Miodrag Šuvaković

MNOGOSTRUKA LICA KANONA: КАНОН ili KANONI mnoštvo pitanja sa odgovorima

Sarajevske Sveske br. 08/09

Pitanja o kanonu
Pitanje o kanonu je političko pitanje. To pitanje je političko, zato što kanon nije samo jednostavni skup estetičkih, estetskih, umetničkih, književnih, kulturalnih, etičkih ili društvenih normi (navika, pravila, vrednosti, kriterijuma, voljnih odluka, bezinteresnih sudova). To pitanje je o materijalnim društvenim praksama kojima jedno društvo izvodi identifikaciju i interpelaciju individualno ili kolektivno situiranog subjekta kroz prividnu samorazumljivost umetnosti, književnosti ili kulture u konkretnim istorijskim i geografskim uslovima i okolnostima. Pitanje o kanonu nije neutralno pitanje aksiološki orijentisane estetike, već kulturalne teorije koja se pita o ideološkim aparatusima i njihovim brojnim i višeznačnim efektima u konkretnim društvenim istorijskim i geografskim praksama.
Ako se uspostavi suptilna analogija između rada kanona i ideologije , tada se može reći da kanon prilagođava individue umetnički ili književno posredovanim kulturalnim potencijalnostima subjektivizacije pribavljajući im imaginarne modele primarno ili sekundarno potrebne za identifikaciju društvenog života, tj. organizaciju svakodnevice, uživanje u seksualnim identifikacijama, regulaciju slobodnog vremena, provociranje ili usmeravanje fantazije, postavljanje tela u simbolički prostor - izvođenje individualnih ili kolektivnih fantazama. Kanon prilagođava individue hipotezama subjekta, a to znači da izvođenjem kanona u ponašanju individuuma, individuum postaje subjekt specifične kulture. To i jeste paradoks kanona: jer on je istovremeno nešto konstitutivno za subjekta unutar umetnosti ili književnosti, što se dešava samo kroz akciju individuuma koji postaje subjekt i kanon je nešto izvan subjekta što čini da mu se artefakti kulture (umetnička dela, književna dela, političke teze, etički stavovi) pojavljuju kao po-sebi razumljivi i, još važnije, prihvatljivi. Pri tome, kada je kanon na delu izgleda kao da kanona nema. Kanon kao i ideologija ne radi na transparentan ili pokazan način, već kanon je skriven iza mnogobrojnih potencijalnih efekata umetnosti ili književnosti kao po-sebi razumljiva prisutnost sveta (kamenje, magarci, mesec, vitezovi). Umetničko ili književno delo se u radu kanona pojavljuju kao po-sebi razumljivo događanje značenja i smisla koje vodi ka uživanju u smislu koje izgleda kao da je izvan bilo kakvog društvenog determinizma. Zato, ono što isključuje očiglednost društvenog iz kanona nije nikakav predljudski haos ili neodređeni bezdan prirode ili područje slobodne transcendencije, već određena društvena označiteljska praksa – stvarna osnova onoga što Freud naziva nesvesnim a Marx klasnim, a Foucault imenuje kao moć. Isključivanje transparentnosti društvenog iz rada kanona, kao i iz rada ideologije, jeste uslov za postojanje društvenog kao polja kroz koje se situiraju identiteti, moći i intersubjektivni odnosi:

Tako označiteljska praksa (npr. 'umetničko delo') odražava društveni sadržaj, donosi istinu o društvu upravo time što nije njen puki odraz, nego taj društveni sadržaj odražava u svom sopstvenom mediju, koji je i sam medij onoga što društvo potiskuje. Istina o društvu, naime nije istina samog društva, već istina onoga što društvo mora da ubije da bi opstalo.

Drugim rečima, označiteljska praksa sveta umetnosti ili sveta književnosti odražava kanon, donosi istinu o društvu, upravo time što nije puki odraz društva, nego taj društveni sadržaj odražava u svom sopstvenom mediju, koji je i sam medij onoga što društvo potiskuje. Istina o društvu, naime nije istina samog društva, već istina onoga što društvo mora da ubije da bi opstalo. Zato kanon izgleda kao nešto što je autonomno od društva, a to znači kao prirodna pojava. Ne treba zaboraviti da se, na primer, zamisao autonomije umetnosti kao suštinske instance odigrava upravo od Kanta do Baudelairea, u vremenu kada evropska civilizacija postaje moderna hegemona i kolonijalna svetska sila. Kantove zamisli bezinteresnog suđenja i Baudelaireove zamisli umetnosti radi umetnosti kao temeljni koncepti modernog kanona bili su nemogući bez konstituisanja buržoaskog i kapitalističkog kolonijalnog sveta u okviru koga je društveno skrivalo (potiskivalo, cenzurisalo) sebe u ekskluzivnim i prividno autonomnim praksama umetnosti, tj. književnosti. Zato, umetnost i književnost, prividno, isključuju društvenost i pokazuju sebe kao nešto drugo od sebe same, tj. umetnost i književnost i kada prikazuju društveno kao da su nad-društveni ili izvan-društveni u ostvarivanju sebe kao kanonskog primera koji zastupa sebe kao ne-kanonsko delo: direktno ili prirodno dostupno, uhvatljivo, razumljivo. Mehanizmi rada ideologije i umetničkog i književnog kanona su slični po tome što čine ne-transparentnim odnos prema društvenoj, odnosno umetničkoj ili književnoj praksi.

Mala i male književnosti
Male centralnoevropske, balkanske i, u političkom smislu, istočnoevropske književnosti nisu male po delima, koja mogu biti marginalna, manjinska, većinska, internacionalna, transnacionalna, nacionalna, individualna ili univerzalno umetnička. Mala književnost se ne određuje po formalističkim, estetičkim, poetičkim ili, čak, egzistencijalnim kriterijumima umetničko-književnog značaja i vrednosti, već po lokalnin kulturalnim infrastrukturama i njihovim političko identifikacionim ili kulturalno identifikacionim kriterijumima koji su efekat uticajnosti društvene prakse konkretnog društva. Drugim rečima, mala književnost je ona koja mora biti prevedena na veliki jezik da bi bila deo trans-nacionalnog čitanja. Mala književnost je ona koja mora da bude deteritorijalizovana prevodom na veliki jezik i, zato, svojim gubljenjem lokalne topologije (lokalne funkcije identifikacije kulture) dovedena do kao-univerzalnog na zapadno-evropski način velikih hegemonih kultura deteritorijalizovanog smisla čitanja, pa i razumevanja. S druge strane, mala književnost prelaskom sa polaznog jezika na veliki jezik zadržava sećanje na mali jezik kao egzotični trag bliskog ili dalekog drugog.
Ali, mala književnost je i ona književnost, ako sledimo Deleuzea i Guattaria, koja nastaje delovanjem jedne manjine u okviru velikog jezika druge kulture. Ovako shvaćena mala književnost je obeležena jakim koeficijentom deteritorijalizacije – na primer:

Nemogućnost da se piše drugačije do na nemačkom, zato što praški Jevreji imaju osećanje nesvodive različitosti u odnosu na prvobitnu češku teritorijalnost. A nemogućnost da se piše na nemačkom posledica je deteritorijalizacije samog nemačkog stanovništva, tlačiteljske manjine koja govori jednim jezikom odsečenim od masa, nalik na 'papirnati' ili veštački jezik, a pogotovu Jevreja, koji, u isti mah, čine deo te manjine i iz nje su isključeni, kao 'Cigani koji su ukrali nemačko dete iz kolevke'. Ukratko, praški nemački je deteritorijalizovani jezik, pogodan za čudnovate manjinske upotrebe (up. u jednom drugačijem, današnjem kontekstu, ono što su crnci u stanju da učine sa američkim jezikom).

Male kulture karakteriše i to da je sve u njima političko, a to znači u Deleuzeovom i Guattarievom smislu da se zbog skučenosti njenog prostora svaka situacija trenutno vezuje za politiku. Zatim, da sve poprima kolektivnu vrednost:

Dakle, tri osobine male književnosti su deteritorijalizacija jezika, uključivanje pojedinca u neposredno-političku sferu i kolektivno sastavljanje iskaza. To znači da se pridev 'mala' ovde više ne odnosi na neku pojedinačnu književnost, već na revolucionarne uslove svake književnosti koja nastaje unutar takozvane velike (ili etablirane) književnosti.

Svaka manjinska književnost po Deleuzeu i Guattariju ima tu moć iskliznuća unutar tela velike književnosti.
Znači, prvi koncept male književnosti je konzervativni koncept književnosti kulture i društva koje nema hegemonu moć, a drugi koncept (delezovsko i gatarijevski) je koncept književnosti koja nastaje kao manjinska književnost na velikom jeziku. Konzervativni koncept govori o tome da je jedna književnost (rasna, etnička, klasna, rodna /gender) stabilno teritorijalizovana i da je ta stabilna teritorijalizacija čini malom (belom, srpskom /bosanskom, hrvatskom, mađarskom, estonskom, finskom, danskom, portugalskom/, građanskom, heteroseksualnom). Njeni prevodi je deteritorijalizuju, dok je brisani (ili odlagani) tragovi teritorijalizacija čine egzotičnom za hegemone ili velike književnosti. Koncept manjinske književnosti se pokazuje kao deteritorijalizovana književnost koja svoj neukorenjeni koncept rase, etnosa, klase ili roda čini otvorenim i nestabilnim, mada često očajnički žudeći za teritorijalizacijom i ponudom odslikavajućih nemogućih teritorijalizacija hegemone kulture. Njene interpretacije na velikim jezicima u kojima kao manjina nastaju, ili prevodi na hegemone jezike čine je ne-egzotičnom zbirkom tragova. Ona postaje dokazom za naprsline unutar velikog vladajućeg jezika. Te naprsline pokreću i pokazuju lokalna znanja i moći koje veliki jezik skriva – tj. ne čini transparentnim.
Ali, ova podela na veliku književnost i male književnosti je priča iz epohe modernizma. Danas, u epohi globalizma i razlikujućih multikulturalizama i/ili transkulturalizama stvari stoje znatno složenije i u empirijskom identifikovanju aktuelnosti i u istorijskom interpretiranju prošlosti. Pojam male književnosti se više ne odnosi samo na etničke i državne književnosti malih naroda, kultura ili država, već i na složene materijalne književne prakse različitih identifikacionih grupa u okviru malih etničkih i velikih nad-etničkih književnosti. Jer, dok je u modernom dobu književnost interpretirana kao stvar naroda, dok je u epohi ubrzanih modernizama književnost postajala stvar hipoteza individualnih i autentičnih de-centriranja naspram središta velikih ili malih književnosti, dok je za postmodernu bilo bitno razlikovanje pluralnog mnoštva čvorova recepcije koji vode ka dovršecima književnog dela, u epohi globalizma dolazi do usredsređenja pažnje na mnogostrukost malih književnosti (potenciranja lokalnih moći) koje se istovremeno teritorijalizuju u odnosu na hegemonije ili univerzalnosti velikih književnosti, a deteritorijalizuju u odnosu na teritorijalizovane jezike kojima se služe. Zato se sa pravom danas može govoriti o trans-mikro-kulturalnim materijalnim književnim praksama koje nastaju na različitim jezicima koji se fragmentiraju u odnosu na teritorijalizacije malih i teritorijalizacije-deteritorijalizacije velikih hegemonih jezika.

Taktike i primeri: konkretizacija
Pazite, nakon dvovekovnog pokušaja da se lokalni južno-slovenski jezici iz svojih teritorijalnih identiteta deteritorijalizuju stvaranjem srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog jezika, da bi se dobio univerzalni južnoslovenski jezik sličan velikim jezicima antičkog (grčki, latinski) sveta ili modernog sveta (francuski, italijanski, nemački, engleski, španski), kasnih 80-ih godina dolazi do raspada srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog na male jezike: srpski, hrvatski, bosanski, crnogorski, kao i na retke primere deteritorijalizovane upotrebe, namerne ili ne-namerne, srpskohrvatskog ili hrvatskosrpskog – čime se sada ovi jezici približavaju statusu malih jezika kao što su slovenački, makedonski, rusinski, romski – sa svim lokalnim teritorijalizacijama dijalekata ili žargona. Pored ove etničke linije na ovim sličnim ali kulturalno – danas – različitim i legitimnim teritorijalizovanim jezicima, dolazi do pojave manjinskih jezika generacijskih, klasnih ili rodnih grupa. Jer, na primer, danas u okviru srpskog i bosanskog jezika, ne postoji samo diferencijacija teritorijalizovane srpske i bosanske kulture, već i pojava manjinskih jezika, na primer, rokerskih grupa ili rodnih grupa (lezbijki, homoseksualaca, biseksualaca ili heteroseksualnih jezika). Ako se od jezika vratimo književnosti, tada se mora postaviti pitanje kako na primer homoseksualni ili rokerski diskurs u okviru nacionalne književnosti žudi za teritorijalizacijom sebe, jer je deteritorijalizovan i na koji način on dovodi do toga da se jedna etnička književnost ne vidi kao homogena teritorija nacionalnog identiteta. Ako je reč, na primer, o ženskoj književnosti, nije u pitanju to koliki procenat spisateljica će biti uključen u izbor nacionalne visoke književnosti, već na koji način se deteritorijalizovana ženska književnost – kao mala književnost – na nacionalnom jeziku pokazuje kao druga koja traži svoju stvarnu ili fikcionalnu teritorijalizaciju i time pokazuje homogenu teritoriju etničke književnosti kao heterogeno polje uporednih ili konkurentskih svetova. Pri tome, mala književnost, na primer, lezbijska književnost unutar srpske književnosti jeste politička jer se mora homogenizovati unutar hegemonog polja dominantne etničke književnosti i time pokazuje da dominatna etnička književnost, na primer, srpska, nije univerzalno kanonizovana kao što sebe želi da realizuje na samorazumljiv način po uzoru na idealizacije velike hegemone i univerzalne (francusku, nemačku, englesku) književnosti. Važno je napomenuti da ovo nije situacija samo unutar južnoslovenskih kultura i društava, da sličnom logikom možemo posmatrati i velike, ali hibridne, kulture: američku kulturu koja danas ne postoji kroz jedan jezik (književni engleski) ili izvedeni književni američki, već kroz mnogostrukost engleskih jezika koji imaju lokalne deteritorijalizovane teritorijalizacije u okviru englesko-engleskog jezika (engleski američki, engleski kineski, engleski afroamerikanaca, engleski gay, engleski istočnoevropski, itd).

Kanon i srpska književnost
Srpska književnost i njen jezik (srpski jezik) se strukturira između tri traumatične tačke: prvo, Vukovog revolucionarnog stvaranja srpskog književnog jezika i odbacivanja do tada važećeg književnog jezika sa celokupnom etničkom i internacionalnom tradicijom koju je taj jezik nosio; drugo, stvaranja srpskohrvatskog i hrvatskosrpskog jezika, kada je postojala politička težnja da se stvori jugoslovenski jezik pod hegemonim uticajem srpskog jezika; i treće, raspad druge Jugoslavije i stvaranje lokalnih konkurentskih jezika do tada dominantnom i hegemonom srpskom jeziku koji prestaje da bude dominantni južnoslovenski jezik. To su oni 'prošiveni bodovi' koji stvaraju osećaj nelagodnosti i dramatične kulturalne ugroženosti kao paradigmatskog ontologiziranja bivanja u aktuelnosti.
Ali šta bi bio kanon srpske književnosti? Kanon srpske književnosti ima izvesna sigurna i nesigurna mesta – ako ta mesta pobrojimo, on izgleda ovako:
1. postoji jedan kanon i on ima sasvim izvesnu istoriju, kojom se izvodi homogena srpska književna tradicija kasnog XIX, XX i ranog XXI veka;
2. taj jedan kanon je tradicijski evropski ustrojen, a to znači na estetičkim idealima univerzalne književne vrednosti, na primer, po uzorima devetnaestovekovne kulture, na sličan način kao što i dominantna srpska politika sebe vidi u problemima i formama političkih strategija i taktika devetnaestovekovne evropske civilizacije;
3. univerzalni evropski kanon se vidi ili doživljava kao stanje srpske književnosti koje lokalnu teritorijalizaciju dovodi do nad ili trans-teritorijalnih vrednosti, pri čemu, kako srpska kultura nije hegemona evropska kultura, on ostaje i pojavljuje se kao fikcionalni konstrukt;
4. univerzalni evropski kanon u srpskoj verziji, ne bez cinizma rečeno, esej vidi kao izraz mudrosti ili samog duha koji spoznaje sebe u svetu, prozu vidi kao razrađeni modernizovani i postmodernizovani realistički roman stilizovanih i univerzalizovanih mimezisa lokalnih priča, a poeziju kao lirsku praksu koja je u intuitivno/emotivnom naboju odvajanja od prisutne, ali marginalne, nacionalističke epike i očuvanja lirske tradicije srpske moderne sa prelaza XIX u XX vek;
5. u rodnom smislu univerzalni evropski kanon u srpskoj verziji sebe predočava kao muški kanon (stvaralac je belac, Srbin, muškarac-vitez) koji nije još doveden do modernističkog razumevanja paradigme muškog kao heteroseksualnog, već se muško vidi kao patrijarhalno ili stvaralačko nad-rodno;
6. u klasnom smislu univerzalni evropski kanon u srpskoj verziji sebe predočava kao nadklasni, a to znači da čini netransparentnom svoju političku orijentisanost i funkcionalnost u ime nekakvog opšteg srpskog pitanja koje nije predočeno samo kao etničko, već i kao metafizičko;
7. pri tome, kanon je netransparentan – po sebi se razume da je on transkontekstualan i estetski situiran gotovo analogno situiranju prirodnih pojava, tj. neupitan je, a neupitnost se sprovodi kroz kanonizovanje neproblematskih identifikacionih remek dela i blago ili grubo cenzurisanje ne-kanonskih dela.
Ove karakterizacije kanona se realizuju kroz institucionalni sistem (programi izdavačkih kuća, časopisi, antologije, prateća kritička i teorijska literatura, dominantni diskurs srpske književnosti). Institucionalne realizacije kanona se ne dovode u pitanje i smatraju se ne-bitnim za samo izvođenje, sprovođenje ili dešavanje kanona, jer zapravo dominantno javno književno mnjenje smatra da kanona i nema. To što kanona nema jeste upravo mesto njegovog najjačeg dejstva.
Ali, ako se prizna da kanona ima i ako se koncept, paradigma i institucije kanona pokažu, tada se pokreće bitno pitanje da li je kanon srpske književnosti jedan, da li se radi o jednom dominantnom ili više paralelnih kanona, da li je kanon neodređena atmosfera ili kulturalna politika ili nekakva zavera, odnosno, izraz interesa centara moći? Da li je kanon izraz ili konstrukcija vrednosti, značenja, identifikacija oko čije dominacije se vode književno teorijske i, svakako, političke borbe? Zašto se jedna linija samorazumljivosti re-interpretira i re-semantizuje sa svakom novom književnom generacijom ili pojavom ili jakim autorom da bi se ta samorazumljivost podržala i kao tradicija očuvala? Odnosno, evo nekoliko pitanja koja problematizuju status srpskog književnog kanona:
- na koji način dominantni književni kanon moderne-modernizma isključuje avangardne nekanonske prakse – drugim rečima, zašto se velikim i bitnim književnicima radikalnog modernizma ne smatraju avangardni pisci Ljubomir Micić, Dragan Aleksić ili Branko V. Poljanski, već modernisti koji su bili samo u trenutnom dodiru sa avangardom kao što su Miloš Crnjanski, Rastko Petrović i, čak, postavangardista Momčilo Nastasijević?
- zašto se, na primer, modernistički pesnik Rastko Petrović isključivo interpretira kroz prizmu univerzalnih estetskih vrednosti modernističke poezije, a ne kroz pitanja dramatičnog izvođenja otvorenog homoerotskog identiteta, drugim rečima, kako se univerzalni estetski kanon književnosti dekonstruiše i pokazuje u mnogostrukosti interpretacija kada se sa bezinteresnih estetskih vrednosti suđenja pređe na pitanja konstruisanja i izvođenja rodnog identiteta kroz književni tekst?
- kako bi izgledala istorija kritičkog-književnog rodnog pisma kada bi se produkcije Skerlića ili Lazarevića čitale kroz prizmu rodnih teorija, odnosno, kada bi se kroz prizmu rodnih cenzura čitali spisi Anice Savić Rebac ili Isidore Sekulić?
- koje su društvene označiteljske prakse bitne za konstituisanje srpskog poznomoderni-stičkog istorijskog i političkog romana (Dobrica Ćosić, Antonije Isaković, Dragoslav Mihajlović) koji skriva realne uslove svog političkog nastanka i eksplicira političko kao univerzalnu estetsku predodžbu opšteljudskog?
- na koji način je formirana srpsko-hrvatska ili hrvatsko-srpska postmoderna proza – ili, sasvim precizno, na koji način je izvedena recepcija postmoderne proze, poezije i teorije artikulisane u zagrebačkom časopisu Quorum u srpskoj kulturi?
- kakva je razlika između recepcije autonomno književne postmodernosti u stilu Quorum-a i izvođenju hibridne postmodernosti u praksi časopisa Delo u periodu uredničkih upliva Hamdije Demirovića i Slobodana Blagojevića?
- na koji način se odigravala recepcija američke poezije i proze od 70-ih do 90-ih godina XX veka i na koji je način recepcija američke književnosti zamenila dominantnu recepciju francuske književnosti u srpskoj kulturi?
- zašto je celokupna ruska eksperimentalna književna istorija od simbolista i kubofuturista pa sve do sots-arta i ruskog dekonstruktivizma i konceptualno-jezičkog stvaranja zanemarena i neprepoznata u ime fetišizacije tamne ruske religiozne misli i književnosti?
- šta znači transcendentalistička kanonizacija velikih proznih majstora u saglasnosti sa zamislima univerzalnog evropskog književnog diskursa: Andrić, Crnjanski, Kiš, Pekić ili Popa, Pavlović, Lalić – i nekanonizacija antikanonskih pisaca: Bora Ćosić, David Albahari, Judita Šalgo, Slobodan Tišma, Vladimir Kopicl, Vojislav Despotov, Dragan Velikić... itd...?
- koji su poetički i ideološki kriterijumi izvođenja i konstruisanja 'lika' velikog majstora?
- na koji način se može objasniti neuspeh Crnjanskog, Kiša ili Pekića da dovedu u pitanje fenomenologiju zakasnelog visokomodernističkog romana? kako se može objasniti nerazumevanje savremene antimetafizičke književnosti druge polovine XX veka na osnovu metafizičkog horizonta smisla koji su njihova dela projektovala i postavila?
- na koji način bi izgledali kanoni (tradicije i istorije) srpske književnosti kada bi se izvodili u odnosu na ne-kanonske autore?
- koji je odnos visokog književnog estetizma, nacionalrealizma i postmodernizma u epohi raspada druge Jugoslavije? ili zašto i kako se može govoriti o ulozi književnika i književnosti u jednom od najkrvavijih evropskih građanskih ratova koji se desio na prostorima Druge Jugoslavije u 90-im godinama?
- koji je to ideološko metafizički zahvat izveden u srpskoj politici, ali i književnosti, da se aktuelna epoha gleda kroz prizmu zakasnelog špenglerijanizma ili katastrofičnosti karakteristične za vajmarsku republiku, tj. zašto je XX vek, jedan od najuzbudljivijih vekova, u poetičkom i književno inovacijskom smislu u srpskoj književnoj eliti doživljen i prikazan kao vek propasti, degeneracije, etc...?
- na koji način se uspostavljaju relativni i nestabilni odnosi između visoke i popularne književnosti u svetu u kome dolazi do okreta od književnog stvaranja na književnu proizvodnju?
- koji su to mehanizmi koji transfigurišu fenomenalizam i funkcionalizam modernističke i postmodernističke književnosti u epohi novih digitalnih medija?
- zašto je, na primer, beogradska književna scena bila nadređena novosadskoj sceni i novosadska književna scena primana kao srpska književna scena samo kroz kanonsku verifikaciju hegemonog kulturnog centra?
- kako izgleda srpska književna scena ili scene u 90-im godinama kada više ne postoji jedan kanon u samom društvenom životu, mada se kroz teoretizaciju i kritičko tumačenje i dalje stvara utisak o homogenoj samorazumljivosti? drugim rečima, kako izgleda književna scena bez jednog centra? kako se scene formiraju (konstruišu) kada postoje različiti konstrukti koji se pokazuju kao transparentni korisnički kanoni, a ne univerzalni integrativni mehanizmi? ili šta znači danas kada se jedno književno delo ne može prosuđivati samo po kriterijumima visoke kulture, već po paralelnim ali neusaglasivim kriterijumima popularnosti, estetizma, roda, klase, generacijske pripadnosti, etničkih kanona, političkih konfrontacija, globalizma, antiglobalizma, neoliberalizma, transkulturalnosti, itd...?
Ova pitanja su, svakako, i odgovori koji kazuju da se svet suštinski promenio i da danas, zato, istorizacija nije više moguća na osnovu jednog teritorijalnog principa ili njegove deteritorijalizacije, već na osnovu kritičkog i kritičnog provociranja mogućih konstrukata koje jedno hibridno društvo prihvata za slike svoje realnosti koja je strukturirana na način nestabilnih i otvorenih promena fikcija. Aktuelni problem proizvodnje i interpretacije svake umetnosti, pa time i književnosti, jeste pitanje hibridnosti i mnogostrukosti u složenim procesima gotovo istovremene vremensko/prostorne , a to znači medijske, teritorijalizacije i deteritorijalizacije kulturalnih identiteta.