Andro Martinović

CRNOGORSKI FILM – EKSPOZICIJA IDENTITETA

Sarajevske Sveske br. 19/20

Da je ovaj tekst pisan prije par godina, vjerovatno ne bi postojala mogućnost njegove janusovske prirode. Mogli bismo sadržajno govoriti samo o prošlom i u prošlom vremenu. No, da budemo precizni, i u situaciji u kojoj smo danas izvjesno je samo da postoji nešto što bismo i u dijahronijskoj ravni i u sadašnjem trenutku mogli nazvati crnogorskim filmom, nikako kinematografijom. Kinematografija podrazumijeva sistemsku aktivnost na planu proizvodnje i plasmana filma, koja u Crnoj Gori još uvijek ne postoji. S obzirom na složeni tehničko-tehnološki proces izrade filmova tome se i nije čuditi u zemlji koja nema definisanu kulturnu politiku, pa, ako hoćete, i u društvu koje i dalje uspostavlja duhovne koordinate svog identiteta. Evropski primjeri, naime, ukazuju da je nemoguće imati kontinuitet u filmskoj djelatnosti ako nema subvencijā države. Modaliteti te podrške su, razumije se, unekoliko različiti, no nijedna strategija nije definisana jednom zasvagda. Prilagođavanja novim uslovima ne samo proizvodnje već i distribucije filmova su nužna, ali opredjeljenje da imate svoj film mora biti trajno. Pri tom nacionalnim filmom smatramo prije svega filmove čiji je producent ili autor iz matične zemlje. U umjetničkom smislu, naravno, dobar film pripada svima i postaje dijelom našeg ličnog i kolektivnog nasljeđa. Kako film nikada nije sasvim izgubio nešto od onog svog populističkog karaktera svojevrsne vašarske atrakcije, a postao je najpopularnijom komponentom civilizacije slike, njegov značaj za afirmaciju identiteta jedne zajednice, jednog naroda i društva, jedne tradicije i kulture, nemjerljiv je. I obrnuto, filmom se postiže i svojevrsno samopotvrđivanje, izbjegne li se samo da se složena mješavina stvarnosti i fikcije upotrebljava kao sredstvo manipulacije i propagande.
A kako se Crna Gora upoznavala sa kinematografom i slikama u pokretu? Postoje bilješke da je 01. XI 1902. godine u Beču prikazan jedan od filmova iz radionice Ferdinanda Šomođija U Crnim Brdima, na Knjaževom dvoru crnogorskom. Vjerovatno je to bila prilika da se vide prvi kadrovi snimljeni u Crnoj Gori. Sjećanja izblijedjela kao prve slike govore i da je prva „kinematografska predstava“, odnosno projekcija uslijedila negdje oko 1903. na Cetinju. Fascinacija novim izumom je bila kao i drugdje u svijetu. Među prvim strancima i izvanjcima koji su posjetili Crnu Goru bili su i konzul Arnold Mjur Vilson i njegov snimatelj Frenk Moteršo. Prvi filmski dokumenti nastali na tlu Crne Gore, nažalost, nijesu sačuvani ili su još uvijek „neotkriveni“ u nekom depou. Malo se toga zna i o prvom bioskopu u kafani Lovćen (dosljedno tradiciji prve bioskopske predstave) Petka Pajevića, sem da je otvoren 1908. godine. Prisustvo filmskih snimatelja koji su pravili tada popularne žurnale bilo je sve veće, naročito u povodu proglašenja Crne Gore kraljevinom (1910). Već početkom naredne godine u crnogorskom kraljevskom pozorištu Zetski dom otvoren je prvi stalni bioskop na inicijativu Ljuba Tamindžića. Uz Tamindžića, naročiti entuzijazam prema filmu iskazao je Branko Šobajić, koji 1913. u Nikšiću otvara drugi bioskop. Izbijanjem Prvog svjetskog rata ovi bioskopi prestaju sa radom.
Tokom rata, kao i za vrijeme ranijih vojnih dejstava, dosta filmskih žurnala realizovali su Pateovi i Gomonovi snimatelji. Kamerom su zabilježeni i dani kralja Nikole u izgnanstvu. Vanredno zanimljivim se čine igrani filmovi, naravno strani, koji su inspirisani Crnom Gorom, odnosno predstavom o njoj, često nepouzdanom, punom egzotičnih i fantastičnih detalja. Jedan od ruskih filmskih pionira D. Haritonov 1912. godine snima film Balkanska carica, inspirisan istoimenom dramom knjaza, potom kralja Nikole I. Kuriozum dostojan pažnje je da je čuveni američki filmski producent i režiser Sesil de Mil snimio dva filma čija se radnja događa u Crnoj Gori – Neustrašiva, po istoimenoj noveli Eleonor Ingram, i Zarobljenik. Oba filma iz 1915. godine su sačuvana.
Prvi film koji sa više razloga možemo smatrati crnogorskim snimljen je u Italiji 1922. godine. Scenario za Voskresenja ne biva bez smrti napisao je Vladimir Đ. Popović, ministar pravde u pretposljednjoj crnogorskoj vladi u egzilu, koji je sudjelovao i u režiji filma. Na konačnoj verziji scenarija radio je i poznati italijanski pjesnik Gabriele d’Anuncio. Glavnu ulogu igrala je diva italijanskog nijemog filma Elena Sangro, a učestvovali su i Crnogorci koji su ostali u Italiji nakon prisajedinjenja Crne Gore Srbiji 1918. godine. Popovićevi motivi bili su nadasve političke provenijencije – Voskresenje je trebalo da skrene pažnju zapadne javnosti na nestanak zemlje koja se borila na strani saveznika i na nepravdu učinjenu crnogorskom narodu. I pored toga što je film imao emocionalno dejstvo stvari se, naravno, nijesu promijenile. No, bio je to značajan i hrabar pokušaj odbrane crnogorskog identiteta novim medijumom čije se izražajne mogućnosti tek istražuju. U docnijim burnim dešavanjima film je izgubljen, da bi jedan njegov dio bio slučajno otkriven u osvit obnove crnogorske državnosti. Uz pomoć te rolne i sačuvanih fotografija prof. Dejan Kosanović izvršio je djelimičnu rekonstrukciju filma.
Do Drugog svjetskog rata u Crnoj Gori je snimljeno nekoliko stranih igranih filmova, od kojih su dva sa uslovno crnogorskom temom – Zakon crnih brda i Fantom Durmitora (ili Pjesma crnih brda). Slijedom istorijskih zbivanja, njih opet privremeno zamjenjuju ratni snimatelji.
Kontinuitet filmske djelatnosti u Crnoj Gori uspostavlja se tek okončanjem Drugog svjetskog rata. U skladu sa planom razvoja kinematografije, na Cetinju se 1949. godine osniva prvo crnogorsko filmsko preduzeće Lovćen film. Naročito od izbora Aleksija Leka Obradovića za direktora, Lovćen film će učiniti puno na planu produkcije filmova, saradnje sa drugim jugoslovenskim i međunarodnim centrima i animiranju mladih ljudi za angažovanje na filmu. No, Lovćen film se ubrzo reorganizuje po saveznom zakonu i biva podijeljen na tri segmenta: Lovćen film (koji će se baviti proizvodnjom filmova), Mediteran film (za pružanje filmsko-tehničkih usluga) i Zeta film (koji bi se bavio distribucijom i prometom filmova). Presudan događaj za relativno male produkcijske kuće kakva je bio Lovćen film desio se 1962. godine kada je ukinut savezni fond za unapređenje kinematografije. Iz tog su fonda proizvodna preduzeća dobijala sredstva u onolikom procentu sa koliko su učestvovala u prometu domaćeg filma na teritoriji cijele Jugoslavije. Finansiranje od prihoda dobijenih plasmanom domaćeg i stranog filma na suženoj teritoriji sa malim brojem stanovnika, nije bilo dugo održivo.
Već na samom početku Lovćen filma nastali su filmovi koji su ukazivali da će Crna Gora biti prostor filmskih stvaralaca izrazitog talenta i specifičnog senzibiliteta. Naravno, međusobno disparatni rukopisi odlika su ne samo samosvojnih personalnosti već i uticaja sredina u kojima će se oni dalje razvijati. Jedno je, pak, ostalo zajedničko svima – bili su inspirisani Crnom Gorom i vraćali su joj se, svako na svoj način. Ta prva ostvarenja, katkad sa viškom „plemenite patetike“, treba posmatrati u kontekstu vremena u kojem su nastala, ali među njima ima uistinu izvanrednih filmova, poput Mrtvog grada iz 1952, režisera Velje Stojanovića i scenariste Ratka Đurovića, u najboljoj tradiciji poetskog dokumentarizma. Produkcija igranih filmova započela je Lažnim carom (1955), a zatim je nastalo više zanimljivih filmova –Zle pare, Četiri kilometra na sat (sva tri filma režirao je Velja Stojanović), Dan četrnaesti(r. Zdravko Velimirović, prikazan u zvaničnoj selekciji Kanskog festivala), a uspostavljena je i saradnja sa stranim autorima (Ne ubij, r. Klod Otan Lara). Za Lovćen film su radili i Vojislav Nanović, Žorž Skrigin, Bojan Stupica i drugi.
Čini se, ipak, da strategija jedinog crnogorskog proizvodnog preduzeća nije bila adekvatno profilisana i da se odala jednoj tipično crnogorskoj megalomaniji. Kako je u ondašnjem sistemu najprije oblast filma funkcionisala po kapitalističkim tržišnim principima, uz ukidanje sufinansiranja sa saveznog nivoa i nezadovoljavajuće participacije koproducenata, Lovćen film je bankrotirao. Poznato je da je kada jednom dožive krah stvari teže ponovo uspostaviti i obnoviti, pa je tako uz dosta muke potom formiran Filmski studio Titograd (1966), sa Čedom Vulevićem na čelu.
U narednim godinama u koprodukciji sa drugim centrima snimljeni su i Lelejska gora (Zdravka Velimirovića), Sramno ljeto (Branislava Bastaća), Nizvodno od sunca (Fedora Škubonje), Derviš i smrt (Zdravka Velimirovića), Beštije (Živka Nikolića). Djelatnost Filmskog studija Titograd od 1978. nastavlja Zeta film, preduzeće koje je, premda se bavilo distribucijom, sa Kino klubom Beograd proizvelo film Pre istine Vojislava Kokana Rakonjca. Uslijedili su Trinaesti jul (Radomira Baja Šaranovića), Dječak je išao za suncem (Bana Bastaća), Čudo neviđeno (Živka Nikolića, nagrađen Srebrnom medaljom u Moskvi), Dobrovoljci (Predraga Golubovića), U ime naroda i Iskušavanje đavola (Živka Nikolića). Ne smije se izgubiti iz vida ni tradicija kratkog dokumentarnog filma, najuspjelije nastavljena filmovima Momira Matovića. Znatan broj autora iz Crne Gore svoje filmove pravio je u drugim sredinama, predstavljajući tako sponu među kulturama bliskih naroda – Krsto Papić, Veljko Bulajić, Branko Baletić, Vlatko Gilić, Krsto Škanata, Predrag Golubović, Lola Đukić, Živko Nikolić, scenarista Mirko Kovač i dr., jedan od osnivača zagrebačke škole crtanog filma Dušan Vukotić, dobitnik Oskara za film Surogat i drugi. Budući da su djela ovih autora uglavnom poznata svakom ko je upućen u jugoslovenski film, ovom prilikom nema potrebe o njima posebno govoriti.
Sa Jugoslavijom kao zajednicom početkom devedesetih dogodilo se ono što se sa jugoslovenskim filmom desilo par decenija ranije. Decentralizacija je uzrokovala da kinematografije pojedinih republika počnu da funkcionišu samostalno, manje ili više napuštajući zajedničku ideološku platformu. Još 1968. u Filmskoj kulturi je vođena polemika da li postoji zajednički, jugoslovenski film. Crna Gora je bila na margini događaja i raspad zemlje je dočekala sa puno kolektivnih zabluda koje su decenijama pothranjivane. U vihoru političke i ekonomske krize ugašena su svjetla u bioskopskim salama, a film, kao prostor slobode, kritičkog sagledavanja stvarnosti, kao znak identiteta, bio je suvišan. I nepoželjan kao svjedok. Jer filmovi bivše zemlje pričaju svoje priče o njenom trajanju. O tome kakvi smo bili i kakvi jesmo. Tu transponovanu sliku istorije nemoguće je izbrisati.
Vraćajući se sebi, Crna Gora se možda vraća i filmu. Naravno, još jednom treba početi ex nihilo. Izgleda da su na našem tlu različite generacije prinuđene da rade iste pionirske poslove. Prije par nedjelja usvojen je novi Zakon o kinematografiji, koji bi, pored toga što koriguje neke anahrone odredbe, preciznom i dosljednom primjenom trebalo da obezbijedi znatno više novca za sufinansiranje filmova. Dakako, nije sve riješeno na idealan način, no nije se lako izboriti sa onima koji u svojim projekcijama izdvajanja za kulturu smatraju nužnim rashodom, ali ne i značajnom investicijom u različitim aspektima. Ono što u znatnoj mjeri otežava ispunjavanje profesionalnih standarda u realizaciji filmova je nedostatak tehničko-tehnološke baze, nadasve studija sa pratećom scenskom i rasvjetnom tehnikom. Atraktivni i raznovrsni pejsaži, kao i u turizmu, ne mogu biti valorizovani na pravi način ako ne obezbijedite potrebnu infrastrukturu. Uz rad stranih ekipa bilo bi moguće praktično edukovati i tim domaćih filmskih saradnika. Nažalost, Televizija Crne Gore kao medijski javni servis i dalje ne čini ništa kada je u pitanju sopstveni dramski program. Fakultet dramskih umjetnosti na Cetinju radi u nezadovoljavajućim uslovima i održava se prevashodno entuzijazmom predavača i studenata. Crnogorska kinoteka je ušla u projekat adaptacije zgrade u kojoj će biti svi sadržaji potrebni takvoj ustanovi (od depoa do bioskopske sale) i formiranje reprezentativnog fundusa. To će biti jedan od pokazatelja da li postoji spremnost da se, kada je film u pitanju, radi sistemski i u kontinuitetu.
Najzad, što se savremene produkcije tiče, jasno je da je ona moguća ne samo kao pojedinačni „incident“. Pored konkursa Ministarstva kulture, potrebno je usvojiti određene standarde i kriterijume i ispuniti uslove apliciranja za podršku stranih fondova. Naravno, u prvom redu kroz uspostavljanje stalne saradnje producenata iz regiona koji su i upućeni na takvu vrstu povezivanja. To je i način da se osvijetli sopstvena tradicija a izbjegne opasnost od apsolutizovanja vrijednosti identiteta po sebi.
Možda će uskoro biti moguće govoriti o autorima autentičnih vrijednosti u savremenom crnogorskom filmu. Samo da bude prostora u kojima bi se ti filmovi prikazivali, jer su mnogi bioskopi zatvoreni. Valjda hoće. Jer, „napušten hram, ipak je hram“.