Bojana Stojanović Pantović [1]

SMRTNI ZAGRLJAJ DRUGOG

Sarajevske Sveske br. 11/12 [2]

Ko je zapravo Drugi ?

Moram priznati da mi nikada nije bilo blisko da o već prilično izrabljenom teorijsko-filozofskom i kulturološko-psihološkom pojmu ili kategoriji Drugog, odnosno Drugosti razmišljam na nivou nekih globalnih entiteta, bilo da su oni nacionalni, antropološki, a u novije vreme - kao derivacija izvesnih političkih sudova i predrasuda - naglašeno kulturološki. To me je uvek dovodilo u opasnu blizinu steretoripa, bez kojih - na žalost s tim se moram složiti - gotovo i da nije mogla opstojati nijedna civilizacija, država, narod ili pojedinac. To su ona intelektualno-konceptualna, ali u dobroj meri i ideološko-afektivna pomagala koja nam omogućavaju lakše snalaženje u svetu zapletenih odnosa, moći i diksursa osobitih vrsta. I to takvih - po pravilu - koji nas čine sigurnima i neranjivim, a zapravo gluvim, slepim i aksiološki odbojnim prema onome čega se zapravo najviše bojimo da upoznamo: drugost, drugojačijost, različitost, neistovetnost, nepodudarnost, nesaglasnost, divergentnost - i mogu ređati još takvih reči kojima pokušavam da označim ono što beogradska pesnikinja Marija Knežević naziva "mojim drugim ti".
Biti drugojačiji od nas samih, istovremeno nas upućuje na inventarisanje vlastitog podsvesnog, predsvesnog, nesvesnog, ali i dekonstrukciju tzv. persone, one jungovske maske koja brutalne, egotične i bezdušne ljude može učiniti uglađenim i prihvatljivim gradjanima u oficijelnoj socijalnoj komunikaciji. Stoga je relacija ja-drugi (druga,drugo) uvek nužno subjektivna i potpuno je individualizovan ljudski čin, osobito u književnosti, i to onoj vrsnoj - u kojoj se razgradnjom stereotipa i spoznajom individue per se u krajnjoj konsekvenci odbacuju moćne naslage civilizacijskih, verskih, nacionalnih, ideološko-političkih, jezičkih, pa čak i polnih, seksualnih predrasuda - u smislu relativizacije tih odnosa - na neponovljiv način.
Zbog toga držim da se o tzv. drugom danas, pre svega, mora obazrivije govoriti. Pojedini eminentni naučnici, recimo Marija Todorova u inače izvrsnoj knjizi Imagining the Balkans, 1997; srpski prevod Imaginarni Balkan, 1999, zgražavali su se nad činjenicom da su ratovi na prostorima bivše Jugoslavije u inostranim, pre svega zapadnoevropskim i američkim medijima ocenjivani kao "balkanski", a ne kako bi po Todorovoj trebalo "jugoslovenski", što bi trebalo da znači da je sedamdesetogodišnje trajanje jugoslovenske države u bilo kom njenom obliku zapravo bio i ostao opasni fitilj varvarizma i tribalizma u Evropi, ali ne recimo i onaj Balkan kome pripada i država njenoga rođenja, Bugarska. Nosioci tog varvarstva su po ovoj autorki uglavnom Srbi, uz njih su i drugi ex-jugoslovenski narodi, u prvom redu Hrvati i Bošnjaci sa njihovim vodjama, dok se o bugarskim zločinima prema susedima i vlastitim manjinama i ne progovora. Albanske grehe takođe, istorijski gledano, i ne pominje. Za srpski narod se na jednom mestu kaže da su podeljeni u četiri države i tri vere, te su gotovo izgubili svest o svome balkansko-slovenskom poreklu. Ako je npr. Lorens Darel smatrao Beograd "centrom varvarstva", kakve to ipak veze onda imaju Srbi (a imaju) sa Srednjom Evropom i Zapadom, pa i njegovom Engleskom, uprkos svom žilavom balkansko-otomanskom-vizantijskom nasleđu, i uprkos tradicionalno-patrijarhalnoj strukturi društva koje se veoma teško uklapa (to su konstatovali svi naši ugledni istoričari, intelektualci i pisci) u modernizacijske tokove tzv. prosvećenog sveta?
Ako bi se, dalje, mogla prihvatiti autorkina opservacija o tome da bi se "otkrivanje Balkana moglo svesti pod opštu rubriku kako ljudi reaguju na razlike" (str. 203), ta tvrdnja bi se nesumnjivo mogla primeniti na sve ljude i na sve narode, i na Zapadu, i na Istoku, i na Severu i na Jugu - na planeti Zemlji. Bitno je međutim nešto drugo: da li te razlike nekoga frustriraju, zatim da li u njima neko vidi prednost ili nedostatak svoje kulturne i antropološke, pa i individualne matrice i ono najvažnije: da li se te razlike u jednom trenutku, premda na prvi pogled neznatne - pod uticajem različitih, katkada suprotstavljenih faktora mogu proglasiti nepremostivima, što dovodi do njihovog naglog Blow up, te tragičnog izliva zla i nasilja.
I gde je sada tu taj pojedinačni Drugi sa pojedinačnim Ja, gde su one, kako Dragan Velikić u svom intervjuu za kragujevačke Korake (2004, br.1-2) reče "koordinate jake individualne svesti u kojima se dešavaju otkrića i veliki pomaci," čak i po cenu strašnih zabluda i katastrofalnih ishoda.
Da li se o razlikama, o drugosti - pogotovo na našim prostorima - ikada razmišljalo kao o vrednostima, pa čak i svojevrsnoj lepoti - inače zagubljenoj u ovom svetu - a ne samo kao ontološkim i egzistencijalnim preprekama ? O jednom takvom odnosu drugosti pripoveda i istaknuti savremeni srpski pisac Slobodan Selenić (1933-1993) u svom možda najintrigantnijem romanu Prijatelji iz sada već daleke 1980. godine, koji je tada nagrađen Ninovom nagradom a njegova je dramatizacija svojevremeno doživela više od 200 pozorišnih izvođenja.

Artikulacija i naracija različitosti - razgovor i ćutnje

Za motivaciju ključnih likova ovoga romana kao i motivacije pripovedanja navešću jedan odlomak odmah negde s početka romana: ".....reč i poreka, molitva i kletva - u dva vilajeta različite stvari znače. Uzajamnim proveravanjem postaju nerazumljiva. Poređenje je svetogrđe" (kurziv B.S.P.). Poslednja rečenica navedenog odlomka ima i širi značaj s obzirom na metodološki postupak koji će dovesti do kompleksnog pitanja motivacije, a potom i naratorovog postupka karakterizacije i individualizacije glavnih junaka romana Prijatelji, kosovskog Albanca, mladog Istrefa Verija, poslednjeg izdanka svoga plemena i - takođe poslednjeg, dekadentnog potomka stare srpske beogradske porodice, prozapadno orijentisanog Vladana Hadžislavkovića, oksfordskog djaka. I ostali sporedni likovi podređeni su u glavnim crtama motivacijskom sistemu što ga narator oblikuje kroz vizuru pomenutih junaka.
Motivacijski zaplet kao i rasplet Selenićevog romana upravo polazi od pomenutog principa poređenja, dakle od imagološkog pristupa temi. To znači da je u prvom i bazičnom sloju poetika Selenićevog pripovedanja, kao i različite motivacijske linije koje iz nje proističu utemeljena na proučavanju interkulturnih odnosa u smislu uzajamnog posmatranja, analizovanja, poređenja i uviđanja razlike, te pokušaja približavanja i prilagođavanja, ali i neminovnog razilaženja između Verija i Hadžislavkovića. Ključne kategorije kojima operiše imagologija od pedesetih godina XX veka do danas jesu konstruisanje slike o samome sebi (auto-image) i slike Drugog (hetero-image), pri čemu se na taj način ne razotkriva samo proces identiteta, već pre svega alteriteta. Ono poput zamagljenog ogledala iznenada osvetljenog plamenom sveće otkriva i ono čega to "ja" nije svesno, ili ne u potpunosti, ali je preko slike o Drugom neminovno upisano u diskurs njegovog oblikovanja.
Pripovedač romana Prijatelji sugestivno artikuliše vezu između imagološke i poetičke ravni svoga teksta, pružajući istovremeno slojevite uvide u nacionalno-istorijske, antropološko-mitološke i okultne, političko-ideološke, etnološko-kulturološke, socijalno-klasne, psihološko-psihopatološke, verske, jezičke i filozofsko-metafizičke relacije duž dijahronijske ose srpskog, albansko-šiptarskog i u jednom specifičnom vidu engleskog naroda, što će biti osnovica dramskog zapleta u autorovom izuzetno potresnom romanu Ocevi i oci iz 1985. godine. Slika tzv. kolektivnog mentaliteta, kao i artikulacija dva kulturna realiteta, odnosno prema D. H. Pageauxu sučeljavanje dva tipa "društveno imaginarnog" , u Selenićevom romanu preživeće temeljnu problematizaciju, upravo sa stanovišta glavnih likova i njhovog pokušaja razgradnje stereoripova.
Selenićeva romaneskna poetika, međutim, kao i u docnijim njegovim delima ne podrazumeva samo suptilnu psihološku i čak psihoanalitičku perspektivu junaka, već se veštim, protivrečnim sučeljavanjem različitih vidova diskursa, idiomatike, skrivenih i transparentnih citata na brojnim stranim jezicima preosmišljavaju karakteristični fakti istorijskog, nacionalnog, filozofskog, verskog, antropološkog, literarnog i jezičkog nasleđa. Pri tome se ujedno i potvrđuje i razara postojeći stereorip / himera o Sebi i Drugom, imajući u vidu najčešće binarne suprotnosti. Ali to je samo ona opšta matrica unutar koje se odvija individualna ljudska drama Hadžislavkovića i Verija.
Ta matrica počiva na opozicijama, stereotipivima binarnih suprotnosti: patrijarhalno (plemensko) i ruralno (kolektivno) prema urbanom i individualizovanom; albansko(šiptarsko)-srpsko(srbijansko-beogradsko); orijentalno i balkansko nasleđe prema zapadnoevropskom, odnosno srednjeevropskom; pragmatično i zdravorazumsko - apstraktno i spekulativno; raspričanost,elokvencija - ćutanje, zatvaranje u sebe; pokorno-buntovno; islamsko-hrišćansko; ksenofobično i latentno rasističko, neprilagodljivo - kosmopolitsko i tolerantno; sudbinska predestinacija čoveka - njegova slobodna volja; psihičko "zdravlje" i konzervativizam - dekadencija i jedna vrsta psihosociopatskog poremećaja; zatvorenost i rigidnost - sentimentalnost i otvoreno, čak napadno iskazivanje osećanja prema drugom. Osobito dominiraju dogmatičnost i fanatičnost jedne klasne, ideološke vrste prema isključuvosti drugačije ideologije, koja počiva na otporu prema svemu što je primitivno i destruktivno po gradjansku kulturu i osećanje sveta u kojem su, u slučaju Vladana Hadžislavkovića estetički i etički odnos prema životu nerazdvojivo povezani i međusobno uslovljeni. Istrefov komunizam / egalitarizam i Vladanov antikomunizam su ono što će možda najviše udaljiti ova dva junaka, uprkos svim pobrojanim suprotnostima.
Posebno je važno istaći shvatanje morala kod Verija i Hadžislavkovića, kao i izvesne srodnosti u njihovim razgranatim i zapletenim porodičnim hronikama, te njihov sličan status unutar njih. Obojica su se, naime, odlikovala izuzetnom inteligencijom i željom za znanjem, te su stoga bili miljenici svojih ujaka, odnosno stričeva. Takođe, njih dvojicu povezuju i činjenice o istorijskim ulogama i ljudskim postupcima njihovih daljih i bližih predaka, koji prema svedočenju naratora i samoga Vladana nisu uvek bili za primer, naprotiv. Preci i jednog i drugog junaka okrvavili su ruke bilo u krvnoj osveti (Veri), bilo tokom srpskih ustanaka za oslobođenje od Turaka, a Vladanov otac dat je kao moralno izuzetno problematična ličnost, koji živi od imena svoje slavne porodice, inače raspikuća, ženskaroš i boem.
Osobitu pažnju zavređuje i uporedna analiza erotskih i seksualnih tema, najčešće tabuiziranih, kao i - naročito u slučaju Vladana Hadžislavkovića njegov naglašen premda nedovoljno motivisan otpor prema seksualnosti, što na kraju i kulminira njegovim groteskno-tragičnim krajem. Osim toga, narator osvetljava prirodu shvatanja erotike i homoerotike u kontekstu Istrefove, albansko-otomanske kulture i običaja, ali takođe naglašava strah i odbojnost prema načinu na koji Vladan iskazuje simpatije prema svom znatno mlađem štićeniku, što kod Verija izaziva podozrenje od mogućeg homoseksualizma beogradskog istoričara.
Ova linija motivacije, s obzirom da narator tokom čitavog romana - koji je sačinjen od interpoliranih delova Vladanovog testamentarnog životopisa i njegove porodice, njegovog viđenja komplikovanog i nikada do kraja artikulisanog odnosa sa Istrefom - te događaja koji pripadaju Istrefovoj prošlosti i sadašnjem, zrelom dobu iz koje i počinje pripovedanje - prećutkuje Vladanovu relaciju prema ženama, osim u četiri slučaja. To je njegova izuzetna naklonost prema majci Velinki koju idealizuje u patnicu izloženu ćudljivoj naravi svoga oca Miodraga; zatim opsesivna vezanost za vidovitu tetku Lepšu Kojadinović koja mu tokom čitavog života zamenjuje majku i najzad patološka odvratnost prema nadređenoj šefici, Ličanki Mariji Ćupurdiji, kao i radnici Mari Jović, koja se po naređenju Partije useljava u kuću-hram porodice Hadžislavković na Kosančićevom vencu br. 7 i tako mu definitivno preotme obožavanog Istrefa.
No, vratimo se ponovo odlomku koji sam citirala na početku teksta. Artikulacija i naracija različitosti, alteriteta, drugosti - jeste ono što tokom čitavog romana u motivacijskom smislu određuje poznanstvo, zbližavanje i mučan pokušaj razumevanja Istrefove posebnosti. To samo potvrđuje i različitost identiteta samog Hadžislavkovića, onog istog koji ga posle useljenja "komunističkih kadrova" što oličavaju novu ideologiju "bratstva i jedinstva", veru u Staljina, Pavku Korčagina i Marksa - dovodi do suludog i mahnitog poniženja, te otvorenog sukoba sa Istrefom zbog Mare. Njegova bolesna duševna patnja kulminira tako grotesknim ubistvom dve svinje koje su novi ukućani odgajali u dvorištu kuće na Kosančićevom vencu, kao i njegovim misterioznim nestankom.
Ako je, kako pisac sugeriše kroz masku pripovedača uživljenog u svest mladoga Istrefa, poređenje svetogrđe, to znači da se ovi likovi i čitav kontekst koji ih motiviše i ne mogu drugačije posmatrati nego kao specifične, odelite figure, bez linije dodira. Ta dva sveta Selenić ovako opisuje: "....pada Istrefu na pamet da i sada, kao i onda, smatra da su čovečanstvo i kosmos podeljeni na dva kraljevstva koja se međusobno ne poznaju, i u kojima se, naizmenično, ne zna za postojanje onog drugog. Jedno je od kamena, Drugo je od kuća". I dalje, Istref govori o razlikama među tim ljudima. Jedni - patrijarhalni gorštaci stočari su posebni i retki , žive po strogo utvrđenim pravilima u svojim pećinama i ne mešaju se sa drugima. Dok prvi - mogu rukom dohvatiti nebo, drugi žive kao mrtvi, siti i gavanski bogati, imaju visoka bleda čela, bezvoljne mišice i plitke cipele.
Zanimljivo je da ovakvu sliku o prozapadno orijentisanoj građanskoj klasi tadašnjeg Beograda u Kraljevini Jugoslaviji ima Istref ne samo u detinjstvu i mladosti, već i kao zreo čovek koji se umesto Alahu sada verno potčinjava Marksu i novoj, partijskoj disciplini. Tragični udes Vladana Hadžislavkovića upravo leži u naporu da razume drugost i različitost. On delimično u tome i uspeva, ali po cenu ponižavanja samoga sebe koje se recimo ogleda u farsičnom sviranju zurli, obuvanju nazuvaka ispod žutog, svilenog kućnog ogrtača i prevođenja albanskih balada na srpski jezik. Tugaljiva je i ujedno komična njegova gorljiva želja da - kao izuzetan poznavalac jezika, svetskih kultura, filozofije, religije i književnosti, a pre svega engleske istorije Kromvelovog doba na kojoj je i doktorirao - ubedi ravnodušnog i intelektualno neprijemčivog Istrefa da su hrišćanstvo i islam neraskidivo povezani, bez obzira na različitost verskih obreda i običaja.
Ali Vladan Hadžislavković na kraju ipak osvešćuje svoje neuspešno približavanje Drugom istim, čak i gorim besom i pobunom nego što je to bila Istrefova. Vladanova kritika, cinizam, mržnja i prezir prema mentalitetu i ponašanju, izgledu i stilu života nove, povlašćene radničko-ruralne klase, dovodi ga na samu granicu ludila, svestan da će izgubiti Istrefa, ali ipak ostati dosledan sebi. On, nesumnjivo mnogo suptilniji od Istrefa, sebe vidi kao plemenitog zaštitnika Pigmaliona jednog čistog, neiskvarenog, moralnog ljudskog bića koje opasno grotlo beogradskog vilajeta može opasno iskvariti. Istref je, sa svoje strane, takođe pokazao veliki stepen privrženosti i odanosti Vladanu, intuitivno osetivši da je ovaj dekadentni čudak dobar, ispravan i osećajan čovek ali u njegovom, Istrefovom svetu svakako neka vrsta neočekivanog i nepoželjnog uljeza: "Kada bi Istref želeo i umeo da raščlanjuje svoje misli i osećanja, on bi već odavno znao da neprijatnost, stara blizu trideset godina, proizlazi upravo iz njegovog uverenja, da dva kraljevstva ne treba mešati, da je ljude iz jednog moguće zaštititi od pogubne primene pravila iz drugog samo pomoću nepremostive reke koja ravnodušno teče između dve nepodudarnosti, reka koju je Vladan nespretno i lakomisleno, skaredno, pokušao da pređe na najplićem gazu, da lako i bezbolno uđe u njihov, i samo njihov svet".
Ali s druge strane, iako o sebi i Vladanu misli kao o "simetriji konačne različitosti", Istref je nekako spontano shvatio da je njegova nelagodnost dolazila upravo zato što je Vladan bio "prvi čovek iz drugog kraljevstva koji je obratio pažnju baš na njega". Na taj način, i sam Istref je prekoračio zabranjenu reku pustivši tog smušenog i za njega nastranog slabića da mu se približi. Piščevo isticanje da je uprkos nemogućnosti da objasni samoga sebe, Istref ipak nemušto naslutio da je Vladan obratio pažnju baš na njega, dakle psihoanalitičkim rečnikom rečeno, prepoznao ga i izdvojio od drugih, njega kao individuu, među tolikim mladićima sa belim kečetom na glavi i sekirčetom preko ramena. To i potvrđuje uvodnu pretpostavku da je uprkos odbojnosti prema alteritetu, ili baš zbog neumoljive privlačnosti različitog, Istref počeo da izgrađuje svoj - kako se docnije pokazalo - rigidan, muški, balkanski i na momente izuzetno violentan karakter. Vladan Hadžislavković je ipak uspeo da razgradi jedan stereotip, zato što je Istrefa doživeo kao duboko individualizovano, posebno ljudsko biće. Ovo je, međutim, bilo u dobroj meri kasnije podstaknuto i učvršćivanjem jednog drugog, nepromenljivog stereotipa - onog ideološko-klasnog i političkog, kao prezir prema grubim, neotesanim i necivlizovanim predstavnicima "radničke klase" koja mu konačno uništava život, a baš u njoj Istref doživljava svoju kolektivnu i ličnu pozitivnu identifikaciju.
Vladanov gubitak voljenog bića i njegova misteriozna i hronološki neodređena smrt zajedno sa kućom u kojoj su Selenićevi "prijatelji" dugo godina delili dobro i zlo, ne predstavlja samo groteskno-fantastični kraj ovog junaka i njegovih složenih odnosa prema drugima u romanu kao celini. Ta smrt je istovremeno i podsećanje na reči islamskog mislioca Averoesa kojeg je Vladan voleo često da citira Istrefu. Oblik se rađa iz onog što je bez oblika. A može uskrsnuti jedino ako je biće individualizovano. Vladan Hadžislavković je to postigao sa sobom, izloživši se tako smrtnom zagrljaju različitosti. Istrefa je, iako načetog, ipak spaslo pokoravanje stereotipovima o odeljenim kraljevstvima. Nije li to, ujedno, sumorno piščevo predviđanje onoga stanovišta koje danas, iz bitno drugačije vizure, potvrđuju oba naroda kojima pripadaju Istref i Vladan ?