Lidija Kapuševska-Drakulevska
ALISA U ZEMLJI POEZIJE
Sarajevske Sveske br. 15/16
Nigdje na svijetu nisam vidio toliko
duboku, toliko bezuslovnu i prirodnu
ljubav prema poeziji kao u Makedoniji.
Vilijam S. Mervin
Ove riječi američkog pjesnika Vilijama S. Mervina, dobitnika Zlatnog vijenca Struških večeri poezije za 2005. godinu, veoma su ilustrativne kad je riječ o atmosferi međunarodnog festivala poezije, koji svakog ljeta na obali Ohridskog jezera na jedan karnevalski način slavi „kraljicu umjetnosti“ – Njeno Veličanstvo Poeziju. Ljubav prema poeziji, odnos prema njoj i potreba za njom nisu ni nacionalnog, ni etničkog karaktera. Živimo u tegobnim vremenima ispunjenim nasiljem, mržnjom i obezličavanjima svake vrste, u vremenima u kojima se, željeli mi to ili ne, aktuelizuje ono čuveno pitanje njemačkog pjesnika Fridriha Herdelina koje glasi: „Čemu pjesnici u oskudno vrijeme?“ Ali, kao što kaže sedamnaestovjekovni pjesnik Angelus Silezijus: „Ruža nema svojeg zašto; cvjeta, zato što cvjeta.“ Zbog toga nam treba poezija. Zbog toga nam se i dešava poezija ovdje i sad, uvijek i na svakom mjestu. Poezija je tu da nas (u Herdelinovom stilu) podsjeti na smisao i ljepotu pjevanja, dakle, i na smisao i ljepotu življenja, na smisao koji se nikad ne može do kraja iscrpiti i koji se uvijek iznova mora uspostavljati.
Otud i dilema o smislu (ili besmislu) govorenja o poeziji u periodu tranzicije, koji traje već deceniju i po. Kakva je fizionomija makedonske poezije u ovom periodu? I da li je moguće pronaći odgovarajuću riječ koja će biti adekvatan svjedok neponovljivoj pjesničkoj magiji iz protekle decenije i po, kad bi obična riječ u odnosu na pjesničku bila jedno veliko Ništa?! Sa svakim čitaocem poezije (svejedno koje - samim tim i makedonske), s tim putnikom kroz „šumu simbola“ (što bi rekao Bodler), dešava se nešto slično onome što se desilo Alisi Luisa Kerola, koja, kad prođe kroz ogledalo, vidi brdo na onom mjestu na kojem se u stvarnosti nalazi dolina. To je uobičajena moć poezije, te „aristokratije duha“, kako je nazivao Danilo Kiš, koja umije da kreira sopstveni, elitni kosmos, dostupan samo posvećenima, a ne nekakvoj differentia specifica današnje makedonske poezije.
Makedonska poezija je danas u sjenci romana, ubjedljivo najpopularnijeg žanra ne samo među čitalačkom populacijom, već i među makedonskim autorima, koji, naravno, moraju da prate čitalački trend i da odgovore „horizontu očekivanja“ svoje publike. Interesantno je napomenuti da se sklonost ka naraciji, kao prozni element, reflektuje i u domenu pjesničkog diskursa u vidu uspona poeme kao lirsko-epsko-dramske vrste upravo u toku ovog perioda o kojem govorimo, što, svakako, nije nimalo slučajno. Ipak, poezija ostaje jedan od najzanimljivijih fenomena našeg književnog života. Od utemeljivača savremene makedonske poezije (i književnosti) Koste Racina (1909-1943) i njegove zbirke stihova Bijele zore (Beli mugri; 1939), pa sve do naših dana, makedonska poezija iscrtava sopstvenu, originalnu i veoma specifičnu stazu na mapi evropskih (i svjetskih) književnosti, prolazeći kroz nekoliko razvojnih faza. Na stvaralačkom planu „velika avantura“ savremenih makedonskih pjesnika kreće se od kolektivnog ka subjektivnom pjevanju, od retoričkog ka emotivnom tonu, od slikovitosti i vizuelizacije pjesničkog izraza ka auditivnom kvalitetu stiha, od poezije u slikama do suve, ogoljene ili stvarnosne poezije, od metaforičnog ka metonimijskom modelu pjevanja, od estetskog monizma ka estetskom pluralizmu (…), prevladavajući pritom – uz pomoć folklora – hendikep povezan s „izgubljenim pjesničkim kontinuitetom“, s jedne strane, i ostvarujući, na drugoj strani, postepeni sinhronitet s drugim južnoslovenskim, evropskim i svjetskim književnostima.
Aktuelno postmodernističko vrijeme (koje obuhvata i period posljednje decenije i po) reflektuje se na jedan specifičan način u domenu poezije. Danas je već nemoguće izdvojiti jednu dominantnu pjesničku struju, vodeći model pjevanja ili trend, kao opštu odrednicu odnosa subjekta prema svijetu, u sistemu nove makedonske poezije; imajući u vidu pluralizam ideja, osjećanja, govora ... Ova će se odrednica u oblasti poezije, prirodno, manifestovati kao pluralizam izraza i poruka. U „vavilonskom šarenilu glasova“ savremenih makedonskih pjesnika, može se prepoznati mnoštvo različitih modela pjesničkog diskursa, različitih pjesničkih pisama s različitim senzibilitetom i s potpuno individualizovanim izrazom. Ipak, to svojevrsno „sazvučje različitosti“ prerasta u formacijsku odrednicu za jedan mogući i paradigmatski pjesnički Panteon u koji ulaze: Mateja Matevski (1929), Gane Todorovski (1929), Vlada Urošević (1934), Mihail Rendžov (1936), Svetlana Hristova-Jocić (1937), Radovan Pavlovski (1937), Bogomil Đuzel (1939), Dimitar Baševski (1943), Eftim Kletnikov (1946), Sande Stojčevski (1948), Vele Smilevski (1949), Risto Lazarov (1949), Katica Ćulavkova (1951), Vesna Acevska (1952), Ljiljana Dirjan (1953), Branko Cvetkoski (1954), Vera Čejkovska (1954), Zoran Ančevski (1954), Jordan Danilovski (1957), Ivan Džeparoski (1958), Slave Đorđo Dimoski (1959), Lidija Dimkovska (1971), Nikola Madžirov (1973) i mnogi drugi. Upravo u proteklom periodu makedonska poezija je ostala bez nekih od svojih utemeljivača i autentičnih stvaralaca kao što su: Blaže Koneski (1921-1993), Slavko Janevski (1920-2000), Jovan Koteski (1932-2001), Ante Popovski (1931-2003), Petre M. Andreevski (1934-2006) i Petar T. Boškovski (1936-2006). Iako su se spomenuti istaknuti umjetnici preselili u „društvo mrtvih pjesnika“, njihovo djelo je ostalo kao trajno nasljedstvo makedonskim pokoljenjima – današnjim i budućim – i nastavilo je da živi u istoriji.
S druge strane, na makedonskom pjesničkom nebu pojavila su se i nova mlada sazvježđa, koja, nesumnjivo, obezbjeđuju svijetlu budućnost našoj poeziji: Jovica Ivanovski, Sašo Gigov-Giš, Tihomir Jančovski, Igor Isakovski, Suzana V. Spasovska, Metodi Zlatanov, Elizabeta Bakovska, Nataša Bunteska, Ivica Anteski, Marko Petruševski, Senka Anastasova, Magdalena Horvat, Zvonko Taneski, Silvana Jovanova ... Prvi utisak je da u najnovije vrijeme dolazi do svojevrsne ravnoteže između „muškog“ i „ženskog“ pjesničkog pisma, nasuprot tradicionalnoj dominaciji „muške“ književne prakse. Što se, pak, tiče dominantnih tendencija među mladim autorima, treba istaći da se oni kreativno nadovezuju na tradiciju koju su uspostavili njihovi prethodnici, danas već klasici makedonske poezije, i na pragmatične modele pjevanja koje su ovi utemeljili: metaforičku poeziju (R. Pavlovski), folklorni pjesnički idiom (B. Koneski), referencijalni (G. Todorovski) i autoreferencijalni diskurs (A. Šopov), crnohumorni (S. Janevski), kao i izrazito odmjereni lirski izraz (M. Matevski), zatim, onirizam, urbani senzibilitet i poetiku čudesnih otkrića (V. Urošević), pa poetiku pobune (B. Đuzel) ili kontemplativnu, intelektualizovanu poeziju (J. Pavlovski), sve do naučnog diskursa (V. Čejkovska), metapoetizma i erotizma (K. Ćulavkova, Lj. Dirjan).
Pojavljuju se, svakako, i neke nove struje kao rezultat digitalnog doba, koje je u punom jeku. Elektronske inovacije, kao jedan novi tip poezije, podrazumijevaju istraživanja hibridnog žanra poezije, preloma, granice, akustike, margina i performativnog momenta u pjesmi (S. Anastasova), zatim upotrebu urbanog jezika zasnovanog na montaži i kolažu, kao i riječi iz argoa (J. Ivanovski), pa leksike reklama i TV spotova ili, jednom riječju, poezije koja predstavlja pokušaj zasnivanja verbalnog pop-arta (R. Lazarov). Kao antipod ovoj tendenciji ka digitalizaciji poezije ili možda kao svojevrsno nadovezivanje na nju, treba istaći jedan veoma interesantan i dosad nedovoljno elaborisan fenomen u našoj sredini: modu haiku poezije, koja uzima sve veći zamah, naročito među mladima. Ovaj drevni japanski pjesnički oblik je, vjerovatno, jedan od mnogih mogućih relevantnih odgovora na bizarnu sadašnjost i na stanje duha mladih u svijetu, u kojem kao da ima sve manje mogućnosti za promovisanje istinskih kvaliteta i vrijednosti u vremenu kad je muzika tišine možda jedini relevantni oblik dijaloga s drugim bićima. Makedonska pjesnička scena ima i svoj haiku časopis Mrav, koji izlazi već četiri godine.
Širok spektar raznovrsnih pjesničkih pisama pokazuje da pjesnička inspiracija može biti bukvalno sve: od naobičnijih, svakodnevnih, naizgled banalnih malih stvari, do nekih ozbiljnih filozofskih vječnih tema; od aktuelnih dnevnih zbivanja, do nekih velikih istorijskih događaja; od sasvim ličnih, individualnih, lirski intoniranih duševnih akorda, do nekih stvaralačkih dilema i izazova na putu ka pjesničkom prosvjetljenju. Posebnu stilsku konstantu u savremenoj makedonskoj poeziji predstavlja dijalog s drugim pismima. I pjesničko pismo je, naime, kao i svako umjetničko ostvarenje, otvoreno za komunikaciju sa svim prošlim i budućim tekstovima u uspostavljenom nizu srodnih veza i relacija. Takva čudesna igra, dijalog vođen s lektirom, susreće se skoro kod svih naših pjesnika u obliku: citata, eksplicitnog pozivanja na književne prethodnike, koji su ostavili traga na pjesničkom svjetonazoru autora, reminiscencija različitog tipa, parafraza ... Naime, od Aristotela do Borhesa traje ona tendencija kretanja poezije i književnosti uopšte ka najvišim interdisciplinarnim sferama ljudskog duha, ka književnosti kao meta-nauci.
Koliko god bila različita spomenuta pjesnička pisma, njihovi autori su, u krajnjoj liniji, savremenici; svjedoci jednog vemena i jednog konkretnog istorijskog trenutka. Pjesnik se ne može apstrahovati u odnosu na vrijeme i na aktuelna zbivanja; poezija je uvijek i na svakom mjestu igrala ulogu svjedoka protiv obezličavanja sadašnjosti. Upravo će se na ovom planu sresti orbite makedonskih pjesnika. Poezija preuzima ulogu kolektivne memorije i svjesno bilježi ožiljke vremena. Temporalna fenomenologija upućuje na dijalog hronotipa, kao na dijalog između „malog i velikog vremena“ (po Bahtinovoj terminologiji), odnosno između savremenosti i beskonačnog, univerzalnog vremena, kao jednog beskrajnog i nezavršenog dijaloga. Dijalog pjesnika s istorijom tretira odnos jedinke i njenog osjećanja nemoći pred istorijskim događajima, odnosno nemogućnosti da se djelovanjem promijeni tok istorije. I dok u poeziji jednih autora preovlađuje osjećanje ugroženosti i apokaliptična vizija pred dolaskom novog vremena (M. Matevski, K. Ćulavkova, Z. Ančevski), kod drugih pesimizam uzmiče pred optimističkim stavom i vjerom u vječnost umjetnosti (B. Đuzel, I. Džeparoski); a treći, pak, pribjegavaju svojevrsnom hrišćanskom mesijanstvu (M. Rendžov, S. Hristova-Jocić, E. Kletnikov) u pokušaju da daju smisao istorijskim izazovima i da pronađu sakralnu dimenziju u savremenosti, imajući u vidu današnju epohalnu krizu vrijednosti. Bilo kako bilo, savremena makedonska poezija polemiše s aktuelnim kulturnim i civilizacijskim vrijednostima, ponekad s ukusom ironije i cinizma, ali i uz naglašenu liričnost iskaza.
„Ako je pad ljudske svijesti u jeziku, onda iskupljenje počiva u igri riječi i metafora, u svijetu preraspodjele, u reseksualizaciji govora “ - kaže Ihab Hasan u svojoj poetičkoj studiji Komadanje Orfeja i produžava: „Uspostaviti u riječima njihovo cjelovito značenje, kao u snovima, znači (...) prevazići antinomiju između smisla i besmisla, tišine i govora.“
Spomenute refleksije o stvaralačkoj/iscjeliteljskoj funkciji jezika u skladu su s književno-umjetničkom komunikacijom prisutnom i u činu stvaranja i u činu primanja/čitanja. Uz pomoć ove komunikacije čovjek je u stalnom dijalogu s tajnama svijeta van sebe i u sebi samom. Pritom jezik, kao diskurs, kao iskonski izvor i osnovni pokretač spomenute komunikacije, ostaje nepregledni i tamni bezdan. Smatra se da je „samo poezija moćna da dodirne suštinu svijeta“. Tu negdje se vraćamo na početne premise ovog teksta. S druge strane, razvoj savremene makedonske poezije potvrđuje i Hajdegerov stav po kojem se „smisao i cilj pjevanja najbolje ostvaruju u dijalogu s vremenom i sa sopstvenim istorijskim trenutkom “. A sve drugo je „pjesnička iluzija“ tipa Kerolove Alise u zemlji čuda ...
preveo sa makedonskog: Nenad Vujadinović
