Miodrag Sibinović

IZ SAVREMENE UKRAJINSKE POEZIJE

Sarajevske Sveske br. 21/22

Ukrajinska književnost, kao jedna od tri današnje istočnoslovenske, svoj razvoj počinje od kraja X veka, ali se kao posebna razvija, u svakom slučaju, bar od XVI veka. Zbog osobenih istorijskih i drugih uslova, na našim prostorima je uprkos tome što se za nju znalo, dugo bila u senci ruske.

Posle prisajedinjenja Ukrajine Rusiji 1654. godine nastale su teškoće oko razvijanja i upotrebe ukrajinskog jezika. Bez obzira na to što je politikom evropeizacije i sekularizacijom države otvorio prostor za prodor u rusku književnost i umetnost estetike baroka, Petar Veliki 1720. štamparijama u Kijevu i Černigovu zabranjuje da objavljuju knjige na ukrajinskom jeziku. U ime jačanja monolitnosti carevine, i Katarina II je 80-ih godina XVIII veka donela dekret o zabrani nastave na ukrajinskom jeziku u svim osnovnim i srednjim školama, kao i u visokoškolskoj crkvenoj ustanovi, čuvenoj Kijevskomogiljanskoj akademiji...

Jedna od karakteristika novije ukrajinske književnosti je da, od svojih početaka, pod stalnim pritiskom politike. Tokom XVIII i XIX v., u ime slovenskog jedinstva, a u XX veku, u ime monolitnosti nove sovjetske kulture, razvijana je, uglavnom, nepovoljnim društvenim uslovima. U više perioda, pisci koji su pisali na ukrajinskom jeziku, ili posle 1917. godine, kada je ukrajinski jezik zvanično priznavan, pisci koji su, kao zagovornici ukrajinske etničke osobenosti, odviše insistirali na kontinuitetu nacionalne umetnosti reči stvarane na ukrajinskom jeziku – bili žigosani kao razbijači Ruske pravoslavne carevine, odnosno, potom, kao nacionalisti i neprijatelji Revolucije, te su nemilosrdno proganjani, a mnogi od njih i fizički likvidirani. (Kod nas se dosta zna o ruskoj književnosti i njenim žrtvama u vreme staljinističkih represija, a o ukrajinskoj gotovo ništa...)

Prof. ukrajinskog jezika i književnosti na beogradskom Filološkom fakultetu Ljudmila Popović je krajem novembra prošle godine na književnoj večeri o žigosanim ukrajinskim pesnicima (veče je održano na Kolarčevom narodnom univerzitetu) citirala izvod iz telegrama njujorškog Udruženja ukrajinskih pisaca „Слово“ („Reč“) upućenog učesnicima Drugog sovjetskog kongresa pisaca, održanog u Moskvi 20. XII 1954. godine: „Ukrajinski pisci – politički emigranti pozdravljaju kongres i izražavaju svoje saučešće svim piscima porobljenih naroda SSSR-a.
Godine 1929. objavljivana su dela 259 ukrajinskih pisaca, od kojih je posle 1938. godine nastavilo da objavljuje samo njih 36. Molimo da se objasni, gde su i iz kog razloga su iz ukrajinske književnosti nestala 233 pisaca?“

Ovaj telegram je pratio sledeći materijal za štampu. Prema približnim proračunima (jer do tačnih podataka nije bilo moguće doći), broj 223 se objašnjava na sledeći način: „streljanih je 17; dovedenih do samoubistva – 8; uhapšenih, prognanih u koncetracione logore i izbačenih policijskim metodama iz štampe (među kojima ima pobijenih u logorima) – 175; nestalih bez traga – 16; umrlih svojom smrću – 7.“ Ovi podaci, zajedno sa ostalim potresnim svedočanstvima o tragičnim sudbinama ukrajinskih književnika koji su podvrgnuti represiji, prvi put su objavljeni 1959.godine u Parizu. Naporom jednog od preživelih svedoka staljinističkih čistki Jurija Lavrinenka, koji se spasao iz koncentracionog logora i emigrirao da bi iz čudom sačuvanih pesama u periodici, iz rukom prepisivanih zbirki, iz pisama i beležaka stvorio svoju antologiju Streljani preporod koja predstavlja potresno svedočanstvo o tragičnoj istoriji ukrajinske književnosti sa početka 20. veka. U Ukrajini je ova antologija objavljena tek 2002. godine, punih deset godina nakon sticanja državnosti.

A šta su bili „grehovi“ tih ubijenih i proganjanih ukrajinskih književnika? Lj. Popović piše: „U zvaničnim izveštajima sa fabrikovanih suđenja uglavnom su optuživani za pripreme terorističkih akcija protiv države... Takve su bile zvanične optužbe režima. U stvarnosti ovi 'teroristi', naoružani perom, branili su svoje pravo na originalni estetski pristup stvaralaštvu, drukčije rečeno, nisu uklapali u predstavu o 'novoj sovjetskoj umetnosti'. (...) Ukrajinski književnici s početka XX veka videli su svoj glavni zadatak u hitnoj modernizaciji umetnosti, koja bi morala za nekoliko godina da nadoknadi ono za šta su evropskoj književnosti bile potrebne decenije. Odatle tolika raznolikost umetničkih pravaca i udruženja u mladoj modernoj ukrajinskoj književnosti – simbolizam, futurizam, neoromatnizam, neoklasicizam, neorealizam, impresionizam – to su samo neki od književnih pravaca koji su bili aktuelni u ukrajinskoj poeziji dvadesetih-tridesetih godina, i to svi u isto vreme! Pesnike koji su im pripadali zaista je malo toga objedinjivalo osim voljene otadžbine, sličnih hronoloških okvira života i zajedničke tragične sudbine.“

Žigosani ukrajinski pesnici iz 30-ih godina XX v. – 60. i 70-ih posle privremenog popuštanja stega nakon Staljinove smrti, dobili su naslednike među novim, mladim piscima, koji su se, međutim, ubrzo, takođe našli na udaru zvaničnih državnih institucija. Osim toga što je objavljivanje njihovih dela, već od kraja 60-ih, bilo zabranjivano, neki od njih su, kao i njihovi prethodnici, život tragično završavali u koncentracionim logorima SSSR (poslednja naročito upečatljiva žrtva ovakve politike bio je pesnik Vasilj Stus, 1938 – 1985). I ovih pesnika, čija je zajednička platforma, uprkos individulanim razlikama, bio preporod savremene književnosti na temeljima nacionalne tradicije i estetičkim tekovinama savremene evropske literature – nije bilo malo: Lina Kostenko, Dmitro Pavličko, Vasil Simonenko, Mikola Vinhranovski, Ivan Drač, Roman Lubkivski, Mikola Vorobjov, Vasil Holoborođko, Viktor Kordun, Grigorij Čubaj i mn. drugi.

V. Kordun kasnije, povodom sudbine tog preporoditeljskog pokreta, konstatuje da je, već od početka 70-ih, sa obnavljanjem sovjetske represije, „došlo do neuočenog odmah raskola na one koji su krenuli putem što je vodio kroz saslušavanja, hapšenja, logore, gulage... i smrt“, i na one koji su, u želji „ da prežive“ i zadovolje svoje lične ambicije uključivanjem „u tadašnji establišment“ – počeli „kako u svojim stvaralačkim, tako i u svojim životnim stavovima, da se približavaju partokratskim idejama“. Suočena sa takvom stvarnošću, oni dosledni preporoditeljskim idelaima, osetili su potrebu i za svojevrsnom transformacijom poetike negovane tokom 60-ih godina. „Umesto političke dvosmislenosti, u koju su često upadali pesnici šezdesetih – tvrdi V. Kordun, kao od jedan od vodećih protagonista tzv. „kijevske pesničke škole“ – u poeziju je ušao istinski dramatizam narodne egzistencije (...) Umesto minimalne narodnosti, činjeni su pokušaji razvijanja mitopoetičke svesti; umesto igre kulturološkim realijama, naročito onim realijama iz istorije zapadnoevropskih civilizacija, čije pominjanje je istinski zaokret ka izvornoj osnovi egzistencije.“

Zanimljiv je pomalo zagonetan aforizam Line Kostenko: „Nekad Orfeji, a sad korifeji. Možeš se dati, no ne i nestati.“ Da li je ovo i kritike sabraće po liri, saboraca iz vremena otpora sovjetskoj vlasti, koji su posle proglašenja ukrajinske nezavisne države otišli u vlast? Simptomatično je poetesino jednodecenijsko demonstrativno povlačenje iz javnog društvenog života od početka 90-ih godina XX veka, koje je uključivalo i odbijanje davanja bilo kakvih izjava za glavna glasila u zemlji. Simptomatično je, naročito u kontekstu njenih oštrih satiričnih iskaza iz ciklusa Leteći katreni, poput sledećeg: „Režimi, hunte i peritorije. / Prošlo je sve, već narod u propast ode. / Ali u igri, na starom goblenu istorije treba da se zbog nečega izveze lik slobode.“; ili, u kontekstu njenih ovakvih aforizama: (prvo) „Slomljena duša je kao Troja, nadživi svoje ubice.“ – (a zatim) „Duša je prošla kroz sve stadijume – došlo je vreme da se smeje.“

U našoj Antologiji ukrajinske poezije (Banja Luka – Sarajevo, 2002) dalji tok razvoja ukrajinske poezije Lj. Popović u predgovoru predstavlja ovako: „Mlada generacija, pre svega pesnici osamdesetih Igor Rimaruk, Ivan Malkovič, Vasilj Gerasimjuk“ u ukrajinsku poeziju unose razmišljanje „o ponovnom vrednovalju ideja dobra i ljubavi, osećanje krize starih ideala“, ali i svest o opasnosti od „profanisanja novih“. Tako se „u stvaralaštvu pesnika-modernista osamdesetih, okarakterisanih kao ironična moderna“ nagoveštava „dolazak... prave avangarde koje je doživela svoj uspon devedesetih.“ Karakteristično je da novi pesnici 90-ih „donose novo stvaralaštvo, neordinarno kao sama avangarda, ponekad paradoksalno i nezavisno, koje baca izazov svima. Obilje pravaca i tokova, a ponekad i njihova eklektička mešavina, karakterišu savremenu ukrajinsku avangardu. Avangardne grupe, počev od Bu-ba-bu (Burlesk-balagan-bufonada), čiji pripadnici stvaraju poeziju između dadaizma i teatra apsurda, Propala gramota – sa složenim problemima mladog čoveka u svetu skepse i beznađa; Mlada degeneracija sa estetskim rafiniranim nadrealističkim pomeranjem ravni i karnevalskom legalizacijom snova; Lu-Go-Sad, Muzejski prolaz 8 propagiraju nevericu u bilo kakve ideale, umetnički nihilizam, estetiku ružnog, kult dramatičnog i tragičnog. Elementi dehumanizacije, svojevrsni elitizam koji se ispoljava u domenu sadržine i jezičkog izraza mogli bi da se izdvoje kao crte savremene ukrajinske avangarde“. Možda bi se ovom doista preciznom opisu, radi karakterizacije, mogla pridružiti i sledeća teza: ovakva opšta filozofska i estetička orijentacija ovog toka ukrajinske poezije, karakteristična i za belorusko i rusko područje, korespondira i sa antiutopizmom, sa gubljenjem vere u velike, univerzalne“ objašnjavalačke i estetičke sisteme koji se danas najčešće podvode pod odrednicu pomalo mutnog pojma „postmodernizam“ (mada ima mišljenja da ukupna društvena klima u Ukrajini posle proglašenja nezavisnosti nije pogodna osnova za razvoj postmodernizma). Kako inače objasniti onog Lučukovog čoveka koji je, iz određenih razloga, rešio da „legne“ pod točak istorije, a ovaj ga, prokletnik, zaobišao i otišao „desetim putem“!

Bez pretenzija na neke konačne književnoistorijske zaključke, u ovom izboru vam predstavljamo panoramu upavo te linije savremene ukrajinske poezije. Za osnov smo uzeli Antologiju alternativne ukrajinske poezije druge polovine 80-ih i 90-ih godina (Harkov, 2001) XX veka, ali smo pojedine pesnike predstavili i stihovima iz njihovih autorskih knjiga, objavljivanih pre i posle te antologije. Imajući, međutim, na umu da se „osnovna dostignuća savremene ukrajinske poezije ne smeju... vezivati isključivo za avangardu“ i da „ukrajinska moderna“ – „nastavlja svoj život u poeziji 'šezdesetnika' predstavnika 'kijevske škole' pesnika osamdesetih i devedesetih – V. Gerasimjuka, T. Meljničuka, V. Mahna, B. Ščavurskog i drugih“ (Lj. Popović) – u ovaj izbor smo uključili i tri prevoda Lj. Popović iz poetskog opusa V. Mahna, Za to imamo još jedan dodatni razlog: ti prevodi su iz već gotove knjige prevoda odabranih Mahnovih pesama, koja još nema svog izdavača.