Ibrahim Berisha
BEAUTIFUL CITY
Sarajevske Sveske br. 21/22
Prištinjanin, sada stanovnik Teksasa u SAD, koji pošto se udaljio iz svog rodnoga grada posle trideset godina piše ovo uz umilni eho „starih zanatlija“ , koji su zračili ljudskom i profesionalnom plemenitošću i toplinom. Oni su poštovali mušteriju. U njihovim uskim radionicama pričale su se raznorazne, prijatne i neprijatne priče, pričali su se vicevi, a smeha je bilo do suza. „Bekrije“ grada tada su se mogle nabrojiti prstima jedne ruke. Nije bilo velikih prevara među sugrađanima. Glavne vesti mogle su se čuti u „berbernicama“ . Ovo je konzervirani pogled iseljenika, koji žali za egzotikom koja se više ne vidi. Bio je to nekada beautiful city.
Ono što se može videti u leto 2008. godine nešto je sasvim drugo. Velika dinamika koja će teško da dovede u red ovaj grad. Iseljenik, među najomiljenijim ljudima svog detinjstva, sada po američkim merilima i mentalitetu, pominje Demu, „čuvara zelenila“ koji je odavno umro. Šta bi danas rekao Dema, kada bi po parkovima i zelenim šumama video betonske kuće umesto nekada zaraslih u zelenilo parkova poput Tauk Bašić i Germija kojim je posvetio čitav svoj život.
Priština je počela da se menja, od ruralne „agresije“ ka urbanoj. Još se vide tragove fatalnog rata. Oko parlamenta Republike Kosova, u centru grada, već godinama stoje požutele od snega, kiše i vrućina fotografije nestalih ljudi, koje je srpska vojska i policija uzela kao taoce. Žene su istakle fotografije svoje dece, muževa, za koje se više ne nadaju da su među živima, ali ne mire se s tim da se neće naći neki identifikacioni znak njihovih najmilijih. Grad ne odaje mnogo znakova tuge, ali duša mnogih Prištinjanina bolna. U toku nekoliko dana u proleću 1999. godine, posle nasilja i militarnog terora Miloševićevog režima, vozovi su praznili grad u pravcu Skoplja, ostavljajući za sobom trajni slom u odnosima između Albanaca i Srba, starih građana naviknutih na toleranciju.
Posledice se posmatraju iz ugla neurokliničke medicine. Ovde se nije znalo mnogo o stresovima, traumama i samoubistvima, dok sada u crnim hronikama medija čitamo imena mladih muškaraca i devojaka koji su digli ruku na sebe.
Priština – glavni grad Republike Kosovo, najmlađe države na svetu, sa oko 400 hiljada stanovnika, ima svoje prednost i slabosti. Pametni ljudi teže da prave karijeru, dok isto tako i oni koji ne znaju kuda da krenu, kada izgube put u ruralnom dvorištu, nasrću u urbani haos.
U stvari, urbana Priština nikada nije bila sasvim urbana. Nije sasvim izgublila ni svoj urbani identitet, ali nije uspela da prevaziđe ruralne preferencije. Urbana tradicionalnost i modernost u jednom prostoru blage kontinentalne klime, na nadmorskoj visini od preko 500 metara, obe neostvarene potpuno, čine je beautiful city.
Urbana uznemirenost vlada nad tradicionalnim građaninom, dok entuzijazam i radoznalost za urbanim životom navodi stanovnika da izbriše pejzaž prethodnog životnog prostora.
Prištinjani, koji su došli ovih poslednjih 50 godina sa sela i drugih gradova, posle masovnih iseljavanja sada već zaboravljenih starih prištinskih porodica (naročito u Tursku i Albaniju), koje su se prezivale Priština, Staka, Kosova, Sudi, Spahiu i dr., niti znaju mnogo o prošlosti grada, niti imaju priliku da se upoznaju sa dokumentima. Lične sudbine i problemi davali su prednost patriotskom i folklornom.
Legende se ponavljaju kao i gubitak i obnova naselja. Antička Ulpijana – danas Priština – preživela je velike zemljotrese, dva velika požara, kugu, kao i velike i male ratove. Senka kuge ostala je do dana današnjeg u sećanju i kazivanjima pokoljenja o toponimu – Grobovi Kuge.
Na tom mestu živelo se od bronzanog i gvozdenog doba, a na jugoistoku današnjeg grada, četiri kilometara dalje, kada je vladao rimski car Trajan (II vek), bio je podignut Sunčev Grad – Ulpijana, sa vodovodom i termičkim sistemom grejanja. Razrušen je grad, ali ga je obnovio vizantijski car dardanskog porekla Justinian I (527 – 565) i prozvao ga je Justiniana Secunda, kako navodi istoričar Jahja Drančoli.
Ime mu se promenilo, ali klima i reljef su ostali isti. Etimologija imena Priština povezuje se sa starinom, odnosno, reč pristinus, -a, -um, ima prethodno, nekadašnje, staro značenje. Ali etimologija imena Priština povezuje i s rečju pristinum – pistina koja je u srednjem veku označavala – pekaru. Oko grada, svuda je žitnica, zemlja hleba, a ima i puno mlinova kojima se i danas služe zemljoradnici. Promenila se tehnika mlinara, menjali su se i mlinari; nekada se pokretao mlinski kamen životinjama, zatim vodom, sada postoje moderni elektronski mlinovi. Hleb, figurativno, u realnosti egzistencija, predstavljao je stvarni izazov tih ljud, čak od 1325. godine kada na tom mestu srećemo ime Priština, ili 1392. godine, kada u jednom dugačkom opisu ovog kraja, vizantijski car Jan Kantakuzen, navodi: „Pristinon je bilo naselje bez utvrđenja, gde je samo dvor vladara imao posebnu važnost“ . Danas, „bez utvrđenja“ se može interpretirati da je to bio period mira, ili da Pristinon nije imao neku važnost da bi imao blizu neku tvrđavu da se brani u slučaju rata, jer se nije imalo šta braniti pošto je Pristinon bio samo jedno obično selo. Važni gradovi u tom periodu imali su tvrđave.
U prošlosti više puta su je zadesile krize koje su politizovale događaje vezane za jedan grad ili mesto. Na periferiji Prištine odigrala se Kosovska bitka, koja se i dan danas objašnjava političkim, moralnim i ideološkim (etničkim) argumentima, a najmanje istoriografskim. Bila je to bitka koja je otvorila poglavlje vladavine Osmanlija ne samo nad Prištinom i Kosovom nego i nad čitavim regionom.
Turski hroničar Mehemt Nešir pisao je da je Sultan Murat stigao u Prištini početkom bitke, 27. juna, predveče, i utaborio se na severu grada (Prištine). Od te daleke bitke sa puno nepoznanica ostaje aktivno propagandističko sećanje i pristup, jedno sagrađeno turbe u spomen na pad osmanskog cara i jedan poraz koji se pretvorio u ep i fatalni balkanski mit.
Od 1956. godine Prištinu kao simbol prati senka statuete Boginje na tronu, koja danas predstavlja simbol kulturnog i istorijskog identiteta grada. Njen dominirajući prestiž veoma je sličan NLO-u (neidentifikovanim letećim objektima), toliko imponira koliko i izaziva mistiku. Sačuvan je u zemlji 6 hiljada godina dok nije slučajno otkrivena pri iskopavanju temelja za jednu predionicu pamuka, gde će se zaposliti više od 2 hiljade žena. Kakva je to statueta, ko ju je napravila ruka predaka kojima je ona pripadala, ako ne da bi osvojila istorijsko pravo nad ovim gradom onda bar kulturni prestiž? Njena misterija je veća nego urbana misterija Prištine. Godine 1999. posle nasilnog otimanja iz Muzeja Kosova, bilo je zarobljena u Narodnom i Etnološkom Muzeju Beograda četiri godine. Statueta je postala predmet pregovora i vratila se u Muzej Kosova maja 2002. godine posle međunarodnog pritiska i predstavljala je tada više politički i diplomatski trijumf nego kulturni.
Priština je imala probleme sa urbanizacijom, odnosno, u harmonizaciji prostornog bogatstva sa zahtevom građanina, tradicije sa savremenošću, materijalnog sa duhovnim, realnog sa irealnim. To je zabrinjavalo arhitekte, urbaniste, građane, a i Prištinjane koji žive u Americi. Harmonizacija je shvaćena i praktikovana prosto kao uništavanje „stare“ stvarnosti i ostvarivanje „novog“ sna.
Boginja je statueta žene koja svedoči o jednoj tradiciji, u kojoj je žena bez obzira na današnja arhaična shvatanja, imala značajnu ulogu u ovom regionu aktivne antičke civilizacije. Poruka Boginje na tronu, retorički govoreći, podseća nas na središnju ulogu žena kod naroda koji su naseljavali ovu oblast, koju je danas lepši pol izgubio, ne izuzimajući i glavni grad Prištinu. Postavlja se pitanje da li može ona da bude „simbol koji inspiriše da se stvori kosovsko društvo u kome ne bi bilo nešto neprirodno da žene drže vlast, u kome postoji suštinska jednakost i u kome bi žene zajedno s muškarcima bile ravnopravni partneri u središtu društvenog i političkog života“.
Model komunističkog grada dao je pečat vulgarnom uništavanju urbane tradicije i kulturnog pluralizma. Ideološki entuzijazam izgradio je moto za uništavanje starih zdanja, posebno uslužnih i trgovinskih jezgara, kao što je bila natkriljena čaršija Prištine – Bezistan. Pijuk i lopata „novoga“ uklonile su jedan broj kultnih objekata, džamije, crkve, tekije i sinagoge.
Napomena: Posle praznika Svetog Andona 1957. godine, porušena je stara crkva Svetog Prena, koja je bila u centru grada. Porušene su i ostale džamije i crkve, ali je ostala u jezgru grada Čaršijina džamija – XV vek – Fatihova džamija, koji je 1461. godine izgradio Sultan Mehmeta II, zatim Jašar Pašina džamija, Hamam i Sahat – Kula.
Bezistan ili pokrivena pijaca predstavljala je urbanističko-arhitektonski kompleks, u kome se trgovalo proizvodima sa Istoka i Zapada. Popločan je bio kamenom kaldrmom, i imao je unutra i javnu česmu. Početkom 50-ih godina XX veka porušen je zajedno sa starim delovima grada i Bezistan, pri čemu su nestali šadrvani, fontane, zelene površine. Sada više nema nijednog znaka o velikim tradicionalnim i kulturnim zdanjima koja se pominju u ranijoj literaturi o Prištini, kao što je Kameni cvet sa tri lista.
Transformacija je zamenjivala stari novim prizorom. Sada je manje beatiful city. U jezgru starog centra Prištine preživeli su u 50 godina bivše Jugoslavije: Trg bratstva i jednistva i Trg republike. Bratstvo jedinstvo u Prištini ne postoji i više ne postoji ni ona republika koja je podrazumevala ovaj trg. Njihova imena su se zamenila sa „Majka Tereza“, ali nefunkcionisanje prostora i dalje povećava dileme urbanista i političara, šta bi u stvari trebalo da urade na ovom vitalnom delu grada.
Grad je doživeo mnoge urbane nesreće, ali jedna o kojoj se još raspravlja, jeste „sahranjivanje“ dveju jedinih rečica koji su prolazile kroz njega, Veluše i Prištevke. Sada je grad bez ijedne velike reke, a prekrivanje ovih dveju zbog gradnje puteve nad njima širi suvi vazduh koji je veliki problem u vrelom letu.
Rat iznova zadaje udarac i tradicionalnom konceptu gradske kulture, čak i onom o stanovanju. Gradski stan XVI veka, dvospratne kuće sa ognjištem i sa unutrašnjim stepeništem ne postoje više. Ostalo je samo sećanje u rukopisima putopisaca, koji su tuda prošli u opisima kasabe koja je imala svoje dobre i loše osobine. Isto tako je i kuća sa hajatom skoro potpuno nestala. Ova vrsta kuća još se može naći sakrivene u nekom selu.
Hajat je stvarao funkcionalnu vezu kuće s dvorištem, baštom, uravnotežujući zdanje s prirodom. Jedna druga vrsta poznatih prištinskih zdanja su kuće sa čardakom. Kuća je bila okružena zidovima, a neka od njih može se i danas naći pod zaštitom države. Kuća je koncipirana da bude unutar ogradnog zida, sa širokom baštom i samo u retkim slučajevima imala je izlaz na put s jedne ili obe strane.
Uporedo sa centrima, naseljima i malim pijacama, sa konacima i kultnim objektima, bogati Prištinjani gradili su i velike kuće. Početkom XX veka gradske kuće su imale radnje na prvom spratu i radionice i skladišta za robu na drugim spratovima ili podrumima, što je bila praksa evropskog tržišta.
Glavno voće u Prištini kojim su bile ispunjene bašte bili su dudovi, kruške, jabuke, dunje, šljive, kajsije i trešnje, ali putopisci su se posebno divili dobro uređenim vinogradima. Sada ništa od tih divnih stvari nije ostalo.
Grad je imao omiljenu pticu. Gugutku, mitološku pticu, koja simboliše tragediju brata posle čije smrti se sestra pretvara u pticu kumriju. Tada je bio neoprostiv greh, dirati gnezdo te ptice ili je uznemiravati. I danas postoji to verovanje.
Karanfili, jorgovani, ruže preplavljivale su bašte. Sirup od ruža bio je poznato piće koje su pripremile prištinske domaćice.
Zatvorene prostorije dvorišta služili su i kao zanatlijske radnje, u kojima su uglavnom radile žene, predionice za vunu, svilu i pamuk. U XIX veku grad je predstavljao jednu veliku stanicu karavana pamuka čiji je materijal dopreman sa Bliskog i Srednjeg istoka za Zapadnu Evropu, u vreme poznate kontinentalne blokade Francuske.
Prištinske porodice su živele od tih zanata, devojke i žene su takle tkaninu, koju su posle prodavale na pijacama ili po porudžbini slale klijentima.
Ako bi se tražio koren profesionalnog identiteta ovog grada, on se ogledao u širokoj i raznovrsnoj mreži zanata i zanatlija. Još u XIV-XV veku, zanati su bili važna i intenzivna grana koja je donosila dobit, ovi zanati su bili podstaknuti bogatstvom rudnika: Novo Brdo, Janjevi, Trepča.
Nekada Kasaba, kasnije grad, skrenuo je pažnju poznatih trgovaca ne samo iz Dubrovnika i Kotora, nego i onih iz Venecije, Firence, Vićence, Konstantinopolja, Soluna, Skadra, Lješa, Bara, Ulcinja, Drača, Sarajeva. Tu su malo po malo zauzeli svoja mesta majstori koji su stigli iz mnogih mesta u regionu, iz vojske, profesionalne grupe, klerici, krijumčari zlatom i srebrom, diplomate. Plemićka porodice iz Dubrovnika De Cabago kontrolisala je deo „piaza de Pristina“, koja je bila jedna od većih pijaca srebra u Evropi.
Dardanci, Rimljani, Sasi, Dubrovčani, Zadrani, Kotorani, Sloveni, Turci, Jevreji, Vlasi, Romi, bili su ti koji su za sobom ostavili nešto u kulturi profesija. Prištinjani su prihvatali kulture i majstorstvo i živeli su od njihove primene: sapunari, limari, ćumurdžije, katrandžije, berberi, grnčari, ciglari, pekari, bozadžije, ćevabdžije, kasapini, buregdžije, simitdžije, kajmakdžije, lebledžije, lokumdžije, baklavadžije, salebdžije, kadaifdžije, sandučari, sofrari, kolevkari, zidari, crepari, kaldrmdžije, česmari, odžačari, krojači, gajtandžije, pljisari, jorgandžije, tapetari, pamugdžije, farbari, kišobrandžije, maramdžije, jastučari, basmadžije, tabagdžije, obućari, opančari, sarači, papučari, potkovičari, sajdžije, dugmetari, kovači, zlatari, tufegdžije, majstori za kutije za barut, telali, amali, rabadžije, fijakeristi, sunetdžije.
Ne postoji tačna evidencija ko je šta doneo i ko je poneo iz Prištine. Jedna od zajednica, koja sada skoro da ne postoji više, jevrejska, Prištinjanima je, kao i mnogim gradovima ovog dela Evrope, donela sajdžijski zanat, prve zubare, lekare, farmaceute, finansijere, prodavce ulja, donela je ogledala i mnoge suvenire. Donela je i zelenaše, koje je islam (vera većine) smatrao za veliko zlo. Nepomirljivi međusobno, zelenaši kao greh islama i profita Jevreja, koegzistirali su dugo, kao i pluralizam religija, jezika i kultura. Tolerancija je bila vrlo bogata i unosna za sve stanovnike Prištine.
Napomena: Prema pisanju dnevnog lista Rilindja od 17. 1. 1971. godine, u Prištini su radili: 40 nosača, 30 testeraša i 86 čistača cipela. Danas u Prištini ima puno blata, ali ne postoji nijedan čistač cipela.
Godine 1947. Priština je određena da bude glavni grad Kosova, što je prethodno bio Prizren. To što je postao administrativni, politički, kulturni, obrazovni centar, preodredilo mu je sudbinu promene u jedan „primeran socijalistički grad“. Slika dinamične kasabe zamenjena je slikom formalnog grada, sa „narodnim“ institucijama. U Prištini je počela epoha gradnje „javnih“ kvartova. U 50-im godinama prošlog veka su se izgradili prvi „društveni“ stanovi, pod nazivom – Kolonija železničara, ili kako su je drugačije nazivali Mikrokolonija, objekti koji su sada najstariji u naselju Ulpijani. Planirana izgradnja dobija konkurenciju koja stalno prati Prištinu kao nepremostivu alternativu – gradnja haotičnih naselja na periferiji.
U centru se postavljaju vodovod, kanalizacija, asfaltiraju se putevi. U „divljem“ naselju Vranjevac nije ništa bilo urbanizovano – iz kanalizacija je tekla prljava voda niz ulice, voda je uzimana iz bunara u dvorištima, ulice su bile uzane i uvek prašnjave ili blatnjave. Ovo najveće naselje na periferiji bilo je naseljeno siromašnijim slojevima, sa jednospratnim kućama i slabom gradnjom. Vranjevac, ovaj svet van zakona – neurbana Priština i deo predgrađa urbanizovane Prištine nastavljaju da i danas jedan pored drugoga žive, bez mogućnosti da budu jedno. Vranjevac danas ima preko 40 hiljada stanovnika, koji traže svoj urbani deo.
Zahtevi građana u naseljima su veliki ali i obećanja političara u kampanjama su još veća. Sada se vodi aktivna politika prema neurbanoj periferiji. Urbana Priština se prostire u naseljima Ulpijana, Ljakrište, Aktaš, Dardanija, Sunčev Breg, Velania. U tim naseljima su se koncentrisali profesori univerziteta, bivši politički funkcioneri, vojna lica, policajci, inženjeri, lekari, a u poslednje vreme novi biznismeni koji su postali milioneri dok ste trepnuli okom. Nekada je „država“ jednoj posebnoj kategoriji građana izdavala dozvole da i unutar kolektivnih naselja dobiju placeve i kredite za individualnu gradnju.
U 70-im godinama donet je „zakon“ – „imaš kuću vrati stan“. Oni koji su dobili stan uzeli su od države i kuću. Odnosno, kako su u to doba u Prištini ironični govorili: „Ako želiš stan i kuću, ostavi ženu“: Da bi zadržali jedno i drugo trebalo je razvesti se „dogovorom“. Sada, biznismeni su ti koji uspevaju da stignu gde god im što zapadne za oko, ne mareći za zakon, jer urbanistički zakon donosi novac.
U međuvremenu stvara se još jedno naselje, na zapadnom delu periferije grada – Emšir, koje još više povećava kontraste ovog grada. Na jednoj strani je urbani i bogati deo a na drugoj neurbani. Nimalo nije beautiful city. Periferije imaju prednosti, jer ostaju van kontrole upravo zato što su periferije.
Nije lako da se da odgovor koja je najbolja urbanistička ponuda za jedan bolji, zdravi, ljudski, socijalni, ekonomski, etički i kulturniji život. Iako je izbledela senka orijentalne kasabe još nije prevladao duh modernog grada. Još dominira urbanistička kultura socijalističke tehnokratije, naselja kolektivnog stanovanja, pravougaone građevine hladnih boja.
U međuvremenu urbanizovana predgrađa s privatnim kućama se menjaju, kao i periferija koja se prostire u punom krugu oko grada, sa haosom, predrasudama i nepoštovanjem kriterija. Zbog nedostatka planova za „uvođenje kontrolisane organizacije grada“, gubi se i socijalni osećaj novog stanovnika.
Najveći deo stanovnika Prištine ovde još samo živi, ne osećajući se zaista građanima. Ne saživljavaju se sa gradom. Kao da žive izvan bez želje da budu primećeni i da primećuju druge. Kulturna promena građanina iščekuje se zajedno sa socijalnom i ekonomskom promenom grada. Solidarnost, altruizam i „težnja za pravdom“ ugroženi su u periodu rata a i sada „transformacijom“ i „privatizacijom“.
Svaki 16-ti Prištinjanin i dalje je siromašan, grad se i dalje menja, s puno ljudi koji se besciljno kreću ulicama, s malim platama službenika, učitelja i penzionera koji se nadaju malom povećanju penzije ili boljim socijalnim programima. Neko kaže – politička diktatura je zamenila ne-tržišnu diktaturu!
Grad je u konkurenciji, otvoren, gostoprimljiv za poznate kompanije, koje su sa stereotipnim dizajnima već prisutne na ulicama i trgovima: MANGO, TERRANOVA, ADIDAS, NIKE, REEBOK, PUMA, AND1, VANS, LITLLEBIG, PEKO, BITSIANI, SPRIENGFIELD, GOLDEN POINT, GEOX, IL CAMMINO, VOGUE, VERSACE, DIESEL, GUCCI, POLICE, VERSACE, CHANNEL, RAYBAN, SWATCH, CHANNEL, TOMMY HILFIGER, MORELATO, SWAROVSKI, UNITED COLOURS OF BENNETON, PHARD, MISS SIXTY, LISCA. Veoma brzo će početi rad još jedan globalni McDONALDS.
Tako luksuz i siromaštvo koegzistiraju na uskom urbanom prostoru. Promena vlasništva nad posedom, gde uzima onaj ko je moćniji i jači, ostavila je veliku većinu bivših radnika, rudara, službenika, intelektualaca, bez potrebne socijalne zaštite. „Radničke fabrike“ više ne postoje. Biznismeni su ih pretvorili u magacine za robu sa ograničenim rokovima koja se uvozi, po mogućnosti krijumčarskim putevima.
Priština ima mnogo motela, kazina koji nastavljaju da se umnožavaju, šopove, restorane, koji profinjuju jelovnike, pošto na Kosovu imaju klijentelu iz celog sveta, jer tu su međunarodna administracija i vojne snage, stiče se dobra dobit ekstra robom. Jake multinacionalne banke su proširile svoju mrežu usluga: Raiffeisen, ProCredit i dr., kontrolišući glavno finansijsko tržište, ali kamate su takve da je sve manje nade za ljude i biznis.
I dalje se oseća nedostatak električne energije, a u isto vreme iznenadno se čuje buka generatora koje proizvode svetlo koje nedostaje iz Termoelektrana, svega 6 kilometra udaljenih od Prištine. Struja se ne proizvodi onoliko koliko traži tržište, ali termoelektrane uništavaju ambijent ugljendioksidom, azotnim oksidom, prašinom, dimom, nerastvorljivim česticama. To je dovoljno da ražalosti građanina.
U prolazu, aktivno se mešaju maglovite percepcije sa neprijatnim mirisom od smeća po ćoškovima ulica. Odjednom, bez najave, blokira se saobraćaj. Sirene se čuju koje pozivaju u pomoć policajce na ulici da zamene semafore koji se odmaraju. Glavne arterije ulica su one koji su izgrađene u 70-im godinama, sada već prošlog veka, i ne mogu da prihvate čitavu masu vozila.
„Posleratni“ grad, u ekspanziji, ne može da obezbedi dovoljno vode. Tokom dana ima 750 litara u jednom sekundu, ali da ne bi presahli izvori, treba mu 1300 litra u sekundu.
Biznismeni koji su se stvorili na agresivnoj, nemoralnoj i uzurpiranoj razgradnji javne, državne i društvene imovine, stavili su svoje šape na grad. Oni su i oligarsi, vladaju i utiču na zakone. U nesagledivim razmerama uspostavili su konzumiranje crvenog bloka, cementa, gvožđa i u poslednje vreme i zatamnjenog tamnog i plavog stakla. Naselja se vertikalizuju. Borbi da se zakonom ukroti zamah pljačke urbane zemlje i neba potrebno je vreme. Ima dosta vremena za beautiful city, a veoma malo za građanina.
Literatura
Evlia Čelebija, Putopis, Sarajevo, 1967.
Ćazim Leši, Gradovi Kosova, UP, Priština, 1977.
Jusuf Osmani, Priština, AK, Priština, 2007.
Johan G. Von Han, Kroz krajeve Drine i Vardara, Rozafa, Priština, 2006.
Charles Brayshou, „Priština, 27. juna 2002.“, UNMIK Chronicle, Botimi Nr. 35 - 24 jun – jul 2002.
Hivzi Isljami, Demografske studije, ANUK, Priština, 2008.
Jahja Dranoli, „Jahačke igre u Prištini u XV veku“, 8. XII 1984., Rilindja, Priština
Muhamet Tërnava, Gradovi Kosova tokom druge polovine XVI veka, Priština, 2007.
Arh M. Rakiq (1937), p.675., Nr. 118k
Zef Mirdita, Antroponomija Dardanije u rimsko doba, Priština, 1981.
Doc. Plan Kosova za delovanje na okolinu 2006 – 2010, Priština, april 2006.
Doc. Opšti Urbanistički Plan Prištine do 2000. godine, jun 1987. godine, Priština
Doc. Budžet Opštine Priština za 2009. godinu, 26 septembar 2008.
Koha ditore, 29 avgust 2008. godine.
Rilindja, 17. 10. 1971, Priština
Arhiv grada Prištine
prevela sa albanskog: Nailje Malja Imami
