Luan Starova [1], Fatmir Sulejmani [2]

Zovem se Luan Starova

Sarajevske Sveske br. 45-46 [3]

prevod s makedonskog: Nenad Vujadinović

Fatmir Sulejmani:-Ko je, u stvari, Luan Starova? Vi ste atipična pojava na našim balkanskim prostorima. Stvarate, kao što ste i sami to rekli jednom prilikom, najviše na osnovu svojeg života, obilježenog brojnim razlikama?

Luan Starova:-Zovem se Luan Starova! Već u mom imenu i prezimenu upisana je moja balkanska sudbina. Ime Luan na albanskom znači lav, vjerovatno se radi o nekoj dalekoj latinskoj derivaciji latinske riječi leo, leonis, koja je stigla u albanski jezik misterioznim putem. Jedan moj stari profesor istorije romanskih jezika, zaintrigiran genezom mog imena, jednog je dana došao na predavanje sa svojom jezičkom „eurekom“: „Vaše ime potiče od starolatinskog luca+annum (nešto kao mali svetac), što kasnije evoluira u Luan!!!“

F.S.:-Da li ste bili zadovoljni profesorovim otkrićem?

L.S.:-Naravno, da nisam! Misterija o porijeklu je i dalje nerazriješena!

F.S.:-I Vaše prezime je neobično – Starova, slovenskog je porijekla i u ženskom rodu! Još jedna enigma!

L.S.:-Ovdje zapravo i nema enigme. Starova je malo mjesto blizu mog rodnog grada Pogradeca, na obali Ohridskog jezera, neposredno kraj pograničnog manastira Sveti Naum. U pitanju je sufiks, a označava albanski identitet. Jedan dio Albanaca nosi prezime prema rodnom kraju, odnosno nekoj široj oblasti (kao Rugova, Prešova, Mališova i sl). Starova je u osmanlijsko vrijeme bila mjesto sa snažnom patriotskom tradicijom, upravo kad je riječ o borbi protiv osmanlijske vlasti, u čemu je prednjačio moj legendarni predak, vođa ustanika Sul-Starova. Tokom vremena, ovo mjesto gubi svoje nekadašnje značenje na račun Pogradeca. U vrijeme enverizma postaje Bučimas! Prezime ostaje, naravno, isto. Ali, to je duga priča.
F.S.:-Vi i Vaša porodica bili ste prinuđeni da napustite rodni Pogradec tokom četrdesetih godina prošlog vijeka iako ste bili ukorijenjeni stoljećima u ovoj oblasti. Porodičnim brodom Vi, Vaši roditelji, dva brata i sestra prelazite granicu i stižete na srećnu – „obalu egzila“? Vi ste bili najmlađi u tom „Nojevom kovčegu“ i nekako su Vam u podsvijesti najukorjenjenije ostale legende i mitski događaji. Vjerovatno je već tada bila zacrtana Vaša književna sudbina?

L.S.:-Postojala je priča prema kojoj se na nekom mjestu na granici, pod vodom, nalazio zmaj koji je, navodno, izranjao iz dubina kad bi tuda prolazila neka gemija (lađa) i odvlačio porodicu na dno. Mi, djeca, prelazili smo granicu s ovim teretom na duši, dok se naša majka usrdno molila Bogu da nam pomogne. Kad smo živi i zdravi stigli na drugu obalu, nastavili smo svi da vjerujemo u ovu majčinu molitvu!

F.S.:-Kada ste se i kako opet vratili u rodni Pogradec, odnosno u Albaniju i zahvaljujući čemu najviše?

L.S.:-Istinski sam se u rodni grad Pogradec vratio 2003. godine, kad sam, na inicijativu četrdesetak albanskih pisaca intelektualaca, bio proglašen za počasnog građanina rodnog grada. To je bio praznik velikog povratka, koji mi je omogućio most književnosti, šezdeset dodina poslije iznenadnog bjekstva iz grada. Tih šezdeset godina granica između Albanije i Makedonije (tada u okviru Jugoslavije), nije bila samo najhermetičnije zatvorena granica na Balkanu i u Evropi, već je to bila i granica koja je sjekla sudbinu moje porodice na dvije strane. Najčešće smo sa uzvišice kod manastira Sveti Naum, sa razdaljine od nekoliko stotina metara, gledali naš grad, našu kuću, baštu, obalu. Na uzvišicu su dolazili moji roditelji, braća i sestre koji se više nikad tamo nisu vratili. Izgleda da je sudbina odredila samo mene, kao zapisničara istorije svoje porodice, da se vratim i da u svojim knjigama iskažem njihovu tugu i radost! Vraćajući se bez njih u rodni grad, ja sam, u stvari, doživio jednu vrstu osakaćenog povratka, sa suzama u očima, žaleći za onima koji se tamo nikad neće vratiti...

F.S.:-Studirali ste francuski jezik i književnost u Skoplju, magistrirali ste i doktorirali u Zagrebu iz oblasti francuske i komparativne književnosti na temu „Djelo albanskog poligrafa Faika Konice na francuskom jeziku i njegovi odnosi s Gijomom Apolinerom“, gradili ste karijeru kao profesor francuske književnosti na Univerzitetu Sveti Kiril i Metodij u Skoplju i na Štulovom univerzitetu u Tetovu, kao da ste se nadovezali na jednu od maršruta očevog „balkanskog egzila“. Imali ste i dvije značajne misije u diplomatiji, prvu kao ambasador Jugoslavije u Tunisu i Državi Palestini, a drugu devedesetih godina, kao prvi ambasador Republike Makedonije u Francuskoj i kao stalni predstavnik Uneska, a bili ste i nerezidentni ambasador u Španiji i Portugaliji. Neobičan, ponekad i nazgled paradoksalan, put u životu. Da li se to može pripisati neobičnoj sudbini porodičnog egzila ili nečemu drugom?

L.S.:-Život u egzilu najčešće se odvija pod znakom izbjegličke sudbine. Nikad ne stižete na pravo mjesto i u pravo vrijeme! Balkanci žive u egzilu prema Evropi, ali i prema samima sebi. U tom odnosu tipičan je paradoksalni egzilantski itinerer hrvatskog slikara Josipa Račića, koji je živio tokom prvih decenija prošlog vijeka i kojem je Miroslav Krleža posvetio briljantni esej Smrt Josipa Račića. U danima procvata njegovog slikarskog genija, estetski ideal Račića bio je impresionizam. Ali, borba za hljeb vodi ovoga slikara u Minhen, gdje je dugo vremena izrađivao barokne bakroreze. Sudbina mu se najzad osmjehnula i sa zarađenim novcem odlazi u Pariz, gdje u to vrijeme Gijom Apoliner, zajedno s Pikasom, obznanjuje kubizam. Josip Račić je jedno vrijeme slikao u impresionističkom stilu, pored Sene, pa je neprimijećen i očajan na kraju sebi oduzeo život. Profesor Stanko Lasić, u ciklusu nezaboravnih predavanja na Filozofskom fakultetu u Zagrebu o Balkancima pred zidinama Evrope, na ovaj estetski raskorak, odnosno na paradoks slikara Račića, gledao je kao na tipičnu sudbinu balkanskog stvaraoca. Za mene je ovo bila prava pradigma da krenem u potragu za pariskim, odnosno balkanskim dualizmom ličnosti albanskog poligrafa Faika Konice (koji je pisao na albanskom i na francuskom jeziku). On je stvarao pod dva pseudonoma: kao Prus Bardul (Purus Brashly), u duhu evropske avangarde (dok su ljudi pretpostavljali da se iza njegovog pseudonima krije Alfred Žari), i kao Trank Spiroberg, kad je pisao o albanskom preporodu i balkanskim temama. Ismail Kadare se nadovezuje na spektar ideja Faika Konice, uspješno ih obnavljajući u svojim izuzetnim romanima. Egzilantska paradigma i u mom književnom iskustvu bila je veoma plodotvorna i samoodređujuća.

F.S.:-Vaša pojava u književnosti smatra se rezultatom „atipične tipičnosti“, posebno tokom posljednjih dvadesetak godina, kad ste se romanesknim ciklusom Balkanska saga nametnuli našoj i evropskoj čitalačkoj publici. U pogovoru Vašeg romana Generalova ljubav, akademik Gane Todorovski Vas naziva „kompetentnim Evropljaninom s Balkana, koji piše unikatna djela sa ovih prostora“. U književnim krugovima u Francuskoj, gdje je dosad objavljeno pet vaših romana, Vašu Balkansku sagu smatraju jednim od velikih djela evropske književnosti. Što romane Vaše Balkanske sage čini tako posebnim?

L.S.:-Moja balkanska književna saga (riječ je o dosad 12 objavljenih romana), koja obuhvata čitavo stoljeće (XX vijek) života jedne albanske porodice u egzilu (Albanija, Makedonija, Grčka, Turska), na tematskom planu predstavlja suprotstavljanje balkanskom realističnom romanu druge polovine XIX i XX vijeka. Protagonisti novih vrijednosti (u ovom slučaju pisci), kroz reminisencije „edipovskog kompleksa“ bore se protiv „svog oca“, što u krajnjoj liniji rezultira poznatim sindromom (samo)uništenja, mitom prokletstva. U realističnim romanima (post)osmanlijskog vremena, često se, u funkciji nacionalne homogenizacije, kroz mitske parafraze i paradigme, kao što su na primjer carigradska „prokleta avlija“, „krvavi Rodopi preobraćaja“ ili „carigradska palata snova“, nastavlja sa svojevrsnim revanšizmom u odnosu na već svrgnutu Osmanlijsku imperiju. Moja zamisao bila je da se u Balkanskoj sagi uzvisi običan poražen čovjek, i onaj iz Imperije, ali i onaj iz novih nacija ovog balkanskog čistilišta, tokom dva balkanska i dva svjetska rata. Nije slučajno to što je centralni lik u Sagi Otac koji svoju porodicu vodi kroz čistilište balkanskog egzila, tragajući za alhemijskim lavirintom pomirenih razlika. Iz romana u roman, kroz glavne metafore (o kozama, jeguljama, jezicima, janjičarima), pokušavam da trasiram ovaj put, koji se nikad ne završava...

F.S.:-U jednom svom intervjuu naglasili ste da je jedan od podsticaja da stvorite Balkansku sagu bio projekat Oca – nazavršena knjiga u rukopisu: Istorija Balkana kroz pad imperija. Da li se zaista radi o nezavršenom djelu, ostavljenom kao amanet Vama koji ste potomak ili o nečem drugom?

L.S.:-Rijetki su regioni u Evropi i na svijetu koje je istorija u tolikoj mjeri obilježila kao što je to slučaj s Balkanom. Ovdje su se ukrštale imperije i civilizacije, ostavljajući svoje tragove ljudima koji su tu ostajali pokoreni, preobraćeni, kolonizovani, asimilovani; ostajali su kao vojnici, trajne žrtve, stalno poražavani, ali i zadojeni nadom. Njihova nada se, kao cvijet iz ruševina, najčešće pojavljivala poslije pada, poraza jedne imperije. Otud i ideja da se traga za balkanskom istorijom u vrijeme padova, u momentima kad poražena imperija ne može da nastavi da ispisuje istoriju koju je nekad pisala kao pobjednica. Ovakvu istoriju ne pišu ni nove države, koje najčešće prepisuju od prethodnih pobjednika. Otac, koji je centralni lik u Balkanskoj sagi, zna da najautentičniju istoriju mogu da pišu samo poraženi. I on se smatra jednim od njih dok prirodno i intuitivno nosi u svom biću i u biću svoje porodice – totalitet istorijskog procesa. On je svjestan da ovakva istorija uvijek ostaje nedovršena. Njegova nedovršena istorija nalazi se u njegovim knjigama, u pepelu sačuvanom među stranicama, koji je zaboravio da istrese u pepeljaru dok je čitao. Tako nastaje Tvrđava od pepela, tvrđava metafizičkog otpora...

F.S.:-Romani Balkanske sage (Vrijeme koza, Put jegulja ili Vodena piramida, Ateistički muzej, Balkanski žrtveni jarac...) sadrže metaforu žrtvovanja, koja, čini se, kod Albanaca i Balkanaca ima dimenzije sindroma. Otkud potiče ova inspiracija?

L.S.:-Fenomen žrtvovanja prati čovjeka i čovječanstvo još od ranih faza njegove evolucije. Suočavajući se sa svojom nepotpunošću i nesavršenošću tokom evolucije i s nesavladivim silama prirode, čovjek će još u prvim zamecima svijesti pribjeći mitskim silama kako bi umilostivio tu istu prirodu, odnosno bogove – žrtvovanjima svake vrste, prvo naivnim i banalnim, a kasnije i krvavim žrtvovanjima koja podrazumijevaju posezanje za ljudskim životom, uključujući tu i masovna žrtvovanja u ime nedostižnog ideala...

U romanima iz Balkanske sage koje navodite, tematika žrtvovanja je konstantno prisutna, dok je roman Balkanski žrtveni jarac (u albanskom izdanju Kurbani balkanik, italijanski – Sacrificio balkaniko, na makedonskom Balkanski žrtven jarec) potpuno u znaku sindroma žrtvovanja – od praiskonskih vremena, pa sve do najnovijih vremena jugoslovenskog tragizma i bratoubilačkih ratova.

Na ovim predjelima na kojim dominira izolacija naroda, koji su daleko ili van civilazacijske cirkulacije, jače je izražen i nagon za žrtvovanjem, kao izlaz iz poteškoća sa kojima se suočava stanovništvo. Može, eto, da se dogodi i jedna takva politička izolacija, hermetičko zatvaranje granice jedne zemlje, te da se djelovanjem u saglasnosti s ideološki jednosmjernom sviješću prinudi čitav narod na skoro uništavajuće (samo)žrtvovanje, navodno, zbog viših ciljeva. U religioznom smislu žrtvovanje se podsticalo zbog srećnog života na drugom svijetu, a u okviru ovdašnjih ideoloških imperativa – za ostvarivanje ideala komunizma. O ovoj vrsti žrtvovanja riječ je u romanu Ateistički muzej, nastalom na osnovu jednog istinitog događaja u Albaniji 1979. godine.

U romanima Vrijeme koza i Put jegulja, pričanje o žrtvovanju počiva na drugoj vrsti ideološke matrice, ali u jednom drugom vremenu i u drugim uslovima, kad nismo bili daleko od sindroma balkanskog (samo)uništenja. U romanu Balkanski žrtveni jarac, predočen je sukob jednog praiskonskog plemena (zarobljenog u presušenom krateru, preostalom iz vremena neolita, gdje vlada kult žrtvenog jarca) i evropske civilizacije. Ovaj sukob predstavljen je dolaskom jednog helikoptera koji je zalutao u ugasli krater, a koji je zadužen da dostavi humanitarnu pomoć nastradalima u bratoubilačkom ratu u Jugoslaviji. I ovoga puta balkanska istorija ne prestaje da se odvija pod znakom velikih paradoksa, izaziva žrtve i žrtvovanja, znana i neznana, individualna i kolektivna...

F.S.:-Odnos između književnosti i realnog života (fikcije i faktografije) postoji veoma dugo i još je bez konačnog, tačnog i sveobuhvatnog odgovora. Kako, u kontekstu svoje Balkanske sage, sagledavate taj odnos?

L.S.:-Fenomen pripovijedanja obilježava čovječanstvo od najstarijih vremena pa sve do današnjih dana. Čovjek se pripovijedajući spašavao, transcendentovao je epohe. Pripovijedanje se prije više hiljada godina bilježilo slikama na pećinskim stijenama, prije tri hiljade godina klinastim pismom, zatim slijedi Gutembergova galaksija, pa sve do današnje elektronske civilizacije pisane riječi.

U svim ovim periodima: fikcija, imaginacija, mitska memorija, autofikcija – suočavale su se sa: faktografijom, činjenicama, događajima, životom. Pisac, za razliku od istoričara, postavlja sebi alhemijski zadatak da ostane suvereni arbitar dviju sfera: fikcije i faktografije. On vlada procesima (uključujući tu i istoriju), te ih, da bi izvukao istinu, sagledava u totalitetu. Balkanska saga počiva na životu jedne porodice, tokom jednog vijeka. Na prvi pogled ovdje bi moglo da se radi o najobičnijoj biografiji, kakve su hiljade drugih. Ali – s obzirom na egzilantsku sudbinu porodice, na ideološke zamke različitih režima, promjenljive granice, na komplikovane identitete u okviru kojih su ostali nerazlučeni odnosi između vjerskog i nacionalnog, na spore laicizacije, konverzije, na balkanske i svjetske vojne sukobe – saga porodice postaje kompleksna i nepredvidljiva.

Pribjegavanje fikciji i imaginaciji brisanih prostora memorije u ovom slučaju ne predstavlja puko autorsko rješenje, već je riječ o moćnim premisama realnosti, koje predstavljaju snažan izazov na kojima počiva moja Balkanska saga.

F.S.:-Jedan od velikih mislilaca našeg vremena, Edgar Moren, autor pogovora vaših knjiga Vrijeme koza i Obala egzila, u njima otkriva dva lica Balkana: enigmatično lice prošlosti, kao sinonim konflikata, ali i lice suživota, ljubavi, razumijevanja i bliskosti među ljudima. Da li ste saglasni s njegovom konstatacijom?

L.S.:-Edgar Moren i ja sklopili smo „pakt balkanskog bratstva“ još od 1990. godine na brežuljku kod manastira Sveti Naum, na granici između Albanije i Makedonije. Manastir je bio jednako blizak okolnom hrišćanskom i muslimanskom stanovništvu, posebno mojim precima.

Edgar Moren, potomak Sefarda iz Soluna, sin izbjegličke porodice, rođen u Francuskoj, po ocu Vidal Na(h)um, dolazak u Sveti Naum proglasio je svojim hodočašćem. Balkanstvo, kao i mediteranstvo, može se smatrati svojevrsnom zajedničkom pripadnošću, zajedničkim identitetom. Edgar Moren je, inače, napisao fundamentalno filozofsko djelo o spoznavanju čovjeka i njegove budućnosti (idući stopama Bataja, Fukoa, Strosa i drugih velikih francuskih umova), u potrazi za ravnotežom između duhovnih i prirodnih nauka, gradeći most između dviju obala kojima se kreće ljudski opstanak...

F.S.:-Markes kaže: „Da se nađem na bilo kojem kraju svijeta, ja ću uvijek pisati kolumbijski, latinoamerički roman!“ Vi ste i albanski pisac koji je jedan dio svojih djela napisao na makedonskom jeziku. Što je ono što, prema Vašem mišljenju, doprinosi tome da jedno djelo prije svega pripada jednoj nacionalnoj/etničkoj kulturi: jezik, tematika, likovi, svijet predstavljen u tom djelu?

L.S.:-Svaki autor je sudbina za sebe! Ne postoji idealno čista pripadnost! Nacionalno-etnički fenomen bio je generator nacionalnih književnosti u periodu stvaranja država-nacija, posebno u vrijeme preporoda. Književnost je tokom jednog dugog perioda bila potčinjena nacionalnim imperativima balkanskih književnosti.

U periodu socijalističkog realizma književnost je postala ideološko-nacionalna. Autori su se strogo držali ove „nametnute izolacije“. Danas, u vrijeme kad ne postoje nekadašnje granice i barijere, preovlađuju multikulturna i intertekstualna opredjeljenja. Ipak, autor do kraja svog života u srži ostaje određen svojim maternjim jezikom, a ovo pra-stanje opstaje i onda kad piše na drugom jeziku.

Istina je da je jedan dio mojih romana iz Balkanske sage, koji tretiraju par excellence albansku i balkansku tematiku, pisan na makedonskom jeziku, jeziku mog osnovnog i gimnazijskog školovanja. U mom slučaju, kad pišem na makedonskom jeziku, u tekstu se osjeća tjelesna struktura majčinog prisustva, ali i kad pišem na albanskom jeziku, stalno strahujem da ne iznevjerim maternji jezik. To je svakako drama multikulturnog istrajavanja. Nisam jedini takav primjer u bogatoj viševjekovnoj albanskoj književnosti.

Albanski klasik preporoda i ranog evropskog romantizma, Arbrešot Jeronim de Rada, školovan na italijanskom jeziku, uspijeva u svom poznatom spjevu Milosao, pisanom na arbreškom jeziku (dijalektu albanskog jezika u južnoj Italiji), s paralelnim tekstom na italijanskom jeziku, da realizuje kodifikaciju prije nego što se ona desila albanskom jeziku.

U mom slučaju nije unaprijed postojala određena strategija, nego sam jednostavno ostao vjeran mojoj situaciji i sudbini. Zar i to ne bi moglo da bude književnost?

F.S.:-Ima pisaca (Kadare, Markes...) koji odlaze u druge zemlje, u neke druge predjele da tamo pišu, tražeći tiha mjesta, pogodna za inspiraciju, veću slobodu... I Vi ste među autorima kojima su bila otvorena vrata svijeta. Mislite li da biste mogli da pišete bolje da živite daleko od Balkana?

L.S.:-Moj francuski prijatelj, veliki francuski pjesnik Ežen Gilvik (iz generacije Kenoa, Folena, Prevera, Frenoa...), rekao je da je za njega uzbudljivije putovanje oko jednog kamenčića na morskoj obali, nego boravak u Indiji. Edgar Moren, na primjer, ima kućicu u Toskani, ispred brda koje se izdiže prema Alpima. Pišući, ima osjećaj da se penje na vrh tog brda!

Pisanje je individualni čin. Za mene nisu iscrpljene sve balkanske tajne i mogućnosti da se o njima piše. Ja bih, na primjer, rado živio tamo gdje su živjeli pripadnici moje Balanske sage, posebno u Albaniji, Turskoj, Grčkoj, a i dalje u dijaspori. Od rodne Albanije (Pogradec) dijelila me pedeset godina hermetički zatvorena granica, granica je podijelila i moju porodicu. Jedina šansa da ponovo ujedinim svoju familiju bila je književnost. Ta ideološka granica je bila jača od svega, ta granica koja je razdvojila čitav jedan narod, kompletne porodice...

Nakon pada Enverovog staljinizma, otišao sam u rodni Pogradec, ali tamo više nije bilo generacija porodica za kojima sam tragao. Od starijih (djed, stričevi) nije bilo čak ni grobova... „Živ“ je ostao samo grob moje babe po očevoj liniji, Hazbije, turskog porijekla (rođake Ali Fethi Okjara, prvog premijera u vladi Mustafe Kemala Ataturka).

Do babinog groba odvela me je moja rođaka, osamdeset trogodišnja Rukije, jedina koja je ostala živa iz svoje generacije. Dok smo išli prema groblju u Korči, ona mi je pričala o posljednjim danima života babe Hazbije, koja se bila sklonila u Korču poslije jedne operacije bubrega u Tirani. Poželio sam tada da još mnogo dana ostanem kraj svoje sestre Rukije, da mi podari vrijeme babe Hazbije koje sam tražio. Potom sam želio (i dalje želim) da boravim u Turskoj, da idem stopama svoje prave, ali i svoje književne porodice, bezbrojnim putevima i stazama pripadnika moje rodbine po majčinoj i očevoj liniji. Želio sam da boravim u njihovom izgubljenom, pa otkrivenom vremenu...

F.S.:-Negdje kažete: „Sa to malo riječi koje mi ponekad dolaze pokušavam da sastavim istoriju svoje porodice, što istovremeno predstavlja pedesetogodišnju istoriju Balkana, od 1926. do 1976. godine.“ Da li zaista ima nešto posebno u istoriji Vaše porodice što bi moglo da predstavlja dio istorije Balkana?

L.S.:-Na Balkanu, kao središtu civilizacijskih i vojnih sukoba, zavojevačima i vojskama pristiglim sa svih strana svijeta porodica je uporno ostajala jedini neosvojivi Pijemont, tvrđava odbrane, nada istrajavanja. Na Balkanu, kao rijetko gdje na drugim evropskim prostorima, ni u modernim vremenima porodica se nije dezintegrisala, koliko god da su bili jaki socijalni i ekonomski pritisci. I kad je dolazilo do preseljenja, do dalekih, često nepovratnih putovanja, s Balkana bi odlazile čitave porodice. Zbog toga često sudbina jedne dugovječne balkanske porodice implicitno sadrži u svojoj memoriji savladavanje istorije koju drugi nalažu. Sudbina moje porodice – koja je imala više djece i bila prinuđena da iz korijena prekine višegeneracijski život kraj idiličnog Ohridskog jezera i da pređe apokaliptičnu granicu svog vremena između Albanije i Makedonije (u okviru nekadašnje Jugoslavije), kako bi se suočila sa opstankom u zemlji egzila – na kraju me je dovela do toga da ja budem „zapisničar“ porodične memorije. Još uvijek tragam za odgovorom na pitanje koliko ova porodica duguje balkanskoj istoriji, a koliko istorija duguje njoj, porodici...

F.S.:-Ispisali ste više od tri hiljade stranica svoje Balkanske sage (ovaj broj se još uvijek uvećava hiljadama stranica prevoda Vaših djela na dvadesetak jezika u Evropi i SAD), polazeći, kako sami kažete, od sudbine Vaše albanske i balkanske porodice. U središtu ove narativne epopeje, rijetke u balkanskoj i evropskoj književnosti, nalazi se sveprisutni lik Oca, koji će se u svom životu sudbinski suočiti sa četiri različita balkanska režima. Zahvaljujući kadijskoj carigradskoj diplomi, on i njegova porodica preživjeće u monarhističkoj i fašističkoj Albaniji, zatim u staljinističkoj i samoupravnoj Jugoslaviji. Pratili ste svoju porodicu u periodu totalitarizama, o kojem su s velikim uspjehom prije Vas pisali i Kadare, Kundera, Solženjicin. Čini se gotovo nevjerovatnim da jedan stvaralac stekne tako snažnu međunarodnu reputaciju pišući o temama koje su već tretirali spomenuti kolosi. Prema pariskoj književnoj kritici, u Vašim djelima, koja se već ubrajaju u red velikih evropskih romana, uspjeli ste da na autentičan način posvjedočite o uzburkanoj balkanskoj duši...

L.S.:-Kad sam započeo Balkansku sagu, ni u snu nisam mogao da pretpostavim da ću proći tako velik i dug put, slijedeći perom životnu priču jednog čovjeka i njegove porodice kroz burnu, nepredvidljivu i uznemiravajuću balkansku istoriju. Na takav put, čini se, može da povede samo književnost.

U literaturi nikad nije sve iscrpljeno, naročito kada se ima u vidu istina da je književnost u svojoj suštini sam život, odnosno, da se najčešće piše samim životom. Ja nisam pozvan da u okviru svog književnog staralaštva sastavljam „spisak“ totalitarističkih zlodjela, niti da pišem o deporatacijama i logorima, mučenjima i nasilju. Jednostavno, prepustio sam se itinereru Oca i porodice, u jednom od najkrvavijih vijekova, u uzburkanoj istoriji Balkana.

U mojim romanima igra metafora, naročito globalnih metafora koje se tiču sudbine, ne stoji toliko u funkciji estetske iluminacije, koliko u funkciji etičke katarze. Kada je Fajar objavio moje prve knjige na francuskom, francuski pisac i moj prijatelj Robert Male (koga će De Gol poslije događaja iz 1968. godine postaviti za rektora), rekao mi je da se od nas, balkanskih autora, ne očekuje da pišemo o našoj realnosti, nalik Marselu Prustu, nego da jasnim i prihvatljivim stilom „istaknemo razlike“, koje bi se nadovezale na evropske književnosti, na književnost uopšte...

F.S.:-U Očevim knjigama, ali i ne samo u njima, Vi pišete o janjičarstvu, janjičarizmu, i najavljujete roman potpuno posvećen ovoj problematici u okviru svoje Balkanske sage. Ovu pojavu ljudi bezrazložno povezuju isključivo s Osmanlijskom imperijom... Na Vašim javnim promocijama osvrtali su se na višedimenzionalni oblik janjičarizma, potom i na tzv. „intelektualni janjičarizam“. Da li biste mogli detaljnije da se zadržite na ovoj pojavi?

L.S.:-Instrumentalizacija drugog, najčešće za vojne ciljeve, putem asimilacije, odnosno preobraćanja identiteta, postojala je odavno, mnogo prije Osmanlijske imperije. Srijeće se i u Rimskoj imperiji (pretorijanska garda) u Vizantijskoj, u Ruskoj imperiji (kod strijelaca), postojali su Sklavovi u Andaluziji, Mameluci u Egiptu, Guridi u Indiji (osnivači dinastije Kraljeva–Robova u Delhiju) i drugi. Balkan je bio, s obzirom na međuplemenski antagonizam i razlike koje su postojale još od vremena Rimske i Vizantijske imperije, povoljno tlo da osvajačka Osmanlijska imperija u vrijeme drugog sultana Orhana 1334. godine stvori prvu janjičarsku vojsku (na turskom Yeni çeri znači nova milicija), sastavljenu uglavnom od hrišćanske djece koja su bila zarobljena u ratovima ili regrutovana (po jedno od petoro djece u porodici), prema tadašnjem osmanlijskom zakonu devširme.

Poslije obaveznog preobraćanja u islam, oni su stupali u osmanlijsku vojsku, a poticali su iz skoro svih balkanskih hrišćanskih porodica (grčkih, bugarskih, srpskih, albanskih, makedonskih, rumunskih i drugih), kao i iz porodica van Balkana (poljskih, ukrajinskih, mađarskih, jermenskih, ruskih). U evropskoj memoriji janjičari su ostali zapamćeni po svojoj brutalnosti, nasilju i teroru, koji su uticali na istorijski uspon Osmanlijske imperije. Oni ostaju glavni instrument osmanlijskih osvajanja. Raspad janjičarstva označava i početak kraja Imperije.

O janjičarstvu u okviru Osmanlijske istorije mnogo se pisalo, kako u Turskoj, tako i u evropskoj istoriografiji. Napisana su i značajna književna djela u kojima se tretira janjičarska problematika. Na primjer, to su knjige koje su napisali Alber Sinue [Posljednji faraon (Mehmet-Ali 1770–1849), Pariz, 1997] ili Radovan Samardžić [Mehmed Sokolović (1505–1579), Beograd, 1993]. O janjičarima i njihovom svijetu pisao je nobelovac Ivo Andrić, posebno u romanu Omer Paša Latas, a pisalo je i više poznatih balkanskih autora: Albanac Ismail Kadare, Grkinja Lea Galeniki, Bugarin Anton Dončev, ali i veliki broj evropskih pisaca.

U mom književnom opusu tema janjičarstva je stalno prisutna (u romanima Očeve knjige, Vrijeme koza, Put jegulja, Tvrđava od pepela...), dok već tridesetak godina sakupljam građu i razmišljam o cjelovitom antropološkom romanu na temu balkanskih janjičara. Ovaj roman će se temeljiti na tezi da su svi balkanski narodi prošli kroz janjičarsku fazu, da su bili obilježeni zajedničkim janjičarskim kodom, ranije ili kasnije. Janjičarska institucija je u Osmanlijskoj imperiji bila nezamjenljiv instrument vladavine i održavanja dugovječne vladalačke dinastije. Od 26 velikih vezira kojima se zna porijeklo, 11 su bili Albanci, 6 Grci i drugi, i samo 5 Turci. Janjičarizam je kao sistem štitio sultana i stvarao potčinjenu, savršeno vjernu elitu, a predstavljao je i moćan instrument centralizovanog i homogenizovanog vladanja Imperijom. Tokom vremena janjičarstvo se izrodilo u zastrašujuću silu samu po sebi, u organizam koji je zahvatao sve pore Imperije. Tako se janjičarstvo pretvaralo od sile u antisilu.

Janjičari se nisu pokazali samo na bojnom polju, već su počeli da vladaju samom Imperijom. To je bila faza „intelektualnog janjičarstva“ u Imperiji. Janjičarizam se završio 1826. godine, kad je doživio žestok i tragičan kraj, ali janjičarstvo će se zadržati kao fenomen ne samo na Balkanu i na prostorima vladavine Osmanlijske imperije, nego i dalje od Evrope. Nije slučajno što u enciklopediji Emila Litrea, savremeno tumačenje riječi janjičar glasi: satelit neke veće sile koji izvršava njene naredbe!

U mom romanu, sa radnim naslovom Janjičari, riječ je o liku čija se savremena janjičarska sudbina odvija u drugoj polovini XX vijeka, na relaciji Balkan–Turska, uz dodatnu retrospekciju na janjičarizam i janjičarstvo...

F.S.:-Balkanska saga predstavlja omaž sveprisutnom Ocu i to je možda prvo djelo te vrste kod nas i šire, s podtekstom praćenja stogodišnje istorije jedne albanske porodice. Poslije tri hiljade zapisanih stranica, da li je ostalo još nešto što nije kazano?

L.S.:-Za mene je pisanje sam život. Francuski esteta simbolizma Remi De Gurmon (Apolinerov prijatelj) sa pravom je rekao da se piše samo životom. Rober Male ističe da svi mi imamo samo jednu otadžbinu: život. Tako ću i ja dopisivati Balkansku sagu sve dok u meni traje život.

Saga je otvoreni projekat: sva su djela obilježena jednom matricom sistema metafora – vjernih životu.

Duže vremena sam opsjednut metaforom balkanskih jezika. Počevši od mikro plana u Očevim knjigama, pa do makro plana u Balkanvaviloncima (naslov novog romana) – primarana je metafora o jezicima, tačnije o turskim pozajmljenicama u balkanskim jezicima. Poznato je da lingvisti zagovaraju tezu o lingvističkom savezu balkanskih jezika, odnosno o njihovoj strukturalnoj povezanosti. Ova povezanost je još veća u drugim sferama zajedničkog života. Lingvistički autodidakti, Otac i K. K. (u Očevim knjigama), odnosno Kliment Kamilski, „čiste“ svoje maternje jezike od tzv. (bez)opasnih turcizama. Na kraju, shvataju da je njihova misija beskorisna, jer ih život demantuje. Ostaje njihova lista od sto (bez)opasnih osmanizama u balkanskim jezicima.

Poslije ovoga slijede romani Janjičari, Polifonisti, a potom sve zavisi od Boga...

F.S.:-Proučavajući Vašu književnost, možemo da konstatujemo da su teme koje razmatrate, osim sa sudbinom porodice, povezane i s portretisanjem samog autora (riječ je, naravno, o Vašem autoportretu), koji se, svakako, pretvara u lik koji stvara likove. Za mene je sin autor reinkarnacija oca i on nastavlja misiju njegovog života da se u velikoj bici za porodicu sačuva identitet. To je neko ko treba da ostvari snove, da realizuje nade i očeva vjerovanja. Da li Vam se čini ispravnim ovakav sud o Vašem djelu?

L.S.:-Tokom svog poluvjekovnog književnog iskustva, ja sam stalno bio opsjednut književnim studijama ili velikim književnim žanrovima, sindromom ili mitom balkanskih prekida, balkanskih diskontinuiteta, viđenih u široj civilizacijskoj, kulturnoj ili književnoj perspektivi. Prirodno, u porodičnom kontinuitetu (u trajanju od jednog vijeka) u okviru mog horizonta obuhvaćeno je pedeset godina prve polovine XX vijeka i život mog oca, te drugih pedeset godina XX vijeka i moj život. U taj prostor utkano je svo moje traganje, a simbol kontinuiteta su Očeve knjige.

F.S.:-Autor ste cikličnih romana, odnosno romana-rijeka, koji se danas rijetko srijeću, kako u balkanskim tako i u evropskim književnostima. Međutim, svaki od Vaših romana se čita i odvojeno iako je u sprezi s drugima, a ponekad se i preliva u neki drugi roman. Autor ste i dvaju romana (Ambasade i Nove ambasade ) inspirisanih Vašim diplomatskim misijama, zatim ste napisali i epistolarni roman Traganje za Elen Lejbovic, posvećen nepoznatoj čitateljici Vaša četiri romana iz Francuske, potom i roman Generalova ljubav, koji govori o životu porodice u vrijeme Velikog rata. Kako Vam je uspjelo da sve relevantne istorijske teme ovog vijeka budu i dio hronike Vaše porodice?

L.S.:-Prust je bio u pravu kada je tvrdio da izgubljeno vrijeme može da se nađe samo u okviru punoće i savršenosti umjetničkog djela, i to kao drugo vrijeme, odnosno kao otkriveno vrijeme. Svako ima šansu da traga za ovim svojim vremenom.

Inače, epistolarna simfonija s francuskom čitateljicom Elen Lebovic trajala je nepune tri godine. Kao izvanredan čitalac četiri romana Balkanske sage koji su objavljeni u Francuskoj (Očeve knjige, Vrijeme koza, Ateistički muzej i Obala egzila), ona se do tog stepena identifikovala s likovima iz Sage (posebno s centralnim likom Oca) da je dopisivala Balkansku sagu u svojih sto predivnih pisama (uz moje odgovore). Onako kako se pojavila, tako je i iščezla iz Sage, pišući mi sa svoje samrtne postelje:

„S ovog mjesta na kojem se nalazim, priželjkujem da Vam svjetlost ove noći na Božić donese spokoj i radost... Ne ljutite se zbog mog ćutanja i ne tražite mu uzroke. Ja Vam ne pišem sama, ovo pismo diktiram, pritom me nešto čudno obavezuje da mislim na Vas. Čini mi se da vidim i jednog anđela, koji se, pošto je skupio svoja velika krila, prijateljski nadvio nad Vaše rame da bi Vam osvijetlio stranicu na kojoj nastavljate da pišete svoju Balkansku sagu (24. decembar 2002. godine).“

Ne uspijevajući da je u životu sretnem i da doznam o njenoj sudbini, za mene je najveća satisfakcija što je ona produžila da živi kao dio Balkanske sage u epistolarnom romanu Traganje za Elen Lejbovic.

F.S.:-Imam utisak da Vi ostajete trajno vjerni prijateljstvima i tokom njihovog osmišljavanja u Balkanskoj sagi. Još daleke 1971. godine Vaša prva knjiga lirskih putopisnih zapisa nosila je naslov Ljudi i mostovi (nagrada grada Skoplja 13. novembar), kasnije nastavljate ovim putem obimnom knjigom Prijatelji, zatim slijedi knjiga eseja Približavanja (nagrada 11. oktobar), kao i Vaša književna studija o Faiku Konici – sve do romana iz Vaše Balkanske sage. Poseban utisak ostavljaju prijateljstva koja su obogatila Vaš život novinara, pisca, prevodioca i diplomate. U ovom smislu naročito je značajan roman Novi ambasadori, u kojem se opisuje prijateljstvo s poznatim misliocem našeg vremena E. Morenom, kao i s nekim drugim velikim francuskim piscima, kao što su: Andre Freno (njegovu zbirku pjesama preveli ste s francuskog na albanski jezik), Robert Male, Ežen Gilvik (čiju ste poeziju, takođe, preveli sa francuskog na albanski jezik). Tu su i Vaši diplomatski odnosi s Fransoa Miteranom, Žakom Širakom, Filipom Segenom, Robertom Badenterom, Lionelom Žospenom (kao i prepiska s nekima od njih)...

L.S.:-Pišući životom, putem sam susretao mnogo prijatelja i oni su me u mladosti snažno obilježili. Novinarske dane obilježilo je prijateljstvo s velikim makedonskim pripovjedačem i romansijerom Živkom Čingom, koji me je potom šezdesetih godina upoznao sa svojim prijateljem, velikim albanskim književnim kritičarem, danas akademikom, Alijem Aliuom, koji me, pak, zbližio sa svojom generacijom prijatelja pisaca s Kosova kakvi su Ali Podrimja, Fahredin Gunga, Azem Škreli, Rahman Dedaj, Anton Pašku (sve ove pisce prevodio sam s albanskog na makedonski jezik), odnosno i s piscima iz Albanije, kao što su Fatos Arapi, Dritero Agoli, Visar Žiti, Zija Čela i drugi. Moja književna prijateljstva su se obogatila za vrijeme zagrebačkih postdiplomskih studija i pripreme doktorata. Ostalo je prijateljstvo s vrhunskim evropskim esejistom Predragom Matvejevićem, mentorom moje disertacije, čija je podrška bila dragocjena; snažno je bilo i prijateljstvo s kolegom, romanistom i ambasadorom, Nikolom Kovačem, s kojim sam dijelio predivne dane za vrijeme naših misija u Parizu; a tu su i susreti s Izetom Sarajlićem u Strugi i Parizu, prijateljstvo sa znamenitim prevodiocem i izvanrednim čovjekom Matom Marasom, sa slovenačkim pjesnikom Tomašem Šalamunom, koji je prilikom prvog našeg susreta i upoznavanja u Sarajevu izjavio: „Svi smo ćutali, mi pisci, kad je najviše krvarila zajednička domovina i mnoge druge...

F.S.:-Prvi roman Sage (Očeve knjige) napisali ste u 52. godini, u periodu kada mnogi autori zaokružuju svoj književni opus. Prije toga ste objavili niz zapisa, književnih studija, putopisa... Roman Vrijeme koza napisali ste, takoreći, za jedan mjesec. Čini se da ste svoje romane dugo vremena pisali u sebi?

L.S.:-Moj život, kao ni moja književnost, nisu izbjegli igru paradoksa. Sadržaj romana Vrijeme koza fermentira još od najranijih dječačkih dana, da bi kulminirao u kasnijim godinama života, a to se dešava i s drugim romanima Balkanske sage...

Takav je i moj naredni roman Polifonisti (u Sarajevskim sveskama je već objavljena kratka priča s ovim naslovom). Polifono pjevanje je najstariji oblik vokalno-muzičkog izražavanja Albanaca. Klasično polifono pjevanje obično je bilo dvoglasno i troglasno, njegovali su ga i stari mediteranski narodi, u prvom redu Korzikanci, stari Grci i drugi. Albanci su, možda jedinstveni na svijetu, praktikovali i četvoroglasno polifono pjevanje. I porodica iz moje Balkanske sage ovo pjevanje kao himnu nosi u svoj egzil.

F.S.:-Vaša prava vokacija je naracija, ali ste u životu napisali i jednu zbirku pjesama Nepobijeđena Kartagina (1991, Priština), koja je objavljena i na francuskom jeziku (Poèmes de Carthages) s predgovorom Adonisa, a o vašim pjesmama pisali su i Fatos Arapi, Gane Todorovski, Mateja Matevski i drugi. Za vrijeme tragičnih događaja na Kosovu 1991. godine, kada je bila prekinuta djelatnost Rilindje, tiraž vaših knjiga, kao i ostalih, bio je uništen. Zašto ste prestali da pišete poeziju poslije toliko dobrih kritika poznatih stvaralaca?

L.S.:-Pjesme iz Kartagine isplivale su baš u okviru ove, toliko već poznate oblasti rimske i mediteranske istorije. Pisao sam o jednoj ličnoj, intimnoj, dubokoj Kartagini, za koju postoji prijetnja da bude uništena od neke velike nepoznate sile, od neke druge nepredvidive Imperije, od dolaska nekih dežurnih varvara. Dugo vremena nadograđivao sam istu matricu i produžio da pišem poeziju – u sebi – koja će se jednog dana možda priključiti ostalim objavljenim pjesmama...

F.S.:-Da li neko od Vaše djece nastavlja Vaš književni put, odnosno da li će neko produžiti Vašu književnu sagu?

Ja sam otac tri kćerke: Blerine (koja je majka Fjole i Ardita), Jete (uskoro majke) i Dite (Arbrove majke). Blerina je posvećena filološkim naukama, ona je doktor italijanske književnosti i međunarodni prevodilac (tumač), njena kćerka Fjola govori sedam jezika (među kojima i grčki). Jeta je docent flaute na Pedagoškom fakultetu, a studije flaute završila je na Pariskom konzervatorijumu. Zajedno sa svojim suprugom Ermaljom Mehmetijem, koji je violinista i kompozitor, sačinjavaju studio Skupi, koji sa velikim uspjehom nastupa u svijetu. Najmlađa kćerka Dita je slikarka i ima nekoliko samostalnih izložbi u zemlji i svijetu. Pored toga, na Fakultetu za arhitekturu pri Američkom koledžu u Skoplju predaje Crtanje i Istoriju umjetnosti, a nedavno je doktorirala na temu „Murali sakralnih objekata iz osmanlijskog perioda u Makedoniji“. Moja supruga Gezime Starova, koja prekrasno pjeva, bila je redovni profesor prava na Skopskom i Štulovom univerzitetu u Tetovu, a sada je sudija u Ustavnom sudu Republike Makedonije. Kćerke obično kažu da svojim opredjeljenjem da umjetnost i lingvistika budu njihova životna preokupacija, na svoj način i svojim putevima nastavljaju stvaranje Balkanske sage. Ja samo mogu da budem srećan zbog takvog njihovog izbora...