Elizabeta Šeleva

JEDNAČINA PISMA SELICE

Sarajevske Sveske br. 13

Lidija Dimkovska već duže vrijeme boravi i radi u raskoraku između jezikâ i kulturâ, u okviru jedne gotovo hronične on the road orjentacije i atmosfere, koja podrazumijeva višestruku egzistencijalnu (ali i međukulturnu) seobu.
Drugim riječima, kod ove književnice dolazi do (ne)očekivane i uzbudljive podudarnosti Seobe, Puta i Pisma.
“Put mog prtljaga složen je isto toliko koliko i moj životni put” (str. 167).
Interesantno je što se u ovom slučaju, uz značajni udio autoironije, upravo književnost prepoznaje kao primordijalni nomadski alibi:
‘’Jedino događaji povezani s književnošću omogućavaju joj da vidi svijet” (str. 8).
Pritom se putovanje i boravak u različitim sredinama doživljava i opisuje kao zen-koan identiteta. S druge strane, u okviru procesa samospoznaje, od neprocjenjivog značaja je interkulturno iskustvo (ukrštanje s drugošću i s Drugim).
Terapeutski učinak putovanja je u najmanju ruku dvostruk, zato što putovanje kao ‘’farmakon’’ obezbjeđuje:
a) eliminaciju jedne traumatično zadate pripadnosti, kao i
b) ublažavanje fatalne istorijske obilježenosti i efekta toliko nam potrebnog egzistencijalnog ‘’provjetravanja’’.
Transformacioni efekti putovanja i seobe kroz dubinske slojeve duhovne i stvaralačke subjektivnosti nesumnjivi su, duboki i dalekosežni. Ovdje je riječ o jednoj neobično jakoj dijalektici seobe, kao i o samim eshatološkim aspektima procesa dislokacije:
“Mislim na život koji sa svakom, čak i minimalnom, seobom dobija novi početak i novi kraj” (str. 7).
Riječ je o jednom drugačijem, seobenom viđenju postojanja kao stalne tranzicije i translacije u odnosu na svijet. Ovdje se, na konstantno seljenje misli više kao na antropološku konstantu, nego kao na individualni fatum, sasvim u duhu Edija Buarauija, koji bukvalno kaže: ’’Svi smo doseljenici u ovaj život’’.
Tako i prozni prvijenac Lidije Dimkovske aktuelizuje, danas inače vrlo važnu i egzistencijalno utemeljenu, tematiku pisaca selica - zajedno s njihovom neizbježnom enigmom u vezi sa (hiper)pripadnošću, ne samo matičnoj, već i novostečenoj kulturi (i jezicima). To je kretanje intimnog (ali i književnog) klatna u prostoru između pripadnosti i djelovanja.
Dosad zapostavljen, kad je riječ o ozbiljnom akademskom interesu, sam fenomen ekspatrijacije, svojom novostečenom akutnom zastupljenošću i izraženošću, konačno prerasta u intrigantan analitički izazov aktuelnoj komparativnoj književnosti.
Kod pisaca ovog tipa, čijem krugu svakako pripada i naša književnica, razvija se, za razliku od tradicionalne (i ekskluzivistički orjentisane), jedna moderna (i participacijski određena) svijest o pripadnosti; i to ovaj put u odnosu na više, a ne samo na jedan i isključivi: dom, kulturu, domovinu, prostor. To je jedno akutno i simultano slavljenje drugosti.
Riječ je o fenomenu koji je od neopozivog značenja, naročito za noviju, tranzicijsku ‘’generaciju’’ pisaca, koja je nastala poslije pada Berlinskog zida i nicanja više novih državica. Mislim, naime, na stepenasto raspadanje Doma (ne smatrajući pod pojmom “dom” samo ili isključivo porodični, već, u još većoj mjeri, ideološki i državni dom).
S obzirom na to, Dom se doživljava kao prethodnost, koju neminovno treba prerasti ili preboljeti posredstvom jedne nove domovnosti (ili uz pomoć procesa saživljavanja s njom). Dom figurira kao fantazmatska prethodnost, a njegova re-konstrukcija u zrelosti je neminovna kao neko zadato inicijacijsko iskustvo.
“I zapamti: možda je i najbolje nemati ognjište, a imati oganj (str. 203).” Očigledna je prednost koja pripada energetskom naboju (pokretaču) i procesu, nasuprot građenju i materijalnom principu (odnosno, sedentarnosti).
Možda se zbog toga u prozi koju piše Dimkovska Dom doživljava kao trajni, hronični plural (višestruka domovnost, multitopična udomljenost). Naratorka iz Dimkovskinog romana nalazi se u intertekstualnom (književno–seobnom) dosluhu s još jednim, ovog puta rumunskim, piscem-selicom, Sorinom Aleksandreskuom, čije pronicljive misli o domovnosti i sama egzistencijalno primjenjuje: ’’dom više ne postoji ili postoji na više mjesta’’ (str. 195).
Preispitujući vlastite trajektorije putopisa kao domopisa, naratorka živi svoju temeljnu dilemu pod znakom jedne (iznutra korozivne) nerješivosti:
“Je li to dom ili simulakrum doma? Jesu li sve godine života u tuđini i nomadstva godine simulakruma života?” (str. 228).
Roman Dimkovske prepoznajemo kao pismo autentičnog međubivstvovanja i međudomovnosti, jedne trajne neraspakovanosti i konjuktivnosti (poput Vilija iz Najpolovog romana “Polovni život”). Riječ je o novim i suštinski deteritorijalizovanim identitetima.
Naratorka o sebi duhovito i dvosmisleno kaže da je “A.nacionalna” (str. 160) ili: “moje zemlje nikako da prestanu da se množe” (str. 228). Ona kao da se nalazi u onoj poziciji koja je zabilježena i kod D. Ugrešić, u poziciji bezuspješnog tragača za “zamjenskom domovinom”. Ili, tačnije, ona korespondira s podijeljenom domovnošću jednog Dejana Dukovskog “dom mi je pola ovdje, pola u Hamburgu” ili Gorana Stefanovskog, koji priznaje svoje dugogodišnje “mučne pokušaje da bude autor između dva jezika i dvije kulture”. I pored sve hrabrosti i spremnosti, život u inostranstvu znači trajno iskušenje:
“Život u inostranstvu - rastrojstvo svih nerava” (str. 40).
Stranci su baš one figure koje svojim tijelima ispisuju odnose između kulturnih prostora.
U jednom tekstu posvećenom savremenoj hrvatskoj prozi otkriva se, između ostalog, i osnovanost iskustva žene kao imanentne strankinje: “u svakom svijetu žena je pomalo strankinja u potrazi za identitetom” .
Međutim, kod Dimkovske nalazimo jednu mnogo veseliju, optimističku verziju ženskog boravka u tuđini: kad naratorka, na primjer, za sebe konstatuje da je ona “strankinja s pedigreom” (str. 63), odnosno onda kad svoja česta putovanja objasni jednim astrološkim alibi-predodređenjem, koje je čula od nekog “horoskobxije” iz rodnog grada “ti imaš eksponirano inostranstvo” (str. 138).
U prozi Dimkovske stranci nisu kletva, već blagoslov; njen stav odiše jednom rijetkom i otvorenom ksenofilijom.
“Stranci su melem za duše, koje su ustajale kao voda u bardačiću” (str. 131).
Ova proza “propovijeda” kosmopolitizam kao alatku za preživljavanje, naročito u slučajevima kad je čovjek van svoje zemlje, “kad si svoj među tuđima i kad su ti tuđi svoji” (str. 141).
Otud dolazi do stvaranja lično obojenih hronotopa i pokazatelja jedne geo-kritike: Beč, Rumunija, NJujork, Šlegovo - kao poetički, imaginarni i književni prostori/gradovi.
Jedan zastrašujuće veliki i haotočni metropolis, kao što je NJujork, u istoj je mjeri intimno doživljen kao i idilični hronotop djetinjstva: Šlegovo; pa je zbog toga od milja i imenovan kao “moj mali dom”: “Iako sam A.socijalna ličnost, u NJujorku mi se dešava baš ova harmonija. Ovdje sam u ’svom malom domu’ kao i u Šlegovu” (str. 168).
Pariz je predstavljen kao lakmusov prostor za radikalizaciju kreativnih potencijala posjetioca: ”Pariz te suočava sa sobom u krajnostima, pa ili si samo umjetnik, ili samo čovjek: a ne oboje u jednom. U tome je nesreća Pariza” (str. 143). Pariz je mjesto kreativne inicijacije, a ujedno i egzistencijalnog iskušenja.
Drugim riječima, putovanje je prepoznavanje (ličnog) mjesta u (inače, nadličnom) prostoru. Ili ukrštanje ličnog s nadličnim. Putovanje je duhovno i kreativno provjetravanje od ustajalosti, učmalosti i pogubnog nezadovoljstva.
Ukrštanje egzistencijalnog i kreativnog puta kod Dimkovske se može uporediti s nekom od tekovina likovne bodi-art poetike.
“Ugrađena kamera u palcu“ je upravo jedan takav granični pripovjedački postupak, koji, s jedne strane, podrazumijeva dvostrukog naratora i liminalno autorstvo, dok, s druge strane, ova kamera funkcioniše i kao proteza (omiljeni postupak bodi-art estetike je upravo tijelo upotpunjeno protezom).
Ali, ako kontekstualno pogledamo na stvari, onda moramo neminovno spomenuti da L. Dimkovska već pripada jednoj široj interliterarnoj zajednici: interliteralnoj zajednici pisaca-imigranata. Drugim riječima, njen rad bi mogao da bude analitički sagledan baš u kontekstu “međunarodne egzilantske scene” (Dubravka Ugrešić, Neda Miranda Blažević).
Pritom ne treba ispustiti iz vida saznanje da je fundamentalno iskustvo migranata upravo iskustvo teritorijalnog, jezičkog, egzistencijalnog udvajanja, koje je vidljivo prisutno i u romanu prvijencu Dimkovske, a svoj istinski naboj tumačenja pronalazi baš u okviru kategorijalne odrednice njenog migrantskog iskustva.
U prozi Dimkovske primjećujemo pokušaj restauracije domovnosti i identiteta kroz život u inostranstvu (i kroz putovanje).
Takvo nastojanje možemo eventualno povezati s onim stanjem modernog književnog uma koje je Lukač svojevremeno nazvao “transcedentalnim beskućništvom”, imajući u vidu poziciju koja neprestano postavlja pitanja, a da pri tom ne dobija zadovoljavajuće odgovore.
Ipak, čini se da se kod Dimkovske primarna važnost stiče upravo pripadnošću Pismu kao kosmopolitskom (interkulturnom) prostoru.
Pismo je građenje vlastite “jazbine” (kao što je svojevremeno lijepo i tačno zabilježio suštinski beskućnik Franc Kafka). Pismo je doživotna potraga za sobom, odnosno, veliki Put do sebe.
Put je (odnosno, prevod kao put od jednog do drugog) upravo ono što italijanski teoretičar Armando NJiši izdiže do ravni jednog kompleksnog po-etičkog i političkog imenioca, uzimajući u obzir dublje simboličko značenje pokretljivosti kad je riječ o književnosti i odnosima u okviru nje: “biti u pokretu, u prevodu, u drugosti, to je stanje jedne poetike, etike i politike” (NJiši, 2004: 140).
U tom smislu i prozni prvijenac Dimkovske poentira dvostrukim, a inače i sasvim dobrodošlim, paradoksom: kad prepoznavanje tuđeg u sebi i svojeg u tuđem, kao u odrazu u ogledalu kulminira u slici svijeta kao Doma i doma kao Svijeta.
Sa makedonskog preveo Nenad Vujadinovic