Vlada Urošević

Jedno djelo koje se zaokružuje

Sarajevske Sveske br. 49-50

(besjeda na otvaranju inaugurativne izložbe Gligora Čemerskog, MANU, 2013)

prevod s makedonskog: Nenad Vujadinović

Ljeto 1962. Godina je prije zemljotresa, u Skoplju se živi u klimi još uvijek neusahle polemičke groznice koju smo tad nazivali „konfrontacijom modernista s realistima“. Tokom jedne intenzivne likovne sezone, ispunjene događajima koji su sa sobom nosili velika uzbuđenja, otvorena je prva izložba Gligora Čemerskog. Iako je Čemerski u tom trenutku još uvijek bio student Likovne akademije u Beogradu, njegova izložba bila je prihvaćena kao još jedan znak preovladavanja modernih tendencija nad učaurenim dogmatskim shvatanjima. Lično, imao sam istu ulogu kao i danas: otvarao sam izložbu i trebalo je da najavim dolazak jedne nove stvaralačke ličnosti u svijet savremenog makedonskog slikarstva. Nažalost, nije mi pri ruci tekst koji sam tad čitao, ali sjećam se da sam govorio o jednom izuzetnom stvaralačkom senzibilitetu, koji ima istančan osjećaj za snažne čulne nadražaje, za žestoke klimatske amplitude makedonskog podneblja, za karakteristike ovog tla pod suncem i za naše vjekovno nasljeđe. To su, u stvari, i bile opsesivne teme čitave jedne geracije mladih stvaralaca koji su tih godina stupali na umjetničku scenu – i Čemerski se tad u potpunosti uklapao u taj niz (prije svega) pjesnika i prozaista, koji su sebi već postavljenim zahtjevima iz sfere modernog izraza priključivali i stremljenja za izražavanjima obilježja zavičajnih predjela, kako onih što su se odnosili na prirodu, tako i onih koji su se mogli uočiti i predosjetiti iz civilizacijskih slojeva usađenih u makedonsko tlo. Bio sam sasvim siguran da u tom trenutku domaćoj javnosti predstavljam prve korake jednog od njenih budućih velikih stvaralaca.
Ono što je meni, u tom momentu, slike Čemerskog činilo izuzetno bliskim bila je njihova osjetljivost za makedonski ljetnji pejzaž – u bojama i oblicima s gotovo svakog njegovog platna gotovo da su se mogli čuti: zujanje insekata, pjesma zrikavaca, šum vjetra u požutjeloj travi; jednako kao što se mogao predosjetiti i miris suve spržene zemlje i prezrelih ljetnjih plodova. U kasnijim svojim radovima, korak po korak, Čemerski se kretao ka redukciji deskriptivnih podataka i ka sintezi oblika, ali je, i pored toga, u njegovim slikama nastavila da tinja ta snažna privrženost zakonitostima prirodnih oblika i njihovoj čulnoj privlačnosti. Svojim današnjim platnima i mozaicima Čemerski se sve više primiče jeziku simbola, ali ključ te simbolike, nesumnjivo, leži još u njegovim prvim djelima, koja sadrže sokove organskog života u svoj svojoj neposrednoj opojnosti.
Sad, pedeset godina kasnije, kad ponovo stojim pred slikama Gligora Čemerskog i kad treba da kažem nekoliko riječi o ovom umjetniku u momentu kad on i oficijalno postaje član Makedonske akademije nauka i umjetnosti, ispunjava me i radost saznanja da ni tad, dok sam stajao pred studentskim crtežima i skicama ovog sjajnog slikara, nisam pogriješio u izboru i ocjeni njegovog rada.
Ono što danas, sjećajući se tih starih vremena i prelistavajući u svom ljetopisu uspomena mnoge događaje koje sam pratio tokom čitavog ovog izminulog perioda, mogu reći o stvaralaštvu Čemerskog je da u radu ovog umjetnika, u svemu što je dosad stvorio, postoji jedna izvanredna dosljedenost. Ono što se moglo samo predosjetiti u tim prvim pokušajima, koji su sa sobom nosili razbarušenost i spontanost mladalačkih godina, ovaj slikar upotpunio je, izbistrio, obogatio – i iznio je do jednog uistinu zaokruženog i koherentno sprovedenog djela.
Može se slobodno reći da se Gligor Čemerski čvrsto drži nekih ključnih estetskih stavova do kojih dolazi uz pomoć vlastitog iskustva i na osnovu afiniteta koji potiču još od njegove rane mladosti. Početkom šezdesetih godina prošlog vijeka, u vrijeme kad se on pojavljuje na likovnoj sceni, i kod nas, i širom svijeta, osjeća se veliki napliv apstrakcije. Nasuprot ovoj (tad dominantnoj) struji, Čemerski, kao sasvim mlad slikar, ističe svoju likovnu poetiku kao poziv za obnovu figurativnog slikarstva. Od tog vremena, mijenjali su se, svakako, i paleta ovog autora, i njegov postupak i izraz; ali on je, u osnovi, ostao vjeran svom generalnom umjetničkom opredjeljenju sve do današnjih dana.
Druga odlika na osnovu koje se može konstatovati kako Čemerski ostaje dosljedan sebi tokom realizacije čitavog svog dosadašnjeg opusa očituje se u njegovoj opijenosti bojama i oblicima makedonske zemlje. Još od samih početaka, on kao da je sebi postavio zadatak da, uz pomoć specifičnih sredstava karakterističnih za likovnu umjetnost, izrazi suštinske odlike makedonskog prostora, njegove organske karakteristike, kao i tragove koje je po njemu posijala prošlost. Prvo se u prizorima koje slika iz dubine vjekova dižu oživljena tijela antičkih statua Pana i satirâ, da bi zatim preovladale teme iz vizantijskog perioda s velikim paradigmama koje su svojim opusom makedonskoj umjetnosti dali nereški i kurbinovski majstori. U svom stvaralaštvu Gligor Čemerski vrši izuzetan spoj modernog slikarstva i makedonske likovne tradicije, ukazujući tako na postojanje vječne aktuelnosti nekih tema i likovnih postupaka.
Još jedan srećan spoj karakteriše slikarstvo Čemerskog: u njegovim slikama konstantno se uočava jedna podignuta emotivna klima, često data u kontekstu produbljenog intelektualnog podteksta. Riječ je, naime, o slikaru široke kulture, koji baštini znanja iz različitih oblasti poput književnosti, istorije, istorije umjetnosti, istorije religija, antropologije – i koji ima sposobnost da ta svoja znanja izrazi kroz jedan originalan i uvijek prepoznatljiv likovni jezik. Iako se očigledno zalaže za obilježavanje i definisanje makedonskog duhovnog prostora, ovo slikarstvo je na sigurnoj distanci u odnosu na svaku vrstu regionalizma ili nacionalne zatvorenosti: kroz obilježja i kroz znakove koji predstavljaju dio i likovnog, i simboličnog jezika Čemerskog probijaju se aluzije na piktogramsko pismo drevnih Maja i na šare s koptskih tkanina, na ilustracije scena iz Apokalipse s fresaka iz katalonske renesanse i na predstave sa sirijskih amajlija, na stvorenja sa skulptura na romaničkim crkvama i na životinje s pećinskih zidova Altamire, na figure s El Grekovih platna i na jermenske minijature izrađene u emajlu, na likove s grčkih vazni i na metamorfoze koje ti likovi doživljavaju na Pikasovim crtežima. A sva ta raskoš asocijacija miješa se i spaja u okviru likovnog izraza koji pripada samo Čemerskom: on preuzima te elemente iz pisma svijeta i uklapa ih u jedno jedinstveno osjećanje i jedan unikatan rukopis. Može se reći da on u svim tim znacima i amblemima s kojima se susretao na nekim drugim prostorima i u drugim vremenima, prepoznaje nešto svoje i osjeća ih bliskim. Takav stav od Čemerskog pravi slikara s izrazito podvučenim makedonskim duhom i znakom; ali, istovremeno, i slikara – građanina svijeta.
Ukazujući na to kako je moguće ostati nacionalan i biti univerzalan, povezujući linije tradicije i savremenosti, Gligor Čemerski stvorio je jedno veliko likovno djelo, koje zauzima značajno mjesto u panteonu najistaknutijih vrijednosti makedonske kulture novog vremena.
Dosad je, tokom pedesetak godina svog stvaralaštva, ovaj umjetnik prošao kroz više faza, realizovao cikluse slika koje nose (ili bi mogle nositi) imena kao što su: „Pastir iz Stobija“ „Insekti prolaze“, „Podnevna kola“, „Magična ptica“, „Patetične glave“, „Kurbinovo, korijen“, „Sveti Đorđe i aždaja“, „Oplakivanje“, „Apokrifi“, „Ohrid i Ohriđanke“, „Herakleja“, „Prorok Danail među lavovima“, „Stabla Resenskih jabuka“, а u ovom trenutku, očigledno, pred nama nastaje i ciklus „Plovidbe“.
U slikama na kojima čun plovi vodom koja blješti pod sunčevom vatrom možemo otkriti autorove reminiscencije na univerzalne mitske teme – one s Nojevim kovčegom, s putovanjem Argonauta u potrazi za Zlatnim runom, s Odisejevim lutanjima; ali, isto tako, možemo prepoznati i podsticaje koji dolaze od pogleda na novčić koji je u davnim vremenima skovan na makedoskom tlu, u drvenom Lihnidosu, i na kojem je utisnut taj mali čun: kao parabola potrebe za avanturom po prostorima ovog nemirnog i nepredvidljivog mora koje nazivamo životom i kao simbol vječnog sna o putovanju ka novom i nepoznatom.
Gligoru Čemerskom, ovom velikom istraživaču neotkrivenih obala, želimo dobar vjetar i srećnu plovidbu.