Mitja Velikonja
LONELY LOST PLANET YUGOSLAVIA
Sarajevske Sveske br. 45-46
- IDEOLOŠKA AMBIVALENTNOST TURIZMA VEZANOG ZA NEKADAŠNJU JUGOSLAVIJU
prevela sa slovenačkog: Ana Ristović
U tekstu se analizira kulturni aspekt i ideološka pozadinu današnjeg, za nekadašnju socijalističku Jugoslaviju, vezanog turizma, “jugo-turizma”, zbog čega se on javlja, kome je zanimljiv i kakav ideološki i politički značaj i potencijale ima. Najpre su navedena i analizirana njegova područja (turističke destinacije, aranžmani, akcije kao i brendiranje) i zajedničke karakteristike (turistička autentizacija prošlosti, još uvek relativna retkost takve vrste turizma, priklanjanje starim turističkim metodama, jugoslovenska prošlost kao simulakrum tadašnje stvarnosti, usputna prezentacija “jugoturizma” u okviru šire ponude nekog kraja). U takvom turizmu iskonstruisana Jugoslavija, njena egzotičnost u odnosu na sadašnjost, ideološki je interpretirana na dva načina. U negativnom smislu kao primer autoritarnosti, nedemokratičnosti, balkanizma; a u pozitivnom kao nekada već ostvarena utopija, mesto sećanja na multikulturnu i socijalnobezbednu prošlost, početak izmirenja svih sukobljenih naroda i kao podsticaj za razmišljanje o alternativama postojećem. Sve to nosi sa sobom i nesumnjivo jake emancipatorske potencijale.
I. IMAGINARNA JUGOSLAVIJA
Među mojim nikad ostvarenim književnim zamislima ponekad me obuzme želja da na način “imaginativnih geografija” pre svega iz kolonijalnih vremena (Wolff 1994, 89-143; Said 1996, 69-97) napišem turistički vodič kroz nestalu državu i ponudim ga ediciji “Lonely Planet”, samo što bi naslov tog posebnog izdanja bio “Lost Plan – Yugoslavia”. Njime bih istovremeno obuhvatio i reflektirao, na tragu orijentalističkog i balkanističkog diskursa, ideološko stvaranje i predstavljanje Zapadu još jednog Drugog dela sveta – socijalističke Jugoslavije – i posledice takvog diskursa. Ta, danas stvarana “imaginarna Jugoslavija” ima, naravno, malo veze s nekadašnjom, pravom Jugoslavijom. S jedne strane, u pitanju su višestrani ideološki konstrukti današnjih antijugoslovenskih i antisocijalistički usmerenih diskursa, koji se u različitim oblicima otkrivaju u izjavama političara, masovnoj kulturi, medijima, u popularnoj nauci, kao i u potrošačkom društvu. Sa druge strane, međutim, u pitanju je otpor prema stvaranju pozitivne slike socijalističke Jugoslavije, koja je takođe pluralna, koja proizilazi iz različitih ideoloških polazišta i koja se, sve više, i to odozdo ka gore, seli čak i u dominantne diskurse.
U ovom članku ću se usredsrediti na turistički aspekt stvaranja te ambivalentne, imaginarne Jugoslavije. Svetska turistička organizacija (WTO) je na konferenciji u Otavi 1991. godine definisala turizam kao “aktivnosti ljudi koji putuju i borave u gradovima izvan njihovog domaćeg okruženja manje od godinu dana iz razloga zabave, posla itd”. Prema mišljenju američke istoričarke Done Haravej (1999, 288) u pitanju je “perfektna praksa mobilnosti i promena koja se javlja kao jedna od svetski najvećih industrija”. Njena zemljakinja, kulturološkinja i komunikološkinja Marita Sturken (2007, 10) turizam vidi kao “glavni način doživljavanja sveta u moderno doba, u kojem su slobodne aktivnosti suštinski suprotstavljene sferi industrijskog i postindustrijskog rada”. Australijski kulturolog Džon Frov (1991, 129) zaključuje da turizam “predstavlja potragu za autentičnim domenom bivanja”. Prema mom mišljenju, jedno od vodećih protivurečnosti turizma je u tome da planirano stvara slike autentičnosti kultura, koje navodno nisu kontaminirane turizmom. Do toga dolazi pre svega, kako ga zove Sturkenova, u“istorijskom turizmu”, u kojem je javnost nekog društva (u njenoj studiji su to Amerikanci) “podsticana da doživljava sebe kao subjekat istorije kroz potrošnju, medijske slike, suvenire, masovnu kulturu i muzejske kao i arhitektonske postavke; u pitanju je, dakle, oblik turizma čiji je cilj katarzični ‘doživljaj’ istorije” (2007, 9).
Na ovim stranicama se pitam zbog čega su tragovi i nasleđe nekadašnje jugoslovenske federacije turistički zanimljivi, zbog čega na njenom tlu postoji popriličan broj turističkih destinacija, aranžmana, paketa i projekata koji su vezani za nju? Ko su njeni posetioci i zbog čega odlaze na ta mesta: domaći (koji su se pre punih dvadeset godina, pod pritiscima i prisilama novih političkih snaga i njihovih ideologija vehementno odvojili od starog režima i izabrali demokratiju ), strani (koji tumaraju po obeležjima prošlosti države koja nije bila njihova), pa mladi (koji se vraćaju istoriji koja takođe nije njihova)? Postoje li kakve ideološke zadrške kada je u pitanju razvoj takvog turizma? Na kakvim ideologijama se zasniva “jugo-turizam”, kakve su njegove posledice? Drugim rečima, kakva slika se time stvara o tom delu sveta i šta on ima od toga? Mogu li da se zaustavim na mišljenju da “u suprotnosti sa uverenjem da turizam širi vidike, mnoga turistička iskustva paradoksalno učvršćuju etnocentrizam i ksenofobiju, jačaju postojeće predstave i strah od nepoznatog” (Bennett, Grossberg, Morris 2005, 356-357) – ili je moguće u tom istom turizmu, u toj istoj konstrukciji turističkog Drugog, naći i emancipatorske elemente i potencijale?
Temi sam pristupio sa kulturološkog stanovišta, takva su i moja metodološka polazišta. Podatke, informacije i primere sam skupljao posebno tokom poslednjih pet-šest godina putem razgovora i dopisivanja sa kustosima i zaposlenima u muzejima, istražujući vizuelno gradivo i propagandni materijal, internet stranice, analizirajući medijsko izveštavanje i, naravno, posmatrajući sve kao učesnik. Povod je bilo neprestano susretanje sa fenomenom turizma u mojim prethodnim istraživanjima: o promenama mentaliteta u postsocijalizmu, o novim ideologijama koje su se pojavile, kao i o kolektivnom pamćenju i nostalgiji. Kada je u pitanju takav turizam čini se, takođe, da iako su se jugoslovenski narodi konačno odvojili od Jugoslavije, ona, očigledno, neće da se odvoji od njih. Nalazimo ga, naime, na različitim krajevima nekadašnje zajedničke države – na njenim istorijski svetim mestima, prilikom različitih proslava i aktivnosti, u nazivima restorana i turističkih priredbi, i još bi se moglo nabrojati mnogo toga. Odmah treba dodati da takav istorijski, za jugoslovensku socijalističku i partizansku prošlost vezan turizam nije ništa novo: postojao je još u prethodnom režimu. Međutim, postoji suštinska razlika između današnjeg i tadašnjeg istorijskog turizma. Prethodni je bio ako ne imperativ, onda barem preporuka (na izletima i ekskurzijama se skoro da moralo posetiti neko od partizanskih obeležja ili dostignuća socijalističke izgradnje), a današnji je dobrovoljan. Danas ljude više niko ne tera da odlaze na ta mesta, ali oni to ipak čine. Zašto?
II. TURIZAM VEZAN ZA SOCIJALISTIČKU JUGOSLAVIJU
Najpre bih ukratko skicirao područja na kojima se pojavljuje takva vrsta turizma, kao i sve ono što on obuhvata: turističke destinacije, aranžmane, brendiranje i akcije. Počeo bih sa turističkim destinacijama, koje tek poslednjih nekoliko godina počinju iznova da dobijaju na značenju. Za Titov život, delo i smrt vezani su memorijalni kompleksi u Kumrovcu, na Brionima i Dedinju. U rodnom Kumrovcu nalaze se kuća i muzej koji je deo šireg turističkog kompleksa etno-sela Staro selo. Prema podacima koje navodi njegova muzejska savetnica, Dunja Šarić, broj posetilaca tokom poslednjih deset godina iznosi godišnje između 42.000 i 52.000, od čega trećinu čine Slovenci. Njegovu beogradsku grobnicu i obližnji Muzej istorije Jugoslavije na Dedinju – tako tvrdi tamošnja predstavnica za odnose s javnošću, Mirjana Slavković – 2009. godine posetilo je oko 73.000 ljudi, a tokom 2010. i 2011. godine 100.000 (zanimljivo, od toga polovina njih po prvi put), od toga oko 14 procenata su Slovenci. Na Brionima, gde je Tito poslednjih decenija upravljanja Jugoslavijom provodio polovinu svog vremena, izložena je stalna postavka o njemu, a vožnja njegovim kadilakom košta 2.500 kuna na sat. Tamo je poseta mnogo veća – 145.000 gostiju godišnje. Pomenuću još samo dve, u poslednje vreme prilično reklamirane Titove pećine – jednu na Visu, drugu u Drvaru.
Druga takva destinacija, posebno u Bosni i Hercegovini, jesu muzeji važnih događaja iz Drugog svetskog rata. Tri najvažnija među njima – u Jajcu (2. zasedanje AVNOJ-a), Drvaru (Desant na Drvar) i Jablanici (Bitka na Neretvi) – doživeli su istu sudbinu i dele sličnu sadašnjost. Tokom prvih nedelja poslednjeg rata, u proleće 1992, bili su uništeni i opljačkani, a za javnost su iznova, mada osiromašeni, otvoreni poslednjih godina. Kustosi sva tri muzeja objasnili su mi da ih najviše posećuju slovenački turisti, bosansko-hercegovački iseljenici i meštani. I, kao treće: zanimljivo je to da u nekadašnjoj Jugoslaviji, osim nekoliko neuspešnih privatnih inicijativa, nema socijalističkog parka, sarkastično rečeno socijalističkog Disneylanda, kao što su, recimo, Gruto park v Litvi , NDR muzej u centru Berlina , zbirke Socrealistička umetnost u Poljskoj, Zieloni Brami ili muzeji na otvorenom, odnosno uređene deponije starih socijalističkih spomenika i kipova Memento park u Budimpešti i Muzeon u Moskvi . Pored skoro svih tih suvenira i muzejskih postavki naravno stoji i kiosk ili barem štand sa suvenirima koji se po svojoj funkciji i obliku ne razlikuju od suvenira sa neke druge turističke atrakcije.
Drugo područje su razni, za Jugoslaviju vezani turistički aranžmani, koje nude agencije. Jedna slovenačka agencija, na primer, obećava jedinstveno i nezaboravno iskustvo povezano sa uživanjem, moći i dovršenošću: put u svet prestiža, moći i užitaka Maršala Josipa Broza. Aranžman počinje u njegovoj nekadašnjoj Vili Bled (obuhvaćeni su, naravno, golf, kazino i razgledanje bledskih znamenitosti) a završava se na Brionima (opet golf, zoološki vrt, vožnja Titovim automobilom). Na tamnu stranu tih vremena upozoravaju izleti, koje organizuje više turističkih udruženja sa Raba, Krka kao i Kvarnera, na Goli otok (i Grgur), koji je predstavljen kao jugoslovenski Gulag, hrvatski Alkatraz odnosno pakao na zemlji. Inače je obilazak spomenika iz vremena druge Jugoslavije postala već podrazumevajući deo turističkih paketa na sindikalnim izletima i – što, na neki način, još više iznenađuje – studentskih izleta i ekskurzija. Tako neki studentski klub organizuje proslavu Dana mladosti baš sa izletom u Kumrovec, čiji deo je i pohod Titovim putevima; stručna ekskurzija u Beograd između ostalih tamošnjih atrakcija na prvom mestu nudi Kuću cveća, kasnije joj sledi i Grob Josipa Broza Tita (što je, naravno, jedno isto).
Treće važno područje, odnosno dimenzija jugo-turizma je upotreba prošlosti kao robne marke, brendiranje, i to u obe grane turizma - elitni i masovni. Na nekoliko mesta u nekadašnjoj Jugoslaviji, izvan pomenutih glavnih lokacija, turistički objekti višeg ranga reklamiraju se uz reference na Tita. U kragujevačkom hotelu Šumarice nudi se luksuzni Titov apartman, koji je bio izgrađen upravo za njegovu posetu 1978. U raskošnoj Vili Bled i danas se ponose time što je u njenom bezbednom okruženju maršal Tito primao u goste najčuvenije državnike. Javljale su se ideje da nekadašnji kumrovski politički centar postane elitni golf i sportski centar ne samo za Hrvatsku već i za čitavu Evropu. Po Srbiji je moguće u turističke svrhe iznajmiti Titov Plavi voz: reklamiran je kao hotel na točkovima, u kojem je moguće autentično doživeti socijalistički luksuz. Vlasnik prilično dotrajalog Titovog broda Galeb razmišljao je o tome da ga preuredi u luksuzni cruiser, koji bi bogatim gostima bio zanimljiv zbog svoje istorije. Iskorištavanje brenda Jugoslavija, Tito i sličnog ima i svoju masovnu stranu: na primer posećivanje pomenutih muzeja, spomenika, na kraju krajeva i oko osamnaest jugonostalgičnih restorana i barova, koje sam nabrojao (i, hm, u njima i jeo) među svojim terenskim istraživanjima.
I, kao četvrto, treba pomenuti i razne, za nekadašnju Jugoslaviju vezane turističke akcije. U nekoliko mesta se organizovano proslavlja Dan mladosti sa inscenacijama obreda iz tih vremena ili zabavnim i sportskim priredbama. Pomenuću Skoplje, Suboticu, Novi Sad, Dol kod Ljubljane, Velenje, Šentjur, Planinu kod Sevnice, Lokavec, Litiju, Fažanu, Doboj itd. Najveća je u crnogorskom Tivtu, koju organizuje Generalni konzulat SFRJ alijas tamošnji agilni jugonostalgičar Mirko Perković. U jednom zrenjaninskom restoranu za Dan republike (naravno SFRJ) priredili su šestodnevne Dane Titove kuhinje. U Ljubljani se svake godine početkom maja organizuje rekreativno-zabavna priredba Putevima okupirane Ljubljane, u kojoj učestvuje na hiljade rekreativaca; na Goriškoj se za 25. maj organizuje pohod duž svih natpisa Titu na tamošnjim brdima; i u Sarajevu se sredinom leta organizuje međunarodna biciklistička trka Downtown Sarajevo – Das ist Valter. Motivi i likovi iz nekadašnje Jugoslavije su po pravilu deo karnevalskih povorki, gde učesnici preuzimaju stereotipne likove pionira, partizana, vojnika, brigadira, često i Tita i Jovanke.
III. KARAKTERISTIKE JUGO-TURIZMA
Pre nego što nastavim sa interpretacijama turizma vezanog za Jugoslaviju rado bih upozorio na nekoliko njegovih zajedničkih karakteristika. Prvo, kao i svi istorijski turizmi i ovaj stvara i iskorištava osećaj da je prošlo vreme bilo mnogo autentičnije, nedužnije od današnjeg, kako god da ga vrednujemo. On igra na kartu postmodernog nomadizma odnosno inherentne bezdomnosti, koja izvan današnje pragmatičnosti, otuđenosti, instrumentalnosti i simulacije traži nekadašnje neiskvareno, autentično postojanje. Kao drugo, ni izdaleka nije u pitanju važna turistička grana u tim državama, kao što bi se možda moglo pogrešno zaključiti iz navedenih primera. Treća karakteristika je njegova statičnost. Opšte uzev, tako se istorijski turizam sa jedne strane, kao nostalgija sa druge, ubrzano osavremenjuju i digitalizuju, a takođe i hibridizuju. Jugonostalgija se seli i na internet, nastaju virtuelne države, grupe na internetu, u masovnoj kulturi je izrasla u novim, eklektičnim oblicima, da ne pominjem potrošačku kulturu. Istorijski turizam takođe traži nove destinacije, tehnike, senzibilnosti i obime. Turizam vezan za Jugoslaviju skoro da se i ne menja – kao da je ostao zamrznut u njenom vremenu. Ostaje na starim, proverenim metodama kao što su muzeji, priredbe, ture, obeležja, suveniri, travestije. Možda bi jedna od mogućnosti razvoja koja još uvek čeka jugo-turizam, bila u pravcu virtuelnih turističkih svetova tipa SecondLife, kao što na primeru nekih evropskih destinacija pokazuju Križaj i Črnigoj (2008).
Četvrta zajednička karakteristika turizma vezanog za Jugoslaviju je značajan način predstavljanja te države i njenog režima. Preobilje socijalističkih simbola, zasićenost slikama i kipovima iz tog vremena, zastave i parole na sve strane – nose iskonstruisan lik Jugoslavije, koja kao takva nikada nije postojala, ni u dobrom, ni u lošem, to je inscenirana autentičnost. Pojedini elementi iz socijalističke prošlosti su namerno i precizno izdvojeni iz izvornog konteksta, postavljeni su jedan uz drugog, skoncentrisani, zgusnuti u nov narativ, u novu prezentaciju onoga što bi Jugoslavija trebalo da bude. Ukratko, to je simulakrum u najčistijem, bodrijarovskom značenju te reči.
I, kao poslednje: te destinacije praktično skoro nigde, osim u retkim slučajevima, nisu predstavljene kao glavni turistički ciljevi – većinom su uvijene u širu turističku prezentaciju tog kraja ili uopšte nisu uključene. Radnici u turizmu po pravilu ne žele da svoju ponudu kontaminiraju i kompromituju politikom. Kumrovec je tipičan primer: na internet stranici njihovog turističkog udruženja Titova rodna kuća i muzej u njoj uopšte nisu pomenuti. Višestruki politički preletač Stjepan Mesić opravdano zaključuje da je za nedovoljnu iskorištenost objekata u Kumrovcu kriva politička udaljenost od Kumrovca, jer se u tom kraju rodio Tito. Slično je i sa Brionima, gde se informacija o Titu na internet stranici ovog nacionalnog parka skriva samo pod stranicom “Izložbe”, u knjižici Džepni vodič po Jadranu (6)/Leto 2011 na četrnaest stranica Tito je samo dvaput ovlaš pomenut, kao što je veoma skriven i u turističkoj brošuri Briona iz 2008. Međutim, uprkos tome, znatan deo posetilaca tamo dolazi pre svega zbog njega.
IV. ANALIZA IDEOLOŠKOG ASPEKTA TAKVOG TURIZMA
Kako razumeti sve te veoma različite, a ipak jakom niti, u bojama jugoslovenske zastave, povezane turističke pojave? Kakva ideološka poruka stoji za turističkom ponudom koja obuhvata taj delikatni period naše poluprošlosti – za njene stvaraoce, promotore i za njene kupce, dakle turiste, koji zalaze u te krajeve? Kakav “nauk” i, naravno, i kakav dobitak uspevaju da izvuku iz toga i kakve su posledice? Najpre bih odbacio pojednostavljena objašnjenja koja takve (i slične, na primer pop-kulturne) fenomene pokušavaju da trivijalizuju, deideologizuju, ideološki zaoštre – da je to nedužna fora, da naime, svako prodaje ono što ima, da cela stvar nema dublje značenje. Osnovna teza kritike ideologije skriva se tačno u tome da se traži, kritikuje i analizira tamo gde je nema, u realnosti, postupcima, izjavama, koje ne bi trebalo da budu ideološke. Ideologija, naime, uvek nastupa kao univerzalni, objektivni, neideološki odnosno nadideološki diskurs, zato je treba istraživati tačno tamo gde se tvrdi da ne postoji.
Najpre o ideološkoj osnovi samog turizma. Njegova verovatno najvažnija egzotika je traženje drugačijeg, neobičnog, tuđeg, uzbudljivog, prostorno i/ili vremenski udaljenog, nerazumljivog: u tamošnjim ljudima, mestima, dešavanjima, pojavama, u bilo čemu. Čitava istorija moderne, a još više postmoderne, poznaje takva traženja autentičnosti, koju smo mi, Zapadnjaci, izgubili u procesu civilizacije. Egzoticizam u turizmu se vidi i u potrazi za izgubljenom autentičnošću, nedužnošću i prvobitnošću, sa obaveznim oživljavanjem, sa primitivističkom ideologijom natrag ka korenovima (što se, na primer, otkriva u agroturizmu i robinzonskom turizmu). Kada se taj razdvaja na konzervativne i narodnjačke ideologije, nastaje folklorizam, koji predstavlja fabrikovanje narodne tradicije – a toga na pretek ima u postsocijalističkoj tranziciji, dakle u vreme opsesivnog istorijskog utemeljivanja naše samobitnosti. Kod nas se to otkriva u različitim novim istorijskim turističkim priredbama (viteške igre, inscenacije bitaka kako iz antike tako i iz Prvog i Drugog svetskog rata), verskim (prikazi Hristovog stradanja i žive jaslice) i drugim vidovima turističkog iskorištavanja pronađenih nacionalnih tradicija (razne slovenačke večeri, seoske svadbe itd).
Egzotika, dakle, jeste i mora ostati udaljena od sveta svakodnevnog života, iz kojeg dolaze turisti, udaljena prostorno i vremenski. Kulturni Drugi turizma je drugde, u drugom delu sveta i u drugom vremenskom periodu. A egzotika nikada nije ideološki jednoznačna, pa ni u turizmu: u njoj možemo naći diskurs inferiornosti ali i emancipacije. Prvo razumevanje s visine motri na “naravi i ćudi” turističkih destinacija: njihovu, doduše zanimljivu udaljenost, zaostalost, nedoraslost, čudaštvo, grubost. “Tamo” je lepo otići, ali je još lepše vratiti se u domaći, “normalan” svet. Drugo razumevanje ta mesta i ljude postavlja kao uzor, doduše udaljen i tuđ, ali ipak kao inspiraciju za matično okruženje, u čiju monotoniju, ispražnjenost, dosadu turista donosi nešto novo, oslobađajuće, spasonosno. Prvi pogled nas konformistički umiruje da živimo u lajbnicovskom najboljem od svih svetova i da su drugi daleko – i niže - od njega; a drugi da postoji ostvariva alternativa našem svetu koja može da se “tamo” doživi, iskusi, čak prenese kući.
Ideologija egzotike je, naravno, prisutna i u jugo-turizmu. Drugost Jugoslavije se, s jedne strane meri čuđenjem njenoj primitivnosti, čvrstoj ruci, jednoumlju, što naravno u posetiocima budi osećaj više vrednosti. Ta ista drugost se s druge strane na rusoovski način ocenjuje kao nešto bolje, skoro kao izgubljeni raj zemlje radnika i seljaka, hrabrih partizana, plemenitih brđana, koji su živeli danas iščezle vrednosti hrabrosti, prkosa, solidarnosti i spontanosti. Ponovno, retroaktivno konstruisanje Jugoslavije se, dakle, potpuno slaže sa dobro utvrđenim balkanističkim diskursom “imputirane ambivalentnosti”, dakle stanja “negde između”, a Balkanaca kao “nepotpunih drugih” (Todorova 2010, 87).
Najpre o turističkoj egzotičnosti Jugoslavije u negativnom smislu. Nije nikakva slučajnost da su muzejske postavke iz tih vremena ostale skoro iste – dakle, da je Jugoslavija u njima u nekakvoj vremenskoj kapsuli, pa i s obzirom na sam način prezentacije zaostala u vremenu. Tome treba dodati još i obeležavanje njenih strana koje nimalo nisu svetle, kao što su izleti na Goli otok i spomenici posleratnom nasilju. Reč je, dakle, o retrogradnom turizmu, koji nas “vuče natrag” u ta vremena. Zato i turistička ponuda deluje kao dokaz, da parafraziram frazu iz aktuelnih dominantnih diskursa – totalitarnosti nekadašnjeg jugoslovenskog režima. Ideološka pouka je nesumnjiva: Jugoslavija nastupa kao negativni uzor koji ne sme da se ponovi nikada i ni po koju cenu. Shvaćena je kao varvarski antipol danas tako cenjenih vrednosti: evropeizma, civilizovanosti, razvijenosti, demokratičnosti, slobodi, i tome sličnom. Tome pomenutom slični su i drugi “spomenici teške prošlosti”: Kuća terora u Budimpešti, muzej Štasija u Berlinu ili Hitlerovo Orlovo gnezdo u Berhtesgadnu.
Jugosloveni iz tih vremena (pa tako i današnji, jugonostalgični posetioci) zbog toga su gledani s visine kao objekat ne samo čuđenja (to je još uvek nivo egzotizacije), već pre svega pomilovanja (to je već inferioristički diskurs!), u smislu Pa šta su oni tad zamišljali? Jadni, u kakvom sistemu su živeli... Pretvoreni su u turistički kuriozitet, u negativnu egzotiku, u nekoga što mi nismo odnosno što mi nikada nismo bili. Ukratko, u dominantnim diskursima postjugoslovenskih državica, pa i na demokratičnom Zapadu, reč je o učvršćivanju hijerarhije između “nas”, turista, koji živimo u slobodnom, razvijenom, demokratskom svetu i “onih”, žitelja nekadašnje Jugoslavije (ili čak njenih današnjih obožavaoca, koji još uvek žive u tom vremenu). Takav turizam bukvalno tera domaćine u to “da sačuvaju sliku koju turisti imaju o njima” (Močnik 2010, 138). A sve to, naravno, generiše, u globalnom smislu, strukturnu nerazvijenost: “logika turizma je nemilosrdno širenje komodifikovanih odnosa i posledično strukturnih nejednakosti između središta i periferije” (Frow 1991, 151).
Dodatnu težinu negativnoj egzotizaciji Juge daje već sama činjenica da su ta prizorišta i destinacije ne samo preživeli, već da se i danas razvijaju. Dominantni diskursi i institucije time pokazuju svoju prevlast: ne samo da su pobedili socijalizam kao njihovu dijametralno političku suprotnost, kao neprijatelja, već su ga i odomaćili i na njemu zarađuju! Prisvojili su ga kao nešto neprihvatljivo ali danas bezopasno – kao goli spektakl, kao očuvani dokaz njegovog poraza. Ranom tranzicijskom periodu demonizacije prethodnog režima usledio je proces neutralizacije kroz inkorporaciju: prihvatanje i očuvanje relikta iz prošlosti služi dokazivanju tolerancije, inkluzivnosti, dobronamernosti postojećeg sistema prema prošlosti, a pored toga to se još i uspešno prodaje. Iza takvih projekata ne stoje samo lokalni biznismeni, već i država, (turistički) kapital, čak i Evropska unija. Ukratko, kada Jugoslavija i socijalizam više ne prete opasnošću, stavljaju se u rezervate i u razne inscenacije kao nekakav freakshow za turiste.
Turistička egzotičnost nekadašnje Jugoslavije ima i svoju pozitivnu, emancipatorsku ideološku stranu – kako za domaće, jugonostalgične turiste, tako i za strance. Slobodnom “post-Jugoslovenu” – razbijenom u jednoj od politički nevažnih država-naslednica, zavisnom od diktata svetskih centara moć, ekonomski zaostalom i stigmatizovanom od strane nedavnih ratova i novih balkanističkih stereotipa – idealizovane slike i epopeje hrabrih partizana, državnika svetskog glasa Tita, socijalno pravedne i multikulturno uređene federacije najbliža su ostvarena utopija, koje se rado sećaju. Hendikepiranim mladim generacijama, koje nisu iskusile Jugoslaviju, te slike predstavljaju nedostižne ideale koje su im u nasleđe ostavile starije generacije. Levičarima raznih generacija to su simbolična mesta otpora tadašnjim i istovremeno i današnjim krivicama, koje donose globalni i lokalni kapitalizam, nacionalizam i repatrijarhalizacija društava. Za pripadnike u poslednjih dvadeset i pet godina posvađanih jugoslovenskih naroda to može da znači pokušaj rekonciliacije, dakle izmirenja i ponovnog zbližavanja. Strancima željnim političke egzotike poseta takvim turističkim destinacijama predstavlja dokaz nekoliko decenija delujućeg sistema, koji u svojim domovinama nisu poznavali.
Upravo na te aspekte, na prevazilaženje postojećeg, upozorava Fredrik Džemson (2005, 252) pominjući još jednog marksističkog filozofa, Ernsta Bloha, koji „nas je već opomenuo da je industrija turizma već slutnja Utopije“. Egzotika kao podgrana turizma, dakle iskustvo nečega „tamo“, čega „ovde“ nemamo, njena draž različitosti, jeste – ukoliko se afirmativno odnosi prema sadržini turističkih destinacija – u svojoj suštini utopična.
V. ZAKLJUČAK
Kao i svaka druga, danas razvijena i profitabilna delatnost i turizam je uključen u mrežu dominantnih ideologija, mada to ne znači da je ideološki jednoznačan. Pronalaženje i pojavljivanje Jugoslavije u turističkoj ponudi postjugoslovenskih država je dobar dokaz za to: komodifikacija, doduše, donosi ideološku i komercijalnu inkorporaciju u mainstream, to stoji. Izgleda, da je i tu trijumfovala efikasna veza nacionalizma i neoliberalizma. A istovremeno mogu da – ističem, mogu! - ta ista prizorišta, destinacije, priredbe i uopšte ponuda, da otvaraju i kritičke uvide u moguće i ostvarene različitosti (u tom konkretnom primeru političke različitosti) u odnosu na danas postojeće. Drugačije rečeno: i u turizmu se bije boj za ideološku hegemoniju i ista destinacija, događaj ili znamenitost može biti privlačna iz dijametralno suprotnih razloga. Turizam, dakle, može da deluje kao učvršćivanje postojećeg ili kao njegova kritika.
Ulazak u jugo-turističku “vremensku mašinu”, koja nas odvodi na izlet ili na razgledanje pravo u socijalizam, jedni razumeju kao upozorenje iz prošlosti, jer ne sme da se ponovi, a drugi kao iskustvo koje mora da se ponovi; jednima je sramota, drugima - ponos, za jedne je to strašna prošlost, za druge inspiracija za nov angažman. Brižljivo stilizovane i pitoreskne simulacije jedni doživljavaju kao terarijum zaostalosti, a drugi kao safari po prijatnim uspomenama ili kao emancipatorska uputstva za sadašnjost. U svakom slučaju, u pitanju su čvorovi raznih ideologija kojima značaj stvaraju pre svega različiti posetioci, dakle adresanti a ne samo stvaraoci, turistički radnici. S jedne strane “pomoću turizma je moguće potpaljivati svetsku neravnopravnost ili superiornost Zapada” (Močnik 2010, 141), a sa druge upravo upoznavanje i iskušenje egzotike i u turizmu omogućava da taj isti Zapad postane svestan alternativa svojoj samodopadljivosti, aroganciji, nadvladama i evropocentrizmu. Za turističku panogu, koja sve vreme “jezdi” na ideologiji i ekonomiji egzotike, upravo te prošle i sadašnje ambivalentnosti, kontraverznosti i antagonizmi predstavljaju dobrodošlu tržišnu nišu: past sells, prošlost se uvek dobro prodaje, kakva god da jeste, važno je, da je kupac zadovoljan, da parafraziram staru trgovačku mudrost. A to nije ideološki neutralno delovanje i turizam mora, zbog svih svojih potencijala i dimenzija koje ima u savremenom društvu, neprestano da reflektuje svoju sopstvenu poziciju i bude svestan posledica svog delovanja.
IZABRANA LITERATURA
Bennett, Tony; Grossberg, Lawrence; Morris, Meaghan (ur.) (2005): New Keywords - A Revised Vocabulary of Culture and Society. Malden, Oxford, Carlton: Blackwell Publishing Ltd.
Frow, John (1991): Tourism and the Semiotics of Nostalgia. Art/Theory/Criticism/Politics, 57, 123-151.
Haraway, Donna (1999): A Cyborg Manifesto. The Cultural Studies Reader – Second Edition. ed. Simon During. London, New York: Routledge. 271-291.
Jameson, Fredric (2005): Archaeologies of the Future – The Desire Called Utopia and Other Science Fictions. New York, London: Verso.
Križaj, Dejan; Črnigoj, Uroš (2008): Virtual Internet Worlds and Real European Tourist Destinations: Innovation Adoption Dilemma. Academica turistica 3-4: 24-31.
Kuljić, Todor (2006): Kultura sećanja - Teorijska objašnjenja upotrebe prošlosti. Beograd: Čigoja.
Močnik, Nena (2010): Dvomljive kulturne podobe: (kulturna) avtentičnost kot turistična znamka. V: Časopis za kritiko znanosti 241: 138-144.
Novačić, Dejan (2003): SFRJ – Moja dežela. Ljubljana: Orbis.
Said, Edward (1996): Orientalizem – Zahodnjaški pogledi na Orient. Ljubljana: ISH – Studia Humanitatis.
Sturken, Marita (2007): Tourists of History – Memory, Kitsch, and Consumerism from Oklahoma City to Ground Zero. Durham, London: Duke UP.
Todorova, Marija (2010): Dizanje prošlosti u vazduh. Beograd: Biblioteka XX vek.
Toš, Niko in drugi (2009): Vrednote v prehodu IV. – Slovensko javno mnenje 2004-2009. Ljubljana: FDV, Dokumenti SJM.
Velikonja, Mitja (2008): Titostalgija – Študija nostalgije po Josipu Brozu. Ljubljana: MediaWatch, Mirovni inštitut.
Wolff, Larry (1994): Inventing Eastern Europe – The Map of Civilization on the Mind of the Enlightment. Stanford: Stanford UP.
