkim događajima u Kanadi i Sloveniji unutar tadašnje Jugoslavije upotpunjuju društveni portret dvije zemlje. Knjiga je zasnovana na intervjuima koje je Kocjančič vodila sa Štritofom tokom 1982. i 1986. godine, na njegovim bilješkama, prepisci i katalozima izložbi, te na drugim objavljenim materijalima o njemu i njegovim slikama (Jurak 1999: 376). Tom Priestly ga opisuje kao idealistu u svom društvenom i privatnom životu: «On je razmišljao dugo i duboko o društvenoj ulozi i obavezi umjetnika, o značenju i svrsi umjetnosti, ali i tu je, kao i svugdje, bio idealista. Smatrao je da u slikanju treba da se vodi jedino vlastitim kreativnim porivima, a nipošto zahtjevima sjevernoameričkog ili slovenačkog društva. Nije se mogao pomiriti sa jazom između onoga što je osjećao, potrebu da slika, i onoga što bi javnost koja kupuje umjetnost kupovala» (Priestly 1996).
Kocjančič je 1996. godine objavila mnogo obimniju i ambiciozniju biografsku knjigu pod nazivom Gospodar golega ozemlja (The Master of Arid Territory; Kocjančič 1996). U ovom biografskom romanu se govori o Slovencu Janezu (Charlieju) Planinšeku, koji je doselio u Kanadu početkom 20. vijeka i na kraju se nastanio na Aljasci, gdje je oženio urođenicu. Kao avanturistu u srcu, privlači ga divljina sjevernoameričkog Bijelog sjevera i on prelazi iz Aljaske u Sibir i natrag, te preko cijele arktičke Kanade, kao i kroz SAD, do Meksičkog zaliva. Fragmentiran i postmoderan po svojoj strukturi, te zasnovan na Planinšekovim dnevnicima, memoarima i putopisima koje je pisao i objavio u različitim časopisima, pismima i slično, narativ predstavlja lijep primjer međužanrovske produkcije, kolebajući se neprestano između fikcije i stvarnosti. Cvetka Kocjančič veoma uspješno izrađuje psihološki profil ranog slovenačkog emigranta u Kanadu, koji je i dalje optimističan i tvrdoglav i kada se suočava sa svim izazovima burnog avanturističkog života dok neprestano pokušava da sve više i sve dalje pomjeri granice ljudskog znanja o sjevernoameričkom Arktiku.
Ivan Dolenc (1927-2006) zauzima posebno mjesto u slovenačkoj dijaspori u Kanadi, kao novinar, kulturni posrednik između dvije zemlje, te pisac. Napisao je brojne kratke priče i književne crtice, tekstove u časopisima, te nešto poezije o životu evropskih emigranata u Kanadi i njihovim teškoćama koji zadržavaju nadu u budućnost i barem malo optimizma da istraju. Naročito je značajan njegov roman Za dolar človečnosti (1983), koji predstavlja prvi umjetnički opis slovenačkog doseljenika u Kanadi. On u svom djelu ne predstavlja samo slovenačke doseljenike, nego i druge nacionalne i etničke grupe u bivšoj Jugoslaviji. Roman završava opisom selidbe naratora, njegove supruge i tri kćerke iz Winnipega u Toronto. To im puno znači, smatraju da je lakše uspjeti u gradu nego «na selu». Junak priče je rastrgan između stare i nove «domovine», mada je neprestano svjestan činjenice da je za njega najbolje da se integriše u novo okruženje (Jurak 1999: 370). Zbog toga želi da dobro upozna kanadsku kulturu i naročito književnost, dok istovremeno pokušava da održi vezu sa svojim sunarodnicima Slovencima: počinje da piše kratke priče i da ih objavljuje u raznim jugoslovenskim novinama širom Kanade, gdje se u naratoru definitivno mogu vidjeti biografske karakteristike Ivana Dolenca. Dolenc je takođe bio veoma aktivan kao saradnik različitih imigrantskih časopisa, kao i urednik, koji je utro put za dalji razvoj slovenačke štampe u Kanadi.
Irma Ožbalt (rođena 1926. godine) objavljuje kratke priče na slovenačkom i engleskom jeziku (Mrzle peči 1994, Dež gre 1998), a nedavno je objavila i roman Anka (Ožbalt 2008). Ona je prihvatila Kanadu kao svoj novi dom, mada je u svom književnom radu još uvijek rastrgana između ove dvije zemlje, barem u sjećanjima. Često posjećuje mjesta svoje mladosti u Sloveniji i, što je interesantno, u svojim književnim crticama i kratkim pričama pokazuje naročito zanimanje za ekscentričnost sela, na koje gleda sa simpatijama. O mjestima u Sloveniji piše s dozom nostalgije, dok je puno kritičnija i racionalnija u opisu života u Kanadi i SAD-u. Njen je rad često kritičan prema društvenoj stvarnosti (materijalizmu, otuđenju itd) i prema nepravdama koje doživljavaju obični ljudi na obje strane Atlantika. Žene su u središtu njene književne pažnje u poetskim narativima socijalističkog realizma. Njen roman Anka je očigledno autobiografski. Opisuje svoju mladost i odrastanje za vrijeme Drugog svjetskog rata i njemačke okupacije, godine neposredno nakon rata u socijalističkoj Jugoslaviji i tužne događaje vezane za ubistva političkih izbjeglica koje su bježale u Austriju, među kojima je i njen brat, što ju je obilježilo u političkom smislu i konačno je natjeralo da se povuče u inostranstvo s gorkim sjećanjima na svoju domovinu.

Bibliografija

Dolenc, Ivan (1983): Za dolar človečnosti (For a Dollar of Humanity). Ljubljana: SIM.

Jurak, Mirko (1999): "Uvod" (Introduction). "Literarno ustvarjanje Slovencev v Kanadi" (The Literary Creativity of Slovenians in Canada) . Slovenska izseljenska književnost: Severna Amerika. ur. Janja Žitnik i Helga Glušič. Ljubljana. ZRC: Rokus. 307-383.

Jurak, Mirko (2005): "The Soul Divided: Slovene Immigrant Writers in Canada". (ur). Michael Kenneally i ostali. From "English Literature" to "Literatures in English": International Perspectives; Festschrift in Honour of Wolfgang Zach. Heidelberg: zima. 195-212.

Kocjančič, Cvetka (1993): Unhappy Rebel: The Life and Art of Andy Stritof. Toronto: Multicultural History Society of Ontario.

Kocjančič, Cvetka (1996): Gospodar golega ozemlja (Master of Arid Territory). Novo mesto: Dolenjska založba.

Kocjančič, Cvetka "Slovenes". http://multiculturalcanada.ca/Encyclopedia/A-Z/s7/2 (6.10.2009).

Kocjančič, Cvetka (2009): "Nove knjige" (New Books). Glasilo 13.2 (mart/april 2009). 24.

Kramolc, Ted (1992): Podobe iz arhivov (Images from the Archives). Ljubljana: Mladinska knjiga.

Kramolc, Ted (1997): Potica za navadni dan (A Cake for an Ordinary Day). Ljubljana: Slovenska matica.

Kramolc, Ted (2002):Tango v svilenih colkah (Tango in Silk Clogs). Ljubljana: Nova revija.

Kramolc, Ted (2003): "Every Piece of Writing is a Form of Confession". Intervju. Slovenia News. 22.07.2003.

Kramolc, Ted (2008):Sol v grlu (Salt in Throat). Ljubljana: Nova revija.

Ožbalt Marinčič, Irma (2009): Anka (Annie). Celje: Celjska Mohorjeva družba: Društvo Mohorjeva družba.

Ožbalt Marinčič, Irma (1994): Mrzle peči (Cold Stoves). Celje: Mohorjeva družba.

Priestly, Tom (1996): "The Unhappy Rebel: Cvetka Kocjančič's Biography of Andrej Stritof and Its Translation into English". Ethnic Literature and Culture in the U.S.A., Canada, and Australia. ur.Igor Maver. Frankfurt am Main: Lang. 193-203.

Urbančič, Anne (2008): "The Spaces that Define Us". Intervju sa Tedom Kramolcem. Glasilo 12.1 (januar/februar). 39-41.