Mihajlo Pantić

KLASIK JE KLASIK KAD GA PRIHVATI DRUGI

Sarajevske Sveske br. 37-38

„Jedno od najsigurnijih merila za ocenu zasluge i veličine jednog pesnika ili cele jedne poezije jeste: da li ih i inostranstvo oseća kao takve, kao zaslužne i velike” – napisao je Todor Manojlović na uvodnim stranicama svoje za života neobjavljene, a vrlo značajne knjige Osnove i razvoj moderne poezije koju bismo mogli razumeti i kao anticipativni pandan čuvenoj studiji Struktura moderne lirike Huga Fridriha. Raspravljajući o pojmovima nacionalnog i nadnacionalnog (univerzalnog) u književnosti, Manojlović je izrekao aksiološki stav koji i danas, u znatno izmenjenom epohalnom (poetičkom, socijalnom, političkom) kontekstu, ima svoj primenljiv smisao i upotrebnu vrednost.
Od navedenog Manojlovićevog stava može se poći u razmatranje onih poetičkih i književnoistorijskih procesa koji su doveli do konstituisanja modernih kanona/tezaurusa u književnostima južnoslovenskih naroda, i to sa posebnim naglaskom na procedure vrednovanja, koje ne mora uvek biti ideološki indukovano, ma šta o tome mislio Nortrop Fraj, kome dugujemo i na slovenskom jugu bezbroj puta empirijski potvrđen stav da je književna aksiologija neodvojiva od ove ili one ideološke matrice. Suprotno od toga, pokušaću da opišem jednu književnoistorijsku pojavu koja nije, barem u svojoj suštini, podložna ideološkoj argumentaciji, nego, pre svega, počiva na prepoznavanju imanentnih estetskih vrednosti. I to ne jedino i samo u matičnoj jezičkoj i kulturnoj sredini, nego i u kontekstu južnoslovenske interliterarne zajednice, u kojoj se pojmovi „drugosti” i, posebno, „inostranstva”, zarad jezičke, generičke, geopoetičke, tradicijske pa i identitetske bliskosti, moraju razumeti relativnije i fleksibilnije nego kada govorimo o širim interkulturnim i interknjiževnim relacijama.
Danas, kada južnoslovenske književnosti više ne komuniciraju na način iz starije prošlosti ili iz perioda zajedničke države (sa izuzetkom Bugarske, čije nam kulturne i književne karakteristike, posebnosti i specifičnosti takođe mogu biti od pomoći u samorazumevanju, svejedno da li govorimo o kriterijumima analogije ili razlike), i kada je na delu haotična kompetetivnost kulturnih proizvoda indukovana pre svega novouvedenim tržišnim razlozima (svi rado objavljuju u susednim sredinama i traže prijem i potvrdu u njima, ali se sami baš i ne pretržu u afirmaciji drugih), kao zajedničko kulturno nasleđe ostala nam je ona čuvena bašlarovska „kuća sećanja” koju možemo uočiti i na individualnom i na kolektivnom nivou. Uveren sam, sa mnogo razloga, da među današnjim piscima i intelektualcima koji u sebi imaju iskustvo života u zajedničkoj državi nema gotovo nijednog relevantnog koji neće potvrditi važnost, ponekad i formativan značaj nekog literate iz druge sredine za sopstveni duhovni rast. Da budem sasvim konkretan, takav značaj za mene je, u studentskim danima, imao Ranko Marinković, čiji sam roman Kiklop čitao sa entuzijazmom koji čovek može imati jedino u ranim dvadesetim godinama, kada već dosta zna, a sačuvao je otvorenost još infantilne, čiste duše, koja ne prestaje da se čudi, oduševljava, divi i podvriskuje od zadovoljstva tada, i samo tada, prihvatanja novih jezičkih talasa i oblika saznavanja sveta kroz umetnost, što je za mene, i dan-danas, najintenzivniji vid datog saznavanja, budući da osim kogninitvne pokreće i drži budnom i emotivnu stranu našeg bića.
Toj „kući sećanja” obavezni su kako pojedinci, tako i cele kulture, jer je, između ostalih procesa, naznačeni tip interakcije, prihvatanja i verifikacije drugosti dvostruko značajan. U njemu se i kroz njega se, naime, potvrđuju i onaj koji daruje i onaj koji biva darivan. U nedavno objavljenoj knjizi Diskurs (srpske) moderne nemački slavista Robert Hodel između ostalih ima i ogled „Ivo Andrić kao ‘mesto sećanja’ u Jugoslaviji (a danas?)” u kojem, sledom razrade te sintagme preuzete iz knjige Pjera Nore Les lieux de memoire, razvija pitanja od značaja za razumevanje procesa književne kanonizacije, uzimajući kao reprezentativan primer upravo najpoznatijeg pisca srpskog i južnoslovenskog kulturnog prostora. Idući tim tragom, a podrazumevajući književnoistorijsko iskustvo, moderne klasične pisce i paradigmatične tačke/„mesta sećanja” južnoslovenske interliterarne zajednice, otkrivam postojanje celog sistema podudarnosti i analogija koje me uveravaju, kako je na to odavano ukazao Todor Manojlović, da neki nacionalno značajan autor postaje klasik ne samo kada ga potvrdi matična kultura i njoj pripadajuće javno mnjenje, čitalačka publika, kritička, akademska ili pedagoška misao, nego i kada ga (ponekad i u otporu i poricanju) prihvate druge, manje ili više bliske, srodne, a, naročito, različite kulture.
Po prirodi stvari, nacionalne književnosti i kulture teže monolitnosti, one nastoje da definišu, oliče, a ponekad i relativizuju tako shvaćen kolektivni identitet, ali, nimalo paradoksalno, one to uspevaju (ukoliko uspevaju) tek u procesima razmene, u transmisiji i dijalogu sa drugim. Klasik je, otuda, neko ko je velik za nas, ali velik i za druge, klasik je pisac čije delo je trajno aktivno i prisutno, i koje stalno, sa svojih vrednosti, zahteva i dobija nove interpretacije, saglasno perspektivi i idejnim dominantama doba iz kojeg biva čitano, jer je klasični tekst, kao, uostalom, i svaki tekst, nepromenljiv, ali su njegove smisaone rezultante neiscrpljive i podložne neprestanoj reaktualizaciji, permanentnom preslikavanju i projektovanju tekućeg života u njegovim umetnički uobličenim i izrečenim univerzalnim kategorijama.
Ti činovi dvostruke verifikacije (priznavanje u nacionalnom kontekstu, i priznavanje među drugima) izraziti su, mnogobrojni i više nego indikativni u južnoslovenskoj interliterarnoj zajednici XIX i XX veka, od posebnog značaja i u njenim ranim, formativnim fazama (Vuk Karadžić, J. Sterija Popović, P. P. Njegoš, F. Prešern, S. Vraz, I. Mažuranić) i, na drukčiji način, u modernim vremenima, koja će južnoslovenskim književnostima doneti moderne klasike. Bez pretenzija da opširnije obrazlažem sve kriterijume zahvaljujući čijem ispunjenju (u prvom redu: estetskoj ostvarenosti njihovih opusa) neke srpske i hrvatske pisce smatramo klasicima, reći ću, i primerima potvrditi, da zračenje, značenje i značaj dela Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Ivana V. Lalića i Danila Kiša u srpskoj književnosti ne bi bili tako veliki, i tako intenzivni bez njihovih hrvatskih stvaralačkih faza i epizoda, niti bi se bez njih ta dela mogla poetički optimalno razumeti, a identičan slučaj je, samo na drugu stranu, i sa hrvatskim klasicima Antunom Gustavom Matošem, Tinom Ujevićem, Miroslavom Krležom i Rankom Marinkovićem, koji ne bi bili to što jesu bez svog delovanja i prihvatanja i u kontekstu srpske književnosti i kulture. Da posebno ne govorim o Vladanu Desnici, piscu dvojne pripadnosti, klasiku i srpske i hrvatske književnosti, koji je na pitanje urednika edicije Pet stoljeća hrvatske književnosti da li se smatra hrvatskim ili srpskim piscem odgovorio: „Kad sam rekao da se smatram jugoslavenskim piscem, time sam mislio: u isti mah i hrvatskim i srpskim.”
Miloš Crnjanski je, kao austrougarski podanik, najpre postao član Društva hrvatskih književnika. Svoju prvu knjigu, poetičnu komediju Maska, objavio je u izdanju tog društva (1918) , i prema sopstvenom svedočenju, iznetom u knjizi Itaka i komentari, u vreme školovanja na Sušaku borio se za hrvatsku zastavu. Njegove polemike sa Miroslavom Krležom o „oklevetanom ratu”, vođene posle Prvog svetskog rata, u velikoj meri doprinele su oblikovanju opšte duhovne klime u srpskoj i hrvatskoj kulturnoj sredini onoga doba.
Hrvat po rođenju, rodom iz Bosne, čija istorija je umnogome tematski odredila njegovo delo, integralistički (jugoslovenski) orijentisan, a prevashodno, po opredeljenju, pripovednoj sintaksi i usvajanju vukovske i njegoševske tradicije srpski pisac Ivo Andrić, prvu fazu svog književnog rada u prvim decenijama XX veka, osim u ondašnjim srpskim glasilima, u velikoj meri realizovao je u ekspresionistički, postmatoševski obeleženom ambijentu hrvatske književnosti razdoblja moderne (Hrvatska mlada lirika, Ex Ponto, Nemiri, najzad, i uređivanje zagrebačkog časopisa Književni jug, u čijoj redakciji je, između ostalih, bio i Miloš Crnjanski).
Ivan V. Lalić, jedan od najvećih modernih srpskih pesnika druge polovine XX veka, četiri od svojih pet prvih zbirki stihova objavio je u Zagrebu (Bivši dečak, 1955; Vetrovito proleće, 1956; Melisa, 1959; Argonauti i druge pesme, 1961) i njegova pesnička geneza nezamisliva je bez opisa i razumevanja tada aktuelnih poetičkih konfiguracija (i) hrvatske poezije.
Prva Sabrana dela u deset knjiga Danilo Kiš publikovao je u Zagrebu (1983), a prvo izdanje Grobnice za Borisa Davidoviča (1976), povodom koje je začeta jedna od najdalekosežnijih polemika u južnoslovenskom kulturnom prostoru druge polovine XX veka, izašlo je u istom gradu. Narečena polemika najvažnijim svojim delom vođena je na stranicama hrvatskog književnog periodika Oko, a zbirka polemičkih tekstova, koju je priredio Boro Krivokapić pod naslovom Treba li spaliti Kiša, ugledala je svetlo dana takođe u Zagrebu (1980). Sam Kiš je u autopoetičkim refleksijama isticao uticaj koji su na njegovo shvatanje književnosti, osim svetskih autora, imali Ivo Andrić, Miloš Crnjanski i Miroslav Krleža i sebe je, u tom ključu, video kao „poslednjeg jugoslovenskog pisca”.
Književno delovanje Antuna Gustava Matoša u velikoj meri vezano je za srpsku književnost i srpsku kulturu. Duže boraveći u dva navrata u Beogradu (1894-1898; 1904-1908), Matoš je sa posebnim razumevanjem nadahnuto pisao i o srpskim piscima (jedan tom njegovih Sabranih djela čine srpske teme), i premda je kasnije menjao političke stavove o Srbiji, nesporno je da je boravak u toj zemlji u velikoj meri ostavio traga u njegovom iskustvu i stvaranju, kao što i deo svog ugleda klasika duguje afirmaciji u srpskoj kulturnoj sredini.
Veliki hrvatski pesnik Tin Ujević svoje rane, ujedno i najvrednije knjige pesama Kolajna i Lelek sebra najpre je objavio u Beogradu, na ćirilici, u ekavskom izgovoru, i ta verzija njegove poezije, bez obzira na kasnije pohrvaćenje istih stihova, nikada nije izgubila svoju izvornu snagu. Mit o Ujeviću najpre je stvoren u Beogradu, odnosno u srpskoj književnoj kritici, budući da su njegovu pojavu promptno pozdravili gotovo svi najznačajniji srpski kritičari onoga doba, između ostalih i Isidora Sekulić, Branko Lazarević, Milan Bogdanović, Todor Manojlović, Stanislav Vinaver, Velibor Gligorić...
O Miroslavu Krleži, njegovim beogradskim časopisima, premijerama, izdanjima i prijateljima, i posle Prvog i posle Drugog svetskog rata, pisano je toliko da se ovde nema šta posebno dodati. Najveći pisac hrvatske književnosti svoj prestiž i autoritet potvrđivao je u svim delovima bivše države, na poseban, a, reklo bi se, i presudan način upravo u Beogradu, zahvaljujući kako afirmativnom, tako i polemičkom prijemu u beogradskim akademskim, pozorišnim i literarnim krugovima.
Najzad, manje se zna da je Ranko Marinković svoje prve književne radove objavio u Srbiji, najpre u jednom užičkom srednjoškolskom listu, potom i u Beogradskoj Politici. Prvo izdanje velikog romana Kiklop štampano je u Beogradskoj „Prosveti” na ćirilici (1965), tu je doživelo primarnu recepciju i ubrzo potom bilo nagrađeno NIN-ovom nagradom, najznačajnijom književnim priznanjem onoga vremena i one Jugoslavije.
Iz svega rečenog potvrđuje se iznova stav iznet na početku ovoga teksta, da klasik postaje klasik kada ga prihvati i vrednost njegovog dela prizna (i) drugi, što se u južnoslovenskoj interliterarnoj zajednici XX veka pokazalo na nedvosmislen način: stvaralačke biografije velikih pisaca stajale su uvek u nekoj vezi sa iskustvima susednih sredina, pa je i njihova afirmacija, a najzad i kanonizacija po nepisanom pravilu bila korelativne prirode, s tim što se može govoriti i o izvesnoj komplementarnosti poetičkih i aksioloških procedura, oličenih u delovanju i uticaju klasičnih autora i u matičnim i u susednim sredinama. Drugo, i sasvim neizvesno pitanje je kakav će vid taj model sekundarne verifikacije dobiti u budućnosti, i hoće li ga uopšte biti. Nove generacije pisaca žude za afirmacijom u drugim, jezički srodnim, tradicijski i istorijski bliskim kulturama, i prirodno joj teže, ali radije osporavaju nego što afirmišu upravo te, druge sredine u kojima traže verifikaciju vlastitog stvaralaštva, a neretko nipodaštavaju i sopstvenu. Kako god, danas su srpski pisci „veliki” samo u Srbiji, hrvatski u Hrvatskoj, makedonski u Makedoniji, slovenački u Sloveniji, bošnjački u Bosni... Nema više Edvarda Kocbeka, Vitomila Zupana, Vesne Parun, Vaska Pope, Meše Selimovića...
Tri tačke.