Vanesa Matajc
Put počinje, putovanje je završeno”
Sarajevske Sveske br. 13
Slovenska literatura je od svojih poluliterarnih početaka u protestantizmu (od 1550. godine) bila prostor na kojem se konstituirao nacionalni identitet: preko jezika koji je uspio ujediniti različite etnije u narod, a zatim kao prostor samosvijesti o zajedničkoj narodnoj kulturi i povijesti (Prešeren je kultiviranjem slovenskog jezika visokim romantičnim pjesničkim oblicima i stilom 1834. u Sonetnom vijencu prepleo intimnu temu ljubavi s općom temom nacionalne historije i emancipacije; Levstikov literarni program Putovanje od Litije do Čateža 1858. bio je usmjeren na čitaočevo samoprepoznavanje u predstavljenoj literarnoj realnosti pod geslom stvaranja književnosti iz naroda za narod; kako romantični tako i realistički literarni programi su se uobličili u doba koje je u “proljeću naroda” 1848. podstaklo i politički program “Ujedinjene Slovenije”, čije je granice zacrtao slovenski jezik). I u posljednjim fazama slovenske emancipacije od ključnog je značaja bio doprinos angažmana slovenskih pisaca u njihovom suprotstavljanju Ćosićevim “zajedničkim programskm jezgrima”, što bi vodilo školskoj nastavi koja bi podsticala neprihvatljiv kulturni unitarizam u bivšoj zajedničkoj domovini SFRJ. Literatura ili elitno polje djelovanja “nacionalnotvornog” jezika u narodu je, prije no što se uobličio u naciju obuhvaćenu politički samostalnom državom, dakle petsto godina, predstavljala, na jednoj strani, kohezioni, a na drugoj osvješćujući element: preuzela je ulogu kulturopolitičke institucije.
Petnaest godina slovenske državne samostalnosti trebalo bi po toj logici izmijeniti i ulogu kulture, unutar nje i literature, a unutar nje i suvremenog slovenskog romana: “Put počinje, putovanje je završeno”. Da li je to zaista tako morali bi pokazati tematski preokreti u suvremenoj slovenskoj romanesknoj produkciji posljednjih petnaest godina. No već na samom početku tog pregleda može se vidjeti kako je tradicija snažno zagrizla u današnje prilike ne puštajući ih iz svojih zuba; teže se nacionalne historije oslobađa uglavnom najmlađa generacija slovenskih romanopisaca. što, međutom, ne važi za njihove “očeve”. Roman sa svojim velikim pričama nerijetko i dalje obavlja funkciju historiografskog “mišljenja u slikama” ili pak predstavlja ispovjednu teksturu nekadašnjih historijskih grijehova. O tome svjedoče dobitnici nagrade Kresnik za izvorni slovenski roman od 1991. godine do danas. Budući da utiče na popularnost romana u Sloveniji, kao i na literarni kanon, nagrada Kresnik bit će nam vodilja pri posmatranju suvremenog slovenskog romana.
Pregled “kresnikovih” romana i nekih njihovih konkurenata pruža, doduše, veoma šaroliku sliku romanesknih poetika: autobiografski modernizam, etnički obojen “magični realizam”, građanski i malograđanski roman prošlosti i sadašnjosti, filozofsko-historijski roman itd. Među njima historijski roman o slovenskoj prošlosti predstavlja samo jednu od mogućnosti. Ipak se sedam kresnikovih romana, kao i mnogo onih koji su od 1991. pretendirali na nagradu (Lojze Kovačič: Kristalno vrijeme; Feri Lainšček: Umjesto koga cvjeta ruža; Miloš Mikeln: Velika kola; Andrej Hieng: Čudesni Feliks; Tone Perčič: Istjerivač đavola; Berta Bojetu: Kuća ptica; Vlado Žabot: Vučje noći; Zoran Hočevar: Šolen s Brega; Drago Jančar: Zvonjava u glavi; Andrej Skubic: Gorki med; Drago Jančar: Katarina, paun i jezuit; Katarina Marinčič: Prikrivena harmonija; Rudi Šeligo: Izgubljeni svežanj; Lojze Kovačič: Dječja posla; Alojz Rebula: Nokturno za Primorsku) očituju kao ovakav ili onakav pokušaj historiografije slovenskog prostora; katkad autorijalno i neposredno s pozicije historičara koji gleda svoju priču u preglednoj vertikali, katkad personalno i posredno s pozicije autobiografa koji svoju doživljenu priču posmatra isto tako u vertikali nanizanh individualnih vremenskih kristalizacija. Suvremenost, alegorična apstrakcija međuljudskih odnosa ili etno-“egzotika” u suvremenom slovenskom romanu bile su prije izuzetak nego pravilo, i to će se stanje, kao što je već rečeno, promijeniti tek s najmlađom generacijom pisaca, Stoga je za stajalište s kojeg možemo posmatrati dinamiku suvremenog slovenskog romana najprimjerenije izabrati aspekt koncepcije vremena pošto se u odnosu prema vremenu iscrtavaju i druge značajke romanesknih struktura.
I Veliko platno historije
Godine 1993. nagradu Krsnik dobio je obiman roman Miloša Mikelna Velika kola (1992), koji predstavlja varijantu izrazito tradicionalnog historijskog romana. S druge strane, nagrada nije bila iznenađenje jer roman u sudbini fiktivne porodice Vidovič obrađuje teme koje je u procesu slovenske emancipacije otvorio Drugi svjetski rat. U Sloveniji to nije bio samo narodnooslobodilački nego i revolucionarni rat; uvodeći komunistički režim, izazvao je građanski rat protiv svih aktera koji nisu prihvaćali komunizam ili jednopartijski sistem. Tom temom autor osvjetljava i suvremene teme koje vladaju slovenskom filozofsko-historiografskom scenom (pitanje poslijeratnih vansudskih smaknuća političkih protivnika, “svetosti života”, ukopa mrtvih) utičući na suvremenu slovensku politčku zbilju. Porodica Vidovič iz romana Velika kola, iako izmišljena, svojom razgranatošću i raznolikošću ideoloških opredijeljenosti svojih članova – od ministarskog funkcionera u katolički orijentiranoj Korošecovoj Slovenskoj pučkoj stranci i u parlamentu Kraljevine Jugoslavije do komunističkog agitatora, kasnije funkcionera u konglomeratu jugoslavenskih socijalističkih republika i, na kraju, zbog svog samosvojnog mišljena i trna u peti komunističkim vlastima – predstavlja mimetički primjer dilema na putu slovenskog političkog osamostaljenja. Mikeln literarnu mimesis dopunjuje dokumentarnom građom koja je u slovenskim udžbenicima povijesti druge polovine 20. stoljeća bila u najvećoj mogućoj mjeri prešućivana kako ne bi remetila dominantnu političku ideologiju. U vrijeme konačne slovenske emancipacije u naciju s vlastitom državom ta se građa, takoreći, nužno reaktualizirala, a time je Mikelnova romaneskna literatura na primjeran način obavila kulturno-političku misiju kakvu je od proljeća naroda zahtijevala slovenska kulturno-politička tradicija. Ispunjenje tradicionalne misije uticalo je i na tradicionalnu strukturu romana, kao i na – po Pirjevcu – “ometenu” literarnost: Mikalnovom teksturom vlada autorski pripovjedač koji ima tačan pregled nad najrazličitijim historijskim sadržajima pripovjednog dešavanja, koji, dakle, pripovjedni prostor Slovenije stavlja u pregledan vertikalni vremenski horizont. Ta epopejska tvorevina s mnogim sporednim pričama slijedi, dakle, princip pripovijedanja kakav je uvela romantična historijska proza: od historijskih djelića stvara koherentnu, cjelovitu priču slovenske povijesti, a ne djelo kronikalno raspršenih povijesti. U romanu Poručnik s Vipote (2002), koji predstavlja tematski nastavak i usredotočenje historijske građe na ideološki zaoštrene konflikte 1941-45, Mikeln je likom bjelogardijskog poručnika, ali i partizankog borca, a kasnije i britanskog agenta Sama Kneza uz blagu modernizaciju – individualizaciju, isticanje jednog junaka – produžio tako tradicionalistički zasnovanu historijsku prozu koja iscrtava književno djelotvorniji kontrast između dokumentarnog gradiva političkih programa i slikovitosti poručnikovih doživljaja u graničnim situacijama vođen stalnom temom suvremenog romana: junakovom otuđenošću u svijetu (“Na svijetu sam, otkako pamtim, sam).
Raščišćavanje ideoloških dilema slovenske povijesti u godinama poslije osamostaljenja s vremenom je već zahvatilo druga područja političkog i medijskog života u Sloveniji, pa nije više snažnije pozivalo u pomoć literaturu. Tako je Kresnik 2005. dodijeljen romanu Alojza Rebule Nokturno za Primorsku, koji se, doduše, isto tako bavi idološkom dilemom katolika u godinama pred i tik po Drugom svjetskom ratu, prikazujući život primorskih Slovenaca pod fašističkom okupacijom, koja je jednog od glavnih protivnika imala u nacionalno svjesnom svećenstvu , ali je roman, unatoč Rebulinom inače često “angažiranom” djelu (prethodni svećenički roman Zmijska ruža) i unatoč tematizaciji još ne do kraja raščišćene povijesne građe, u svojoj montažnoj kompoziciji umjetnička, a ne prvenstveno ideološko-funkcionalna književna struktura. Tako Rebulin roman Nokturno za Primorsku predstavlja svojevrsnu prijelaznu fazu između kulturno-politički funkcionalne i umjetničko-indiferentne historijske literature u periodu slovenske književnosti poslije osamostaljenja. Tretman historije se s vremenom vidljivo izmijenio u slovenskom romanu uopće. Pri tim promjenama nije se toliko radilo o uvođenju novih i još nepoznatih sinkretičkih veza historije i književnosti već o prenosu dominante u poetici historijske proze na literaturu, što je zahvaljujući nekim romanopiscima imalo već snažno razvijenu tradiciju. Prenosom dominante u tretmanu povijesti uspostavile su se dvije mogućnosti, koje su sa svojim romanopiscima zauzele mjesto na vrhu slovenskog romanesknog kanona; uz autobiografski roman s neizbježnim elementima općih historijskih zbivanja, nastaju varijante filozofsko-historijskog romana. Treća je mogućnost, kao pomalo “larpurlartistički” prateći tok, obrada živopisne tematike slovenskog građanstva posljednjih godina habzburške monarhije, odnosno perioda između dva svjetska rata. Zastupaju je otac i kći, Andrej Hieng s romanom Čudesni Feliks (Kresnik 1994) i Katarina Marinčič s, recimo, romanom Prikrivena harmonija (Kresnik 2002). Zbog historijskog ambijenta u oba se romana neizbježno upliću i događaji koji su gradili srdnjoevropsku i slovensku povijest (propadanje industrijalaca i trgovaca, nacizam, antisemitizam): čudno dijete Feliks je došljak koji osvjetljava odnose u provincijskoj industrijsko-trgovačkoj porodici Calmus-Missia, dok se Prikrivena harmonija dešava u provincijskom salonu Naglič u odnosima između budućeg pijaniste i siromaha lutalice Hamana, te između njega (iskustvo Prvog svjetskog rata daje mu romantičnu aureolu) i Irme, kćerke osiromašenog trgovca Nagliča. Oba romana u prvom redu ističu porodične trzavice i porodični sklad, osjećanja ljudi i njihovo traženje svog mjesta u svijetu; otpor konvencijama, a potom mirenje s njima. Kompleksna duševnost izložena udarima udaljenih historijskih situacija u oba se romana čini dovoljnim argumentom za živopisnost koju pisci povremeno komentiraju s ironičnim zahvatima u građanski mentalitet, a da pri tome ne parodiraju njegovu “prikrivenu harmoniju”.
Slično privatno doživljavanje historije na klasičan način tematizira i roman Ferija Lainščeka Odvojit ću pjenu od valova (2003). Udajom za skorojevića Elica Sreševa gubi svoju slobodnu prirodnu suštinu, koju će povratiti tek u preljubi s čovjekom koji miriše na stepskog konja., izgubivši zbog toga pravo na život sa svojim djetetom. Lainšček, dakle, snažnom ljubavnom pričom, razbija cankarevski materinski mit slovenske književnosti, što bi trebalo biti prvi dio sage o prekomurskim ljudima. Tik pred Eličinim nestankom klima se i stabilnost prekomurskog kapitala; Elica tako na neki način bježi u ljubav i pred “pjenom historije”.
II “Male priče povijesti”
Tretman historije kroz prizmu modernijih poetika dijeli se, kao što je već rečeno, na dva pravca. Autobiografski roman, koji u pojedinim “tokovima svijesti” nužno uključuje historijska zbivanja čije je djelovanje od šireg značaja na slovenskoj teritoriji, naročito poslije Drugog svjetskog rata, vrhunsku umjetničku realizaciju dobio je u modernističkoj poetici Lojzeta Kovačiča. Kovačič je, istini za volju, modernističku konstrukciju vlastite stvarnosti izveo već u prethodnim romanima Došljaci, Pet fragmenata i Basel, treći fragment. Njihova tematika djelimično ulazi u prvi Kresnikov roman Kristalno vrijeme (1991), koji pored autobiografskog pristupa povijesti esejistički snažno reflektira romaneskno nizanje vremena u kristale, što će reći nov lični odnos prema povijesti, koja neposredno prodire u egzistencijalne okolnosti pojedinca. U romanu Dječja posla (Kresnik 2004) ova se kristalizacija vremena u povijest spaja s osvajanjem prostora: svijet nastaje kroz subjektivnu percepciju, “ex nihilo”, a pisac je svoj vlastiti stvoritelj i istovremeno autor vlastite Genesis. Esencija egzistencije se oblikuje usporedo s osvajanjem prostora u pomacima koji kristaliziraju fluidnu svijest. Kovačičeva “ženska usporednica” u kristalizaciji vremena je Nedeljka Pirjevec s romanima Obilježena (1992), koji fragmentarno, u retrospektivama traži spoj dviju priča, vlastite sudbine primorske Slovenke pod fašizmom i sudbine legendarnog partizanskog komesara Ahaca, kasnije filozofa i književnog historičara Dušana Pirjevca, s kojim je proživjela u braku posljednje godine njegovog života. Rastrgana i mučna priča naratorke uobličava se u uzbudljiv i ujedno blag, sretan svijet, “okrugao i blago ružičast”, ali njegovu koherentnost, zaobljenost i ranjivost mjehurića od sapunice stalno probija najavljujući glas mrtvačkog zvona i topot pogrebnih konja, dvije simbolične slutnje, odnosno znamenja straha pred rastrganom egzistencijom bez čvrste tačke i smisla. Tok svijesti koji iznutra organiziraju simboli – prostorni simboli osvajanja/konstruiranja stvarnosti – ponavlja se kao pripovijedna tehnika i u drugom Nedeljkinom romanu Saga o kovčegu . Porodična saga, koja fragmentarno, kroz srodne doživljaje i iskustva ulijeće u sjećanje naratorke, zgusnuto uobličava povijest primorskih Slovenaca u doba fašističke okupacije, a potom i socijalističkog režima, istovremeno je poticaj naratorkinoj identifikaciji s ocem, označenim ranom iz borbi u Prvom svjetskom ratu. Ta rana stiče simboličnu vrijednost; otvara se prema svijetu i kroz nju se sječiva historije urezuju u meko, ranjivo ljudsko tkivo. Drugi simbol romana je kovčeg, koji predstavlja vječno putovanje, otuđenost u svijetu koji “su bogovi napustili” – ova središnja tema evropskog modernog romana je preokupirala i duhovnohistorijske studije o romanu Nedeljkinog supruga Pirjevca. Autobiografska pripovijed pisana je u prvom licu, ali se cijelo vrijeme citiraju fragmenti dijaloga s drugim osobama ili njihovi monolozi onako kako doživljaji ulaze u dječju svijest. U građenju pogleda na svijet prevladavaju Uškovi, šaljivo “šovinistički” intonirani (“mi muški, je li tako, tata”), dijalozi s ocem o neposrednim senzacijama na kojima se gradi porodična saga, a iz nje se od slučaja do slučaja konstantno ostvaruje slika zbivanja slovenske historije od tridesetih godina prošlog stoljeća. U početku radnja još teče prema mirnim “habzburškim” zakonitostima ustaljenih izmjena katoličke i liberalne prevlasti, da bi eksplodirala u nepredvidljivim obratima Drugog svjetskog rata, kada će Uško, “životinjski” potresen gurati svoj nos među masakrirana tijela. Uško želi postati replika moralno čvrstog oca Toneta, ali ga ime – Jože – dovodi u latentnu opasnost da se formira po uzoru na malograđanskog skorojevića strica Pepija, vlasnika “vrta iskušenja”. Slično kao u Sagi o kovčegu ili Dječjim poslima i u Gospodinu Pepiju odrastanje se zbiva osvajanjem simboličnih prostora i predmeta: činovnička kuhinja, vrt iskušenja, dolenjsko seoce i naročito vrata kao simbol otvorenosti ka procesu individualizacije, koji se, međutim, mora odvijati u neprijateljskom nedijaloškom socijalističkom režimu. Gubitak žene, koju je Ušku preoteo komunistički funkcioner, znak je upozorenja da mora mladi Jože otvoriti “vrata” uz razumnu mjeru i Pepijeve strategije. Gospodin Pepi uključuje se u tok slovenskog modernizma i refleksijom vlastitog pisanja “romana kao autobiografije” , što u romanu predstavlja umetnuta, prilično alegorijski shematizirana priča o birokratizmu tehniciranog društva.
Izravnije su simboličnu tematizaciju društvenog nasilja i manipulacije pojedincem na karakterističan način opisala dva romanopisca: Tone Perčič u romanu Istjerivač đavola (Kresnik 1995) i Berta Bojetu Boeta u međusobno povezanim romanima Filio nije kod kuće i Kuća ptica (Kresnik 1996). Perčičev roman već svojim naslovom ukazuje na upregnutost u kršćanski moral dobra i zla u kojem zlo uklanjaju “istjerivači đavola”. Jedan od njih je predratni likvidator Viktor, koji se kreće po evropskim kabareima kao iluzionist srećući pri tome niz ljudi koji u predratnom konfliktu ideologija žele “ubiti oca”: ruske emigrante, špijune, likvidatore, framasone. Ovo dešavanje orijaških političkih urota u sjeni Lenjinove i Hitlerove psihologizirane biografije u drugom dijelu romana prerasta u formu zatvorskih memoara. S prvim dijelom povezuju ih Viktorova sjećanja koja ga više nego na objektivne činjenice (“imena, mjesta, ljudi”) usmjeravaju na nekadašnja psihička stanja u zatvorenom krugu lovca i žrtve, Simbolična apstrakcija tog kruga u prvom dijelu romana, uz minimalno učešće motiva iz stvarnostu, “prevodi” krug nasilja u bezvremenost moraliteta. Pozicija bivšeg framasonskog likvidatora se zaoštrava kada se pokaže da su Sionski protokoli falsifikat – fikcija – u čije su ime “istjerivači đavola” i branitelji jedne istine ubijali nevjerne žrtve, da bi i sami postali žrtvama druge, politički pobjedonosnije istine. I tu apstraktno-egzemplarijski historijski roman nastupa s arsenalom postmodernizma. Naznačava ga već mnoštvo citata, a potvrđuje pozicija čovjeka svjesnog da je žrtva više svijesti, kojom se opet igra još viša svijest u vrtuljku mise en abimé, ali koja umjesto tragičnosti Viktoreve situacuje naglašava njenu vrijednost kao spektakla. Nastupom historije počinje ponavljanje čovjekove sudbine – mitsko ponavljanje – u neprekidnom lancu totalitarnih sistema kroz čije se karike odražava odsustvo biti: one su prazna forma, ali svojom represivnom ideološkom moći uništavaju egzistenciju pojedinca. Sličnu ideju modernistički ispisuje Berta Bojetu u svoja dva romana o zatvorenim društvima koja funkcionirau po principima totalitarnog sistema (asocijacija “ptičje kuće” je ptičja krletka). Prostor radnje prvog romana je otok (koji podsjeća na genetsku zatvorenost Suska), kuda, na mjesto svog odrastanja, fizički i retrospektivno odlazi Filio. Totalitarno nasilje je u oba romana predstavljeno kroz prizmu seksualnog nasilja – u Ptičjoj kući čak motivom svojevrsnog harema – tako da se kroz seksualnost vlasti javno prepliće s privatnim, tematizirajući uglavljenost pojedinca u blut-und-boden tradiciju što vodi u atmosferu freudovske psihoanalize. Nju jača i simbolični diskurs, koji, unatoč aluzijama na rat u Bosni, pomjera temu represije nad oslobađajućom se individuom u vanvremensku irealnost.
Simboliziranom idejom vanvremenskog nasilja sva tri romana već vode ka čestom suvremenom slovneskom romanesknom temelju: koncu historije. On se realizira različitim tehničkim postupcima: u romanu Kajetana Koviča Put u Trentu (1994) konac historije se razotkriva u nemoći biografa da historijski “objektivno” sačuva sjećanje – život – svog starijeg rođaka Franca. Biografija koja je ironično svjesna lažnosti dokumenta predstavlja transformaciju historiografije u područje fikcije.
III Dehistorizacija povijesti
Najparadoksalniji su, a time i najmoderniji tekstovi koji pripadaju žanru historijskog romana, ali ga dehistoriziraju kao posebno stjecište filozofsko-historijskog i fiktivno-historijskog romana : Katarina, paun i jezuit Draga Jančara (Kresnik 2001), Galilejev luster Dušana Merca i Kraljeva kći Igora Škamperleta.
Merčev i Škamperletov roman ideju konca historije posreduju tehnikom pripovjednih vremena; prvi uspoređuje motiviku procesa protiv vještica (1613), odnosno represivne postupke katoličke inkvizicije, s represijom nad pojedincima između 1913. i 1916, godine. Ugroženi objekt su žene, vidarke i nositeljice ljubavi, koje kao takve održavaju život bez eshatoloških konstrukata. Škamperle je u spajanju vremena još radikalniji: događaje oko “alkemističkog” cara Rudolfa II na sceni renesansnog Praga montažom, bez cezure, prelijeva u srenjoevropsku suvremenost historičara Fabiana, koji se suočava s framasonskom spletkom Chimera; ova bi da definitivno ispravi nepravde njemačkog ekspanzionizma učinjene posljednjih 400 godina. "Corpus hermeticum" poistovjećuje dan careve smrti sa seansom Lože, Rudolfov alter ego postaje staretinar, vodič u labirintu, a Ernestov carev štićenik Maier. Kamen mudrosti, koji ukida linearno vrijeme (historiju) predstavlja višak prazne biti povijesti, a istovremeno je i enzim ljubavi ili čovjekovog povlačenja u privatnu (erotsku) vanvremenost. Ovu ljubavnu sintezu simbolizira stapanje dva unutrašnja monologa u vrijeme "mirovanja" (erotike) izvan uzročno-posljedične linije.
Jančarev pak roman praznu bit historije predstavlja simboličnom konstelacijom tri naslovne osobe. Kronotop romana je barokna Evropa i Paragvaj (jezuitske misije). U glavnoj radnji, hodočašću Slovenaca u këlnsku katedralu radi umirenja raznih zlih pojava, istaknuti su jedan ženski i dva muška lika. Oba muškarca su “povijesnotvorna”, prvi je jezuit koji je izgubio vjeru u crkvu, odnosno mogućnost božje države, a drugi terezijanski kapetan, uobraženi “paun”. Obje “povijesnotvorne“ karijere vode kroz prizmu ranog Sartra i u blizini Danila Kiša u apsurdnu egzistenciju i samoprevaru: kapetan gubi svoj lijepi smisao, hrabro lice, a jezuit san, tako da mu je onemogućen i bijeg u snove. Jedino žena, izazivačica erosa, prevazilazi sve ideološke konstrukte, ali je upravo oni i onemogućavaju. Vječnu istost historije ili cikličko vraćanje nasilja nad pojedincem, dehistorizaciju, moguće je predstaviti jedino tematikom historijskog romana. U jednom od najboljih suvremenih slovenskih romana, Jančarevoj Polarnoj svjetslosti, vraćanje historije predstavljeno je zaoštrenom situacijom tik pred Drugi svjetski rat, u kojem će “trenutno raspjevana omladina pjevati prerezanih grla”. Iz priče koja se djelimice kao autorska, djelimice kao personalna naracija slaže oko došljaka Josefa Erdmanna, izrasta pogled u budućnost, koju strijepnjom ispunjeni protagonist još ne može vidjeti, ali je sluti u simboličnom priviđenju polarne svjetlosti koja poput krvi crveno oboji srednjoevropsko nebo. Isto tako snažan simbol razorenog poretka koji nagovještava historija, predstavlja zemaljska kugla koja je u katedrali iskliznula Bogu iz ruku, da bi bila sačuvana sašivena kao da je došla iz prosekture. Tehniku vremenskog povezivanja sličnih okolnosti, dvije pobune, Jančar će, slično Mercu u Galilejovom lusteru, primijeniti u romanu Zvonjava u glavi (Kresnik 1999), kada će kroz svijest buntovnog zatvorenika Kebra, u sjećanjima na putovanja i ljubav, predstaviti pobunu protiv nasilja kroz historiografske zapise Jožefa Flavija o jevrejskom ustanku u Masadi. Čini se, međutim, da u tom romanu srednjoevropska (tjeskobna, napeta) percepcija historije dobija šire dimenzije: u cikličnom ponavljanju (dehistorizaciji) historijska revolucionarnost preobražava potlačenog u tlačitelja.
Roman Rudija Šeliga Izgubljeni svežanj (Kresnik 2003) i komični (pretpostaviti je čak i satirični) roman Zorana Hočevara Šolen s Brega (Kresnik 1998) bave se najsuvremenijom slovenskom stvarnošću u kontinuitetu slovenske historije. Narator Izgubljenog svežnja kreće se izrazito historijskom vertikalom, ali iz “sada” u “nekada”. Poduzetnik Tomaž Lakner iz vremena divlje ekonomske tranzicije i njenog nasilja poslije osamostaljenja seli se nazad u vrijeme pred i tokom Drugog svjetskog rata, pri čemu se prostor širi iz Ljubljane u mitsku prašumu novije slovenske historije, u Kočevski Rog, na mjesto vansudskog smaknuća domobrana, političkih protivnika komunizma. Na toj povratnoj vremenskoj vertikali junak se udvaja u liku španskog borca, politkomesara i revolucionera Thomasa B. Lucknera, koji poslije dramatičnih iskustava u Španiji, Parizu, Pragu i Rusiji završava na Golom otoku. Iskušenja su historije, bilo u obliku tučnjava i crne berze u tranzicijskim gostioničkim agorama, bilo u izrešetanim šumama, poput guranja prsta u Kristove rane, nevjera i vjera u vječnost. Dodir vječnosti, kada se zapali kamenje (što je i naslov jedne Šeligove drame), dešava se na Golom otoku: ravnodušna priroda ili ”sveto šumsko tlo” čuva apokrife Kumranskih rukopisa, “svitke požutjelih listova koje nisam ja pisao, koji me drže na životu da ih nosim preko pragova povijesti kako bi poslije posljednjeg praga, kada kamenje bude gorjelo, progovorili...” (356). Njima će biti zasuto mnoštvo pokornika u moskovskoj crkvi blizu mjesta gdje se svojevremeno školovao borac revolucije. Aluzijom na sv. Tomu uz istovremenu aluziju na slobodomislenog Pirjevca, Šeligov roman unosi u slovensku historijsku suvremenost, poslije dnevnika Edvarda Kocbeka najizrazitije, personalistički “heretički” nazor, sukladno duhu vremena u kojem je taj nazor odigrao ulogu jednog od idejnih poticatelja slovenskog osamostaljenja.
IV “Ovdje i sada”
Ostvarenu suvremenost poslije osamostaljenja groteskno, s motivima političko-medijskih intriga i u žanru romana s ključem, posreduju roman Posljednje Sergijevo iskušenje Janija Virka i komično usmjereni Hočevarov roman, inače dio trilogije o banalnom prosječnom Ljubljančaninu, u ovom romanu malograđaninu Janezu Kolencu, odnosno Šolnu sa staroljubljanskog Brega. Historija u njegovu privatnost prodire u obliku TV vijesti i gostioničkih debata, a neposredno još samo u obliku prazno-rutinskog življenja tranzicijski pohlepne rodbine Purgera (!), koje će se Šolen riješiti u kaubojskom obračunu u obrani svog, iznenada dragocijenog stana. Jedinu vrijednost koja ponekad izmiče ironičnom humoru predstavlja čežnja za ljubavlju, “cankarevska” pasivnost u odlučujućim stvarima, što je jedna od konstanti slovenskog romana. Ostale konstante Hočevar parodira (npr. u romanu Porkasvijet, 1995: “Jebemimater, baš u tom trenu sam osjetio da mogu i ja, Vojc Pušek 1,r., na nešto osloniti svoj život. Da ga mogu osloniti na konkretnu akciju”; 130). Sjajno postmodernistički je slovenske kulturne konvencije parodirao već roman Andreja Blatnika Zublje i suze (1987), dok će novije slovenske njuejdževske težnje (samo)ironično nagristi chandlerevsko konverzacijski roman o putu i traženju kao već ostvarenom cilju Tao ljubavi (1996). Traženje smisla se u duhovnoj instituciji gurua Ružinog pupoljka pretvara u trgovinu oružjem i drogama s kriminalnim zapletom. Time se suvremeni slovenski roman prenio na istinski, netematizirani konac povijesti.
V “Odsutna” historija
Jednu od mogućnosti “odsutne” historije pružaju psihoanalitička osciliranja između svijesti i nesvjesnog, realnosti i simbola, osobito u tri romana Vlada Žabota Pastorala, Vučje noći (Kresnik 1997) i Sukub. Prostor fantazije i opsesija u prva su dva romana pomurske močvare, jednom u magli, drugi put u snježnim smetovim, jednom obuzimaju ženu, drugi put muškarca, ali u oboje u fantazmagorični tok svijesti prodire paganska slavenska mitologija još izvan kršćanske moralistika dobra i zla: demoni za koje nije jasno jesu li privid paranoične svijesti ili stvarnost. Povodom tog pitanja slovenistika počinje razmišljati o varijanti magičnog realizma. Sukub pak smrtonosnu igru između privida i zbilje prenosi u urbanu sredinu, u kojoj se ostarjeli protagonist trudi da sačuva koherentnu egzisteciju, ali se gubi u simboličnom prostornom labirintu grada. Zapravo će mu tek smrt ili situacije neposredno pred smrt retroaktivno dodijeliti veličinu. Tu milost, međutim, zbog otvorenog završetka romana neće doživjeti protagonist Aleša Čara i njegovog romana Pasji tango (1999). I on, pisac Viktor, bit će bačen u nesigurni svijet izvan konvencija, Nakon mnogih susreta sa ženama, kao spasonosni životni partner postat će mu psi, pošto im je u svom životnom “tangu” Viktor sličan. Situacije u kojima bi trebalo da stiče “esenciju” dijaloški ostvarenim izborom, vode deformirani dijalozi, te Viktor stoga ostaje izvan preobražajne akcije – karakteristično slovenski pasivni romaneskni lik tragaoca čija čežnja nije utažena. Takav je u svom dinamičnom ali ispraznom životu bio i protagonist Čarovog prvog romana Igra anđela i netopira (1997), u kojem se Čar, kao i u drugom romanu (i kratkim pričama Kratak dodir) istakao kao odličan stilist.
Pasivnost, koju je poetika modernizma još više potencirala, predstavlja jednu mogućnost indiferentnosti prema historiji. Drugu mogućnost, svojevrsnu psihičku, a ne fizičku pasivnost, predstavlja mlađa generacija pisaca, naročito dva romana Andreja Skubica, Gorki med i Fužinski blues, te roman Polone Glavan Noć u Evropi. Gorki med (Kresnik 2000) je roman o kretanju kroz istovjetnost: mnogo se toga događa, a ne dogodi se ništa sudbonosno. Glavni likovi su stranci, četiri engleska lektora (Douane, Jenny, Ian, Brian) u Ljubljani. Njihove “male priče”, date iskidano kroz fragmente toka svijesti, pomjeraju otuđenost, iskorijenjenost na područje simbolike. Isto važi i za domaće, što će Skubic u Fužinskom bluesu dovesti do “urbanog mita”: “Čovjek je bačen u događaje, izgubljen je i zbunjen...” Oko središnjeg događaja, “groznice subotnjeg popodneva” uz nogometnu utakmicu Slovenija – Jugoslavija, u useljeničkom kotlu željezarske četvrti goste se svijesti četiri glavne osobe, koje žive jedna uz drugu i jedna mimo druge, nastojeći u kongomleratu sociolektova dokučiti komadiće svoje stvarnosti, ali bez mogućnosti da ih razriješe. Potpuna sloboda se pokazuje i kao istinska nemoć, što još djelotvornije predstavlja isto tako omnibusno izgrađena Noć u Evropi (2001). Autorica Glavan je u voz Pariz – Amsterdam, na putovanja – strukturu traženja – smjestila više osoba različitih nacionalnosti (Francuskinja, Slovenka, Belgijanac, Holanđanka, Norvežani, Talijan plus Amerikanci i Australijanka), koji dijele istu sudbinu “malih priča” ljubavi u dijalozima ili unutrašnjim monolozima. Iako su gotovo svi duboko nagriženi nerješivim ličnim problemom, oni su bez svog središta, stalno su u bijegu, Nietzscheov “čovjek koji se kotrlja iz središta X”. Isto bismo uslovno mogli reći i za junaka Jančareve Ironične požude (1993), koji prelaskom u Ameriku pokušava izbjeći srednjoevropsku ranjivost od historije, ali ostaje melankolik: umjesto ljubavi prepušta se požudi, koja se tik privremeno zadovoljava, te stoga ostaje – ironična, gorka. U romanu, dakle, junak bar osjeća manjak privatne biti iako je uspio skloniti se javnoj historiji. Najmlađa pak slovenska generacija romanopisaca minimalistički tematizira ljude bez historije: ljude koji se ne osjećaju “povjesnotvornim”, odnosno historijskim bićima, ljude koji u svojoj hiperslobodi više niti ne osjećaju potrebu za tim, prepušteni toku horizontalnog vremena bez tačke gledišta, bez ičeg više, isključivo u traganju za novim doživljajima izvana. Književni lik ne napreduje u psihičko osvajanje kronotopa već se samo fizički kreće njima. U tome se, unatoč preuzetoj tehnici toka svijesti i fragmentarne priče, razlikuje od slovenske modernističke romaneskne tradicije. Slovenski roman je nakon sto pedesetogodišnjeg “narodnotvornog” zadatka priuštio sebi odmor od ideologija, odnosno “dijalektički” prešao u potpunu dezorijentaciju, koja je, međutim, estetski učinkovita i, rečeno s Nietzscheom, “vremenu primjeren uvid”: emancipacijski put je završen, počinje putovanje drugim tračnicama.
Sa slovenskog preveo Juraj Martinović
