Mihajlo Pantić

JEDAN POGLED NA SAVREMENU SRPSKU PRIPOVETKU

Sarajevske Sveske br. 14

Gotovo dva veka srpske umetničke pripovetke, to je, uz poeziju, njen najjasniji kontinuitet, a u estetskom smislu i njena najveća vrednost. Pesma i priča su osnov svake književnosti: ko to nema, nema otkuda da krene, niti ima čemu da se vrati. Tradicijom je, dakle, ustanovljeno, a delom Ive Andrića praktično potvrđeno da su priča, pripovetka i pripovedanje osnovno, identitetsko i karakterno pitanje srpske književnosti. Izvori, bolje reći, ključevi srpske pripovedačke umetnosti su, bez ikakve sumnje, u njenoj usmenoj tradiciji: ta umetnost u svom pamćenju nema ni Servantesa, ni Bokača, ni Čosera, ali ima usmenog narodnog genija. Pošavši od svojih folklornih korena, pa postepeno, u 19. veku, i početkom 20-og, usvajajući poetičke osobine evropske novelistike i ukrštajući ih sa domaćim specifičnostima, priča i pripovetka postale su kičmena nit celokupne srpske književnosti.
Tako posmatrana, istorija srpske pripovetke zapravo je istorija smenjivanja različitih poetičkih predložaka i delovanja nadahnutih pojedinaca, sa nizom etapa koje možemo odrediti kao oblikovno, tipski bitne, a estetski reprezentativne. Prvo „zlatno doba” srpske pripovetke je epoha realizma, sa ostvarenjima Laze K. Lazarevića, Sime Matavulja i Stevana Sremca. Potom je usledila moderna, sa Borom Stankovićem kao najznačajnijim pripovedačem. Prvi modernizam, posle Prvog svetskog rata, doneo je kapitalna pripovedačka dela „modernih klasika” Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Dragiše Vasića, Rastka Petrovića i Momčila Nastasijevića, a drugi modernizam započeo je pripovetkama Vladana Desnice i Miodraga Bulatovića, da bi u docnijim decenijama doživeo niz individualnih stvaralačkih promena, katkad sa obnovljenim realističkim predznakom (Antonije Isaković, Dragoslav Mihailović, Živojin Pavlović), katkad sa oznakama visokog modernizma (Aleksandar Tišma, Borislav Pekić, Danilo Kiš, Milorad Pavić).
Početkom 80-ih godina 20. veka visoki modernizam postepeno dobija obrise postmodernističkih narativnih strategija (David Albahari, Svetislav Basara, Radoslav Petković, Đorđe Pisarev), da bi se tokom 90-ih, saglasno novim istorijskim trusnim pomeranjima, u delima novopristiglih pripovedača ponovo promenila narativna matrica. Umesto komenatara tekstualnog predloška, što je svojstveno aleksandrijski raspoloženim postmodernistima (koje delimično slede u međuvremenu afirmisani Goran Petrović, Vladimir Tasić, Vladan Matijević i Aleksandar Gatalica), iznova je otkrivena i komentarisana neposredna, opipljiva, morbidna stvarnost, u tolikoj meri, i sa takvim intenzitetom da bi se moglo reći da je stvarnost prisilila pisce da promene temu, namećući im svojevrsnu „poetiku progovora”. Kraj minulog veka i prve godine novog stoleća doneli su izvesno smirivanje, pa se sa dosta osnova može zaključiti kako u savremenom sticaju srpskih pripovednih okolnosti zapravo i nema dominantnog stila, već je na delu međusobno, latentno, a ponekad i otvoreno polemičko komešanje često i sasvim oprečnih poetičkih pozicija od kojih svaka za sebe misli da je reprezentativna i presudno važna u aktuelnom književnom kontekstu. Vlada vesela i mahom plodotvorna zbrka najrazličitijih mogućih stvaralačkih koncepcija, orijentacija i usamljeničkih kreativnih činova, s tim da se, osim prirodne borbe za prestiž između različitih tipova naracije, što postoji otkada postoji i moderno pripovedanje, može primetiti katkad vrlo snažna, katkad pritajena, ali i dalje delatna, donekle i ideologemski oblikovana, kriptopolitički podsticana polarizacija različitih pripovednih pogleda na svet.
U takvom rasporedu figura na književnoj šahovskoj ploči na jednoj strani stoje oni pisci i njima skloni kritičari koji se tematski i po primenjenom narativnom tipu deklarišu kao „tradicionalisti”, dočim su na drugoj oni skloniji naglašavanju veza sa evropskim i svetskim književnim kontekstom, pa je njima u žargonu književnog života namenjena oznaka „postmodernista”, istina, danas sa nešto manje negativne ostrašćenosti nego tokom 90-ih godina. Zlatna sredina je, po pravilu, ravnodušna, jednostavno rečeno, svako gleda svoja posla. To, strogo uzev, nije nikakva posebnost današnje srpske pripovedačke scene (samo se, zbog esktremnosti društvene krize to izrazitije vidi), već je nužnost u preobražajima gotovo svih umetnosti u tranzitornim razdobljima, kada vidno opada nekada tako izražena, ideološki promovisana i podsticana socijalna, društvenokorektivna funkcija umetnosti, a do izražaja dolaze tržišni kriterijumi.
Sa uspostavljanjem kakvog-takvog tržišta književnosti radikalno se menja i status srpske pripovetke. Od nekada dominantne i reprezentativne forme ona, kao i gotovo sve druge književne vrste izuzev romana (i, delimično, drame), naprosto postaje manje favorizovana i oglašavana, ali, uprkos tome, zadržava kvalitet i osobine elitne književne vrste, sa nedvosmislenim umetničkim ugledom. Tako srpsku pripovednu savremenost obeležava jedan kardinalni paradoks: ona, naime, uspeva da dobrim delom ostane na oblikovnom i estetskom nivou koji je ustanovljen i zadat tradicijom, a u najboljim momentima da tu tradiciju i unapredi, pomeri i uzdigne na još suptilniji nivo, no ta pomeranja ni izdaleka ne prati interes publike i kritike kakav je postojao u ne tako davnoj prošlosti. Zahvaljujući jednoj prestižnoj nagradi, onoj sa imenom Ive Andrića, koja je, kada govorimo o ostvarenim vrednostima, imala manje oscilacija od najprestižnije nagrade za roman (Ninova nagrada), ipak je u oblasti pripovetke sačuvana relativno celovita predstava o temeljnim pripovednim postupcima i vrednosnim procenama. Hronologiji te nagrade posvećena je antologija Priča i pričanje (2001) koju je priredila Žaneta Đukić Perišić. Autoritet Andrićevog dela očigledno i dalje snažno utiče ne toliko na poetički lik srpske pripovetke, koliko je mera vrednosti u njoj. Taj autoritet kao da nameće pripovedni standard u međuvremenu dopunjem nizom značajnih ostvarenja pisaca koji su, svi listom osim Borislava Pekića, tu nagradu do sada dobili (Dragoslav Mihailović, Aleksandar Tišma, David Albahari, Danilo Kiš, Vidosav Stevanović, Radoslav Petković, Miroslav Josić Višnjić i drugi).
Iako više ne dominira i mada, kao ni poezija, nije medijski povlašćena, a tržišno je gotovo potpuno neatraktivna i zanemarena, pa bi se moglo reći da opstaje u krugu posvećenika, što samih pisaca, što kritičara, što entuzijastične grupe čitalaca, današnja srpska pripovetka nije, kako bi se spolja moglo očekivati, svedena na jednu ili dve oblikovne dimenzije, već je zadržala i dodatno proširila svoju obilnost, tako da je u njoj moguće stalno razlikovanje mnoštva poetičkih i individualnostvaralačkih likova. U njoj su i dalje vrlo aktivni pripovedači koji baštine i produžavaju, uz male ili veće korekcije, tradiciju „dobrog starog” realističkog pripovedanja (Dragoslav Mihailović, Danilo Nikolić, Mladen Markov, Žarko Komanin, Momo Kapor, Žika Lazić, Danko Popović, Petar Pajić, Milisav Savić, Janko Vujinović, Radoslav Bratić, Jovan Radulović, Milorad Grujić, Slavko Lebedinski, Tihomir Nešić, Saša Hadži Tančić, Branislav Stanojević, Božin Janevski, Radosav Stojanović, Ðuro Damjanović, Ranko Pavlović, Ranko Risojević, Milenko Stojičić, Slaven Radovanović, Dušan Prelević, Dragi Bugarčić, Labud Dragić i drugi) kao i oni koji su intenzivnije menjali svoju poetiku, katkad bliže narativnom eksperimentu (Voja Čolanović, Pavle Ugrinov, Bora Ćosić, Mirko Kovač, Drago Kekanović), katkad naglašeno lirskom i fantazmagoričnom pripovednom prosedeu (Miroslav Karaulac, Filip David, Jakov Grobarov, Svetozar Vlajković, Marko Nedić, Vojislav V. Jovanović, Miroslav Josić Višnjić, Jovica Aćin, Radovan Beli Marković). Nekadašnji, barem na prvi pogled relativno konzistentan korpus „stvarnosne proze” u međuvremenu je raslojen (Živojin Pavlović, Vidosav Stevanović, Milisav Savić), a isti je slučaj i sa postmodernistički nastrojenom generacijom pisaca koja ih je smenila. Prvom korpusu koji je u smislu poetičke inicijacije obeležio razdoblje od 1968 do 1980. godine posvećena je antologija Nova srpska pripovetka (1972) Ljubiše Jeremića, a njoj je donekle bliska i Srpska pripovetka 1950–1982 (1983) Radivoja Mikića. Koprusu posmodernističkog pripovedanja posvećene su Antologija srpske proze postmodernog doba Aleksandra Jerkova (1992) i antologija Nova (postmoderna) srpska fantastika (1994, 2004) Save Damjanova. Uz pisce-navestitelje pojave posmodernih narativnih strategija koje uključuju krajnje ironičan, demaskirajući odnos prema istoriji i stvarnosti, stalnu citatnu igru, relativizaciju pripovednog govora, pa i radikalnu dekompoziciju same priče shvaćene kao opis ili izveštaj o zbivanju sa jasnim karakterima, zapletom i prostornovremenskim koordinatama, Jerkov i Damjanov predstavljaju priče i pripovetke Dragana Stojanovića, Jovice Aćina, Davida Albaharija, Svetislava Basare, Radoslava Petkovića, Mihajla Pantića, Milenka Pajića, Dragana Velikića, Đorđa Pisareva, Predraga Markovića, Miroslava Toholja, Save Damjanova, Milete Prodanovića, Vladimira Pištala, Nemanje Mitrovića, Sretena Ugričića, Miodraga Vukovića, Velimira Ćurgusa Kazimira, Ljiljane Jokić Kaspar, Vase Pavkovića, Ljubice Arsić, Gorana Petrovića i Divne Vuksanović. U još širem informativnom pregledu njima treba dodati i pripovedačka ostvarenja Branka Andrića, Slobodana Tišme, Vladislava Bajca, Branka Anđića, Slavoljuba Markovića, Miloša Latinovića, Nebojše Ćosića, Milena Alempijevića, Marka Vidojkovića i druga. Većina pobrojanih pisaca i danas je pripovedački vrlo aktivna, s tim što su neki od njih u međuvremenu okrenuli i pisanju romana, a posebnu pažnju treba obratiti na niz pesnika koji iskustvo pisanja poezije sve češće, sa zanimljivim rezultatima, zamenjuju pisanjem priča ili romana (nešto ranije Miodrag Pavlović i Milorad Đurić, potom Vojislav Despotov i Miloš Komadina, a danas Vasa Pavković, Rajko Lukač, Milovan Marčetić, Ivan Negrišorac i drugi).
Korpusu savremenog ženskog pripovedanja, koji u poslednjoj četvrtini XX veka doživljava vidnu ekspanziju kao i odgovarajuću reakciju književne kritike, uključujući onu inspirisanu metodološkom pozicijom rodnog tumačenja teksta, posvećen je Ženski kontinent – antologija savremene srpske ženske priče (2004) koju je sačinila Ljiljana Đurđić, i sama pripovedačica. Spisateljicama zastupljenim u toj antologiji (Judita Šalgo, Mirjana Pavlović, Elvira Rajković, Milica Mićić Dimovska, Boba Blagojević, Ljubica Arsić, Snežana Bukal, Nina Živančević, Marija Ivanić, Jelena Lengold, Danica Vukićević, Marija Knežević, Divna Vuksanović) u ovom pregledu treba pridodati i Svetlanu Velmar Janković, Vidu Ognjenović, Biljanu Jovanović (koja je, iako prevashodno romansijer, za života u periodici objavila i nekoliko primećenih priča), Ivanku Kosanić, Radmilu Gikić Petrović, Maricu Josimičević, Marinu Kostić, Jasminu Tešanović, Ljiljanu Jokić Kaspar, Stanu Dinić Skočajić, Gordanu Ćirjanić, Ivanu Dimić, Snežanu Jakovljević, Emsuru Hamzić, Mirjanu Mitrović, Emiliju Milovanović, Sonju Atanasijević, Lauru Barnu, Biljanu T. Petrović… Ženska priča i pripovetka danas predstavlja vrlo razuđeno stvaralačko područje, unutar kojeg postoji niz izrazitih individualnosti, važnih ne samo za ukupan utisak o izobilju savremenog srpskog pripovedanja, nego i za ilustraciju korenskih poetičkih promena, odnosno, usvajanja novih pripovednih modela. Ako je u prošlosti, naročito u 19-om, a pretežnim delom i u 20-om veku, priča bila prevashodno muški posed, uključujući i njen bazični, istorijskohronikalni, autoritarni model ovladavanja istinom sveta, mahom iz „jake” perspektive, sa sporadičnim ženskim iskoracima (Isidora Sekulić, Danica Marković, Jelena Dimitrijević, Milica Janković, Julka Hlapec Đorđević, docnije i Jara Ribnikar, Frida Filipović, Julija Najman, Grozdana Olujić, Vera Kolaković i druge) pripovedačice su tokom minulih tridesetak godina pokazale i ambiciju i nespornu veštinu „ovladavanja” pričom, što je donelo i niz izvrsnih pripovednih rezultata.
Najnoviji talas srpskih pripovedača koji su stasali u vremenima sumanute društvene krize i potpuno izobličene političke i ratne stvarnosti najpotpunije je, za sada, predstavljen u Antologiji mladih srpskih pripovedača – Tajno društvo (1997) Vase Pavkovića i Oslobađanju lektire – antologiji srpske kratke priče (2003) Igora Marojevića, a u kojima su, između ostalih, zastupljene priče i pripovetke Srđana Valjarevića, Narcisa Agatića, Zorana Ćirića, Vuleta Žurića, Veselina Markovića, Nine Rabrenović, Jelene Rosić, Vladimira Tasića, Đorđa Jakova, Mikaila Bodiroge, Gorana Petrovića, Dejana Ilića, Zorana Pešića, Aleksandra Gatalice, Saše Obradovića, Saše Ilića, Mirjane Novaković, Slobodana Vladušića, Srđana V. Tešina, Slobodana Ilića, Nenada Jovanovića, Igora Marojevića i Mihajla Spasojevića.
Osim obilne pripovedačke i antologijske produkcije kojom se pokrivaju, predstavljaju i tumače gotovo svi tematsko-pripovedni modaliteti savremenosti i tradicije (kada je o tradiciji reč posebno treba videti Antologiju srpskih pripovedača XIX i XX veka, 1999; Miroslava Josića Višnjića; Pripovijetke srpskih pisaca iz Hrvatske – antologija, 2004; Dušana Ivanića i Antologiju srpske pripovetke I–III Mihajla Pantića, 2005), neobična, pa donekle i ekscentrična posebnost aktuelnog srpskog pripovedačkog trenutka su i naročite knjige-projekti u kojima se, obično tehnikom pastiša, ali i tematsko-asocijativnim proširivanjem odabranog stilskog ili autorskog predloška, odaje počast uticajnim, ikoničnim piscima iz koprusa svetske književnosti (takvi su Projekat Singer, 2001; Projekat Kortasar, 2002; Projekat Bukovski, 2004) ili se, pak, u ironično-satiričnom ključu preispituju zadati, okamenjeni, estetski neproduktivni narativni modeli, odnosno, obrađuju neobične, nekonvencionalne teme (na primer: antologija Bizarnih priča, priređivačice Tanje Rosić, 2002; zbornik pripovednih reminiscencija Moj privatni Tito, 2003; kao i travestija narativnih obrazaca „stvarnosne proze” u kolekciji Nema toliko do Lajkovca, 2004).
U zaključku ovog pregleda moglo bi se, sa mnogo razloga, i sa punim pokrićem u gotovo nedoglednom moru savremenih srpskih pripovedaka i pripovedača, ustvrditi kako ne postoji nijedna, doslovno nijedna tačka, nijedan aspekt kolektivnog (i pojedinačnog) iskustva (dakako, fikcionalizovanog i domaštanog) koji nisu tematizovani u savremenom srpskom pripovedanju, napose u pripoveci i u priči. Oblikovni i sadržinski raspon srpskog pripovedanja u XX veku, a naročito u savremenosti, uključuje sve moguće perspektive i sve ideologemske tačke gledišta, i objektivno posmatrano, prevazilazi granice bilo koje književnokritičke spekulacije. Oslanjajući se na bogatu i obavezujuću tradiciju, uspostavljenu tokom XIX i XX veka, savremeni srpski pripovedači obrazuju ceo jedan paralelni svet književne imaginacije, jedan prozni univerzum, koji se, na drugostepenom nivou, može posmatrati i kao medijum simboličkog razumevanja sveukupnog iskustva, bez obzira na njegov tip i prirodu. Čini se da je ključni kvalitet savremene srpske pripovetke u tome što je, u većini najznačajnijih primera i slučajeva, uspela da se rastereti od nametnih pragmatičnih zahteva i funkcionalizacija različitih vrsta, što je prečesto bio slučaj u prošlosti, i da ostane ono što suštinski jeste: umetnost maštanja i svedočenja, razumevanja i smisaonog proširivanja života, ma šta bi reč život u datom slučaju imala da znači. Srpski pripovedači, maksimalno koristeći kreativne potencijale svoga jezika i duha svoje i evropske tradicije i kulture, a saglasno svom nemalom daru, invenciji i imaginativnoj snazi, kao i njihovi davni i neposredni preci, smišljali su i smišljaju, pisali su i pišu priče koje će, sigurno, čitati i neki budući čitaoci. Taj imaginarni univerzum njihovog pripovedanja uravnoteženiji je, harmoničniji, pa u tom smislu i srećniji od sveta istorijske i političke stvarnosti.
I sasvim na kraju: pripadajući tipu kulture koja je, pre i posle svega, kultura priče (u ekstremu: i kultura epske raspričanosti, težnje da sve završi u priči) srpski pripovedači kad-tad opričaju sve što je vredno priče i pripovedanja. Nužnost je to prvog reda, i njen je koren, setimo se opet Andrića, antropološki. Priča uobličava naše znanje o svetu. Izmišljanjem priča, fikcionalizacijom iskustva, prevazilazimo ograničenost svakidašnjice, iskupljujemo i nju i sebe, približavamo se suštini bez obzira na to što nam ona i u pripovedanju stalno izmiče.
Pripovedati je sinonim za živeti.