Fatos Lubonja
NAKON IZOLACIJE: ZAPAD U ISTOKU: SUSRET MITA I STVARNOSTI
Sarajevske Sveske br. 06/07
Kada govorimo o nužno iskrivljenoj percepciji koju uzimamo za stvarnost, od koristi nam može biti Platonova metafora pećine, koja govori o zatvoreniku koji vidi sjenke ne uspijevajući da razazna ni predmete, niti sunce koje ih stvara. Ustvari, imamo li mi zaista iskrivljenu percepciju ili je percepcija rezultat određenog konteksta? Jedan sam od onih koji vjeruju da je istina uvijek kontekstualna i da, kao što je to primijetio Oscar Wilde, “nikad nije jednostavna”.2
Da bih opisao načine na koje je istočna Evropa vidjela Zapad, želio bih iskoristiti drugu metaforu koja se sastoji od dva veoma poznata pojma iz političkog žargona koja su opisivala odnose Istok-Zapad tokom komunističke ere: “hladni rat” i “odmrzavanje odnosa”. U mojoj metafori zamišljam mjesto odakle su istočnoevropljani posmatrali Zapad kao prostor prekriven neobično debelim slojem leda, a da je ono što se smatralo Zapadom mutna slika polusjenke koja je počela postajati jasnijom što je odmrzavanje odmicalo. Posebno me zanimaju percepcije koje najbolje poznajem i koje sam i sâm u nekoj mjeri dijelio. To je percepcija Zapada koju imaju Abanci, koja ima kako svoje posebnosti, tako i zajedničke crte s percepcijama ostalih istočnoevropskih zemalja, baš kao što je i albanski komunizam općenito imao i zajedničke crte ali i posebnosti u odnosu na komunizam drugdje u Istočnom bloku. Vraćajući se metafori koju sam predložio, rekao bih da je zemlja u kojoj živim bila pod najdebljim ledom i da je nakasnije od svih zemalja doživjela odmrzavanje odnosa. Preobražaj percepcije koji se desio, od gledanja na stvari kroz slojeve leda do gledanja kroz prozirnost zraka, definirao bih kao pomak od idealizacije ili mita do stvarnosti (ukoliko izbjegnemo dublje zadiranje u filozofiju i definiranje “stvarnosti” kao neizbježnog oblika mitologizacije).
Pad mita o komunizmu i uspon viđenja Zapada kao ideala
Teško je odrediti tačno vrijeme kada je komunizam izgubio svoju moć da nadahnjuje narode istočne Evrope. Ovisno o cijelom nizu faktora, taj proces se u raznim zemljama odvijao u različitim periodima. Slično tome, u okviru jedne zemlje on se odvijao u različito vrijeme za različite društvene grupe ili za pojedince sa divergentnim životnim putanjama. Ipak, općenito govoreći, smatram da je 1950-ih godina komunizam izgubio svoju inspirativnu snagu i počeo postajati ideologijom koju su nametnuli oni na vlasti, “vjera u koju se ne vjeruje”, kako je to jednom napisao Aleksandar Solženjicin. Nakon što je prekinula odnose s Jugoslavijom 1948. godine (usljed razilaženja Tita i Staljina iste godine), Albanija se potpuno okrenula prema socijalističkom bloku, posebice Sovjetskom Savezu. Staljin je postao glavnom inspiracijom albanskih komunista, kip sovjetskog diktatora je postavljen na glavnom trgu u Tirani, a veliki procent nove, poratne inteligencije studirao je u Sovjetskom Savezu (bivša inteligencija, obrazovana na Zapadu, bila je marginalizirana ili uklonjena slanjem u zatvore). Što se tiče stava naroda u pogledu komunizma, događaji 1950-ih, posebno druge polovine te decenije, izvorište su istorijske kontraverze. S jedne strane, komunizam je nastavio istinski inspirirati veliki dio albanske javnosti, pa te godine možemo vidjeti i kao epohu velike nade i društvene transformacije, kao i velikog napretka u umjetnosti, s evolucijom socrealističke umjetnosti i literature koje su služile promoviranju komunističke ideologije i komunističke prakse. S druge strane, to je i period kada sve vidljivijim postaju i negativne odlike diktature. Utamničenja i ograničenja slobode određenih društvenih grupa, koja su tokom prvih godina komunističke vladavine nakon Drugog svjetskog rata bila pravdana kao način eliminiranja reakcionarnih klasa, polako su se prenijela na cijelu populaciju, što je najočiglednije bilo izraženo kroz prisilnu kolektivizaciju, eksproprijaciju zemljišta i vlasništva i zatvaranje državnih granica.
U međuvremenu, 1956. godine, dogodilo se u komunističkom svijetu nešto dramatično što je imalo trajan utjecaj na albansku politiku. Bio je to Hruščovljev Tajni izvještaj na XX kongresu Komunističke partije Sovjetskog Saveza, koji je protresao istočnu Evropu opsežno osuđujući Staljina i zločine počinjene tokom njegove vladavine. Nakon što su vijesti sa XX kongresa prodrle u Albaniju, određen broj militanata iz partije, posebno onih koji su studirali u Sovjetskom Savezu i drugim zemljama Istočnog bloka, počeli su pozivati na promjene. Albanski diktator Enver Hoxha osjetio je da njegov položaj ugrožavaju nova sovjetska struja i namjera kako Hruščova tako i drugih komunističkih vođa da eliminiraju staru staljinističku gardu. Ipak, njegovu dilemu će razriješiti siloviti raskol između Sovjetskog Saveza i Kine. Kina je iz raznih razloga odlučila braniti staljinizam od Hruščovljevih napada, pa je Hoxha, pokušavajući profitirati na kineskoj ratobornosti, ne samo odbio da se distancira od Staljina, nego je i osudio ono što je nazvao “revizionizmom” XX kongresa, a što je dovelo do prekida diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom. Do početka 1960-ih godina, kada se Albanija oslobodila kontrole od strane Moskve, čak i onima koji su učestvovali u antifašističkom ratu postalo je jasno da se komunizam pretvorio u ideologiju moći klike kojoj se više nije moglo vjerovati.
I pored toga, Hoxha je bio odlučan da u narodu održi vjeru u komunizam i komunističke apostole, Marxa, Engelsa i Lenjina, a posebice u Staljina. Početkom 1960-ih je osjetio potrebu da jačanjem nacionalističkog duha zemlje učvrsti svoju ideologiju moći. Iako je veličao Staljina, nakon raskida sa Sovjetskim Savezom njegov je kip premjestio u drugi dio Tirane, zamijenivši ga kipom konjanika koji je predstavljao Skenderbega, albanskog nacionalnog junaka. U propagandi koja je uslijedila nakon raskida, Hoxha je iznosio stav da je zemlja raskrstila s Moskvom da bi odbranila Staljina, kao i nacionalni dignitet koji je Hruščov htio dovesti u pitanje. Potreba za ideološkom podrškom i ekonomskim preživljavanjem navela je Hoxhu da učvrsti svoj savez s Kinom. Mao Ce Tung je brzo pridodan na spisak velikih apostola komunizma i mnoge ideje kineske kulturne revolucije usvojene su u Albaniji, uključujući kolektivnu gimnastiku, ukidanje činova među armijskim oficirima i korištenje radničke klase kao instrumenta kontrole nad administracijom i inteligencijom. Nadalje, 1960-te su ograničile mogućnost nekontroliranih ekonomskih aktivnosti, kada je država smanjila privatno vlasništvo na selima i istrijebila svaki oblik privatnog poduzetništva u gradovima. Hoxha je zabranio tri religije u zemlji (islam, pravoslavlje i katoličanstvo) 1967. godine, proglašavajući Albaniju prvom ateističkom zemljom na svijetu. Nakon toga, uslijedila je povećana nacionalističko-socijalistička ideologizacija albanskog društva i ekspanzija kulta ličnosti koji je okruživao vođu. Ipak, velika izolacija zemlje, i od Istoka i od Zapada, izazvala je porast narodnog nezadovoljstva. Može se reći da su 1960-te bile decenija u kojoj su ljudi koji su ranije vjerovali u komunizam, uključujući mnoge partijske vođe, postali razočarani, istovremeno ostajući sa sve manje mogućnosti da preispitaju političku situaciju, što je bila posljedica široke ekspanzije instrumenata diktature.
Što se tiče idealizacije Zapada u komunističkoj Albaniji, teško je precizno konstatirati kada je ona započela, kao što je teško odrediti i to kada je nestala vjera u komunizam. No, ako uzmemo u obzir način na koji nastaju mitovi – njihovo manihejsko suprostavljanje “dobra” i “zla”, po kojem svjetlo unaprijed pretpostavlja postojanje tame, bog pretpostavlja postojanje đavola i obratno – i uzimajući u obzir način na koji je komunistička ideologija formulirala Zapad kao svog ličnog đavola, onda se može pretpostaviti da kada bi se “bog” komunizma srušio, i zapadnjački “đavo” bi se transformirao. Naravno, za različite društvene grupe, naročito za one povezane sa antikomunističkim frakcijama u periodu između 1939. i 1945. godine, Drugi svjetski rat je inicirao ideju o Zapadu kao povoljnijem dijelu svijeta, kao sjećanje na dobru prošlost. Ipak, općenito se može reći da se idealizacija Zapada pojavila i počela osvajati maštu naroda baš u 1950-im, kada je komunizam počeo da gubi kredibilitet.
Središnja tačka lociranja i definiranja rane konstrukcije zapadnjačkog mita u Albaniji jeste upravo pretpostavka “revizionizma” koju je Hoxha upotrijebio da osudi poststaljinistički preobražaj u istočnoj Evropi. Tokom 1970-ih, počinjući obimnu partijsku čistku, Hoxha je održao govor o “Nastavku revolucioniranja života Partije i moći naroda”, u kojoj je izjavio: “Moderni revizionisti i reakcionari nazivaju nas staljinistima, pokušavajući da nas uvrijede. Ali to je, ustvari, čast. Biti staljinista znači da vas neprijatelj nije nikad nadjačao, nikad pobijedio.”3 U takvoj zvaničnoj propagandi “revizionizam” je okvalifikovan kao put kojim su Hruščov i njegovi sljedbenici krenuli osuđujući staljinizam, i put koji bi nepogrešivo vodio degradaciji komunizma i povratku u kapitalizam. Ipak, dok je “revizionizam” za režim predstavljao jednu vrstu “trojanskog konja” koji čeka da uđe u grad,4 za albansku javnost pojam je bio dvosmisleniji. Mnogo ljudi se nadalo da je to prvi znak vraćanja sistema koji postoji na Zapadu, i kako su godine prolazile ta se nada povećavala i širila među narodom.5 Može se reći da se brz završetak komunističke vladavine u Albaniji i drugim istočnoevropskim zemljama nakon uvođenja perestrojke ne može objasniti bez razmatranja uspona mita o Zapadu zajedno s padom mita o komunizmu.
Oblici idealiziranja
Mit o Zapadu obično je postojao u dva oblika. Prvi je bio onaj o Obećanoj zemlji (koji je u sebi sadržavao mit o povratku čistoj prošlosti, koja je pala kao žrtva nesretnih okolnosti ili komunističke pobjede nad antikomunističkim snagama tokom Drugog svjetskog rata). Na stvaranje takvog mita u velikoj mjeri utjecala je izolacija istočnoevropskih naroda. Kako bi došli do Zapada, ljudi su morali izvoditi herojska djela kao što su tajni bijegovi, djela koja su život osobe nesumnjivo dovodila u opasnost. Bez ikakve sumnje, aura teškoće i udaljenosti koju je ova jedinstvena činjenica stvorila oko zapadne Evrope, imala je veliki utjecaj na zamišljanje Obećane zemlje, rajskog svijeta slobode, bogatstva, luksuza i sreće.
Na manje jasan način, Zapad se poimalo i u obliku Spasioca. Kako je diktatura preuzela kontrolu nad svim poljima javnog života, smanjujući svaku mogućnost unutrašnje političke transformacije, san da će Zapad, predvođen SAD-om, jednog dana pobijediti u hladnom ratu, postepeno je postao dijelom regionalne aspiracije za slobodom. Ova se slika skoro podudara s mitološkim arhetipom “Spasioca”, prema kome negdje izvan nas samih postoji čudesno i jedinstveno biće, sjajno kao Sunce (jedan od najeksplicitnijih simbola Spasioca) koje nudi vječni izvor dobročinstva i pravde. Znakovito, izraz “Sunce izlazi na Zapadu” bio je često korišten u to vrijeme.
U mitskoj percepciji Albanaca, pojmovi Spasioca i Obećane zemlje spojili su se u figuri monolitnog boga. Istorijske i geografske razlike između zapadnjačkih zemalja bile su priznate, ali iako su postojale preference za određene zapadnjačke zemlje i iako su SAD smatrane šampionom dostignutog zapadnjačkog toka, sam Zapad nije bio viđen kao nepodijeljen u pogledu sna o slobodi i demokratiji. Kao Obećana zemlja, Zapad je prepoznat kao vrt sa različitim lejama koje je svako mogao izabrati prema vlastitoj preferenci: neko Italiju, neko drugi Njemačku, treći Francusku, četvrti SAD. S druge strane, Spasilac je uvijek viđen kao jedna cjelina.
Mit o monolitnom bogu pokazao je svoju moć u Albaniji u ljeto 1990. godine, kada su ljudi nasilno ušli u strane ambasade. Iako politički pluralizam tada još uvijek nije bio dozvoljen (pluralizam će početi tek u decembru 1990.), u doba kolapsa Berlinskog zida i rastuće ekonomske krize u zemlji, režim je počeo pokazivati svoju slabost oslobađanjem velikog broja političkih zatvorenika. Stotine hiljada ljudi, sami ili s porodicama, nahrupili su u ulicu Tirane u kojoj su bile smještena glavna strana diplomatska predstavništva, te su, nakon slabog otpora policije, naišli na otvorena vrata ambasada. Čin traženja političkog azila bio je vjerovatno prvi, najljepši momenat susreta mita i stvarnosti. Glavne zapadne ambasade, prije svega ambasade Njemačke, Francuske i Italije (SAD tada nisu bile diplomatski prisutne u Albaniji) postale su protagonisti niza događaja bez presedana. Tamošnje diplomate su radile sve što su mogle da pruže utočište i zaštitu Albancima koji su pakovali svoje stvari. Učinile su i sve da ih prebace u zapadne zemlje, pregovarajući sa vlastima za dozvolu da ih pošalju van Albanije, uz istovremeno osiguravanje njihove zaštite od bilo kakve intervencije albanske policije.
Sjećam se dva događaja za koja mislim da odražavaju atmosferu tog perioda. Prvi je gledanje dokumentarnog filma kojeg je producirao L’Espresso, “Albanija od Dučea do Prodija”,6 i koji se – prikazujući nedaće i trijumfe na putu jednog čovjeka – bavi masovnim egzodusom albanskih izbjeglica brodom do Italije, jednim od glavnih događaja u Albaniji nakon osvajanja ambasada. Nakon što se ukrcao na brod za Bari, glavni lik se iskrcava u gomili ljudi sličnih njemu, čuvajući svoju kćerkicu u naručju, te, spazivši italijanske TV kamere, s neskrivenom očaranošću viče: “Konačno sam slobodan, moja porodica je slobodna, moja kćerka je slobodna!” Drugi, skoro biblijski momenat susreta između mita i stvarnosti, jeste posjeta državnog sekretara SAD, Jamesa Bakera, maja 1991. godine, samo mjesec dana nakon prvih slobodnih izbora u Albaniji. Ogromna grupa ljudi s američkim zastavama u rukama bila je na glavnom trgu Tirane, znatno veća i od masovnih mitinga koje je Enver Hoxha organizirao 1960-ih i 1970-ih. Prizor je ličio na okupljanje vjernika u Meki, neki ljudi su ljubili Bakerov automobil, dok su drugi u gužvi zadobili povrede.
Sastavni dio ovog načina percepcije bilo je i to da su pojedinci koji su dolazili u Albaniju sa Zapada – kao političari, poslovni ljudi, misionari različitih religija, predstavnici civilnog društva ili jednostavno turisti – bili viđeni kao anđeli spasenja koji silaze s neba. Albanci su im otvorili svoja vrata i postavili ih na prva mjesta u lokalnim organizacijama, čineći ih istovremeno arbitrima svoje borbe i inspiratorima svojih inicijativa. Ovim anđelima, o kojima se brinulo s divljenjem, nedostajao je lični identitet, pošto su bili okruženi aurom mitskog Zapada. Paradoksalno, Albanci su istovremeno vjerovali ovim zapadnjacima onoliko koliko su bili skeptični jedni prema drugima. Albanija je zemlja u kojoj tradicionalno postoje samo tri religije – islam, kršćanstvo i katoličanstvo, kao što je pomenuto – a ipak je u veoma kratkom roku prihvatila misionare šezdeset različitih vjerskih sekti. Kao epitoma albanske vjere u Zapad, političari i diplomate koji bi dolazili u posjetu smatrani su za najvažnije anđele. Svaka politička partija koja se formirala ili politički pokret koji se uobličavao morao je imati podršku zapadnih zemalja da bi uspio. Natjecanje između glavnih političkih partija nije bilo zasnovano na onome što nude ili koliko su u stanju da ispune obećanja, nego na tome koja ima najjaču podršku Zapada.
Ovo vrednovanje Zapada bilo je jako tokom prvih godina demokratije i još uvijek nije u potpunosti iskorijenjeno, no mnogo toga se u međuvremenu promijenilo.
Od razočaranosti do kritiziranja
Iako film Giannia Amelia L’America na specifičan način obrađuje temu albanskog egzodusa nakon pada komunizma, u Albaniji nije bio dobro primljen. Upravo suprotno, izazvao je ponešto žestoku reakciju. Amelia su optužili da je ocrnio svakodnevni život u Albaniji i da je čak izvrgnuo ruglu domaće stanovništvo, dok su scene koje prikazuju masu Albanaca kako mahnito trče prema Jadranskom moru da bi uhvatili brod za Italiju, shvaćene kao satira. Povrh toga, prisustvo dva lika, Italijana, koji u Albaniju dolaze da investiraju, a zapravo su obični prevaranti, albanskoj publici je izgledalo cinično i nestvarno. Tačan razlog za takvu reakciju bio je taj što su Albanci u filmu ne samo podsvjesno prepoznali istinu o vlastitom životu, nego su bili i svjedoci ismijavanja sna o Zapadu. (Taj san je bio blisko povezan sa Italijom, jer je najvećim dijelom italijanska TV poticala njihov mit o Obećanoj zemlji.) Drugim riječima, njihova reakcija simbolizirala je žestoki otpor Albanaca svakom kontaktu sa stvarnošću i demonstrirala njihovu tragičnu i donkihotsku potrebu da i dalje spavaju i da nastave sanjati.
Ipak, događaji koji su ubrzo uslijedili izazvali su razočaranost Zapadom. Prvi žestok šok je nastao usljed brutalnog tretmana albanskih izbjeglica u Bariju od strane italijanskih vlasti: ljudi su bili zatvoreni na mjesnom stadionu, teško su dolazili do pitke vode, a hrana im je bacana iz helikoptera. Nedugo potom, vrata ambasada, koja su bila otvorena da spasu prve Albance, počela su se zatvarati. Ljudi su počeli čekati satima u beskrajnim redovima samo da bi dobili aplikacijski obrazac, dok će mnogi koji su već otišli godinama ostati razdvojeni od svojih porodica koje su ostale u Albaniji. San o pravu na slobodu kretanja u jednoj Evropi bez granica upravo je došao do svog prvog kontakta sa stvarnošću.
Idealiziranje Zapada za jedan je od konstitutivnih elemenata imalo i široko rasprostranjeno uvjerenje da zapadnjački život predstavlja albansku budućnost. Prisilna izolacija u vrijeme Hoxhe u velikoj mjeri je diskreditirala patriotske slogane o nacionalnom ponosu kojima je komunistička diktatura legitimirala svoju moć; mit o Obećanoj zemlji potaknuo je Albance da njene utopijske kvalitete zamisle kao najvjerovatniji scenario za budućnost. Zapad je bio zamišljen u obliku univerzalne republike, jednog svijeta bez granica, gdje je pojedinac prepoznat prvenstveno kao univerzalno biće i identificiran na osnovu svojih ličnih vrijednosti, a ne na osnovu etničke grupe kojoj pripada. Jedan bivši politički zatvorenik koga sam poznavao, pisac i novinar u Hoxhino doba, koji je bio osuđen zbog pokušaja bijega iz zemlje i koji je sve vrijeme u zatvoru sanjao o bijegu na Zapad, bio je jedan od prvih koji je ušao u jednu ambasadu u ranim 1990-tim (u njegovom slučaju bila je to ambasada Njemačke). Kada sam ga godinu dana kasnije nazvao da pitam kako mu je u Njemačkoj, odgovor je bio mlako “tako-tako”. Nakon što sam ga pitao za razloge nezadovoljstva, odgovorio je: “Znaš u čemu je stvar? Uvijek smo smatrali da zapadnjaci vrednuju ljude po njihovim ličnim kvalitetima, ali to uopšte nije tako. Oni te pitaju odakle si i čim kažeš ‘Albanija’, postanu hladni i distancirani, ne želeći više da te upoznaju kao osobu.” A urođena predrasuda nije bila jedini problem. Kratko nakon dolaska na Zapad, albanski migranti su shvatili da kapitalizam nije prijatan svijet potrošnje, odmora i luksuza, u šta su vjerovali zbog oglasa na italijanskoj TV, nego svijet sa značajnim društvenim i ekonomskim razlikama, jednako prisutnim i u sferi zapošljavanja. Dok su pokušavali naći posao i integrirati se u nacionalni život, Albanci su shvatili da čak i na Zapadu ljudi teško rade, te da postoji stroga i neprijatna hijerarhija rada (u kojoj su Albancima uglavnom dodjeljivani manuelni poslovi). Na taj način, dok su godine odmicale, sve više imigranata je svjedočilo o činjenici da je Zapad manje prekrasan vrt s ukusnim voćem koje samo čeka da bude ubrano, a više teška borba za opstanak
U međuvremenu, u samoj Albaniji širilo se gorko nezadovoljstvo zbog stava koji je Zapad imao prema novoj demokratiji koja se rađala u zemlji. Nakon pada komunizma 1992. godine, na vlast je došla Demokratska partija koja je nastala iz antikomunističkog pokreta 1990.-1991. Vođa te partije, Sali Beriša, postao je predsjednik zemlje i odmah uspostavio režim koji je kršio nekoliko osnovnih prava i sloboda koje su ljudi smatrali sigurno uspostavljenim. Po prirodi izuzetno autoritativan, koristeći inerciju koja je često karakterisala nacionalni život u prošlosti, on je političku opoziciju praktično eliminirao iz javnog života, suzbijajući slobodu medija, osuđujući novinare i kreirajući sivu ekonomiju do te mjere da je uspostavio “obogati se što prije” piramidalne sheme. Mnogi Albanci su veoma brzo prozreli prirodu i opasnost tog režima te nisu mogli razumjeti zašto su ga nekoliko narednih godina podržavale demokratske zemlje poput Amerike, Italije, Velike Britanije, Njemačke i Francuske. Tek nakon što je Beriša ugrozio izbore 1996. godine, SAD počinju sumnjati u njegovo vođstvo, pozivajući na nove izbore, dok ga evropske države nastavljaju podržavati. Beriša će konačno biti zbačen s vlasti 1997. godine, i to upravo zbog kolapsa piramidalnih shema.7 Politički pragmatizam i povremeno korumpiranje zapadnjaka koji su živjeli i radili u Albaniji u to vrijeme, posebice u diplomatskim misijama stranih ambasada, svakako su se kosili s idealiziranom slikom anđeoskih zapadnjaka.
Fragmentacija monolitnog zapadnjačkog boga ubrzo će postati samo korak ka dekonstrukciji i razočaranju. Proces upoznavanja stvarnosti različitih zapadnih zemalja, kao i događaja, kao što je uloga Zapada u raspadu SFRJ, posebno u rascjepu između Slovenije i Hrvatske i ratu u Bosni, doveo je do ponovne uspostave skoro zaboravljene slike Zapada, one koja nije bila prisutna tokom konstrukcije mita u vrijeme izolacije. To je slika geo-političkog regiona, podijeljenog između različitih naroda koji međusobno ratuju, naroda koji, prema tome, imaju preferencijalna područja utjecaja i stare istorijske saveze. Ta svijest o fragmentaciji najjasniju fokusnu tačku ima u uočenom raskolu između SAD i Evrope. Evropljani, posebno Francuska i u manjem obimu Italija, sve su više prepoznavani kao saveznici Srbije, tradicionalnog neprijatelja Albanije, koja je ugnjetavala albansku većinu na Kosovu. Ovo je ohrabrivalo ljude da se otvoreno opredijele za SAD, koje su se dosljednije protivile srbijanskoj agresiji tokom jugoslavenskih ratova.8 U isto vrijeme, oživljen je dijapazon starih stereotipa o određenim zapadnim zemljama i narodima, veoma često kao zajednička reakcija na esencijalističke percepcije i stare stereotipe o istočnoevropskim kulturama što su se ponovo pojavili na Zapadu. S jedne strane, na primjer, stare grčke i italijanske predrasude o Albancima ponovo su osnažile zbog iskustva ovih zemalja s albanskim imigrantima, koji su u većini slučajeva pripadali siromašnijem i kriminalnom sloju društva. S druge strane, stari stereotipi o Grcima i Italijanima, koje je stvorio albanski nacionalizam 19. vijeka, ponovo su rođeni. Slično tome, kako su različiti politički i ekonomski interesi koje su ove dvije susjedne zemlje imale u Albaniji postali očiti, slabila je i mitska slika koja je prikazivala te dvije zemlje, članice EU, kao nerazdvojne. To je posebno došlo do izražaja kada je postalo jasno da se grčka i italijanska vanjska politika prema Albaniji često oblikuju internim političkim konfliktima između vlade i opozicije u tim zemljama.
Uistinu, jedna od novih karakteristika koje su Albanci otkrili o Zapadu tokom defragmentacije monolitnog boga bila je razlika između lijeve i desne političke orijentacije. Prema bivšim percepcijama iz doba hladnog rata, Zapad je bio “drugo” komunizma, gdje su sve zapadnjačke politike smatrane antikomunističkim i gdje je širok dijapazon razlika između političkih entiteta smatran potpuno nevažnim u odnosu na mitsku konstrukciju podvojene Evrope. Ipak, kontakt s ljevičarskom nostalgijom za bivšim komunističkim zemljama i s evropskim antiamerikanizmom, kao i s desničarskim rasizmom, unio je nove elemente u promjenama izloženo poimanje Zapada, što je zbunilo Albance i zakompliciralo njihovu sliku o regionu.
Račun svodeći, rekao bih da je cijeli proces upoznavanja Zapada predstavljao tranziciju od obožavanja i mitologizacije do ogorčenja i razočaranja. Malo po malo, zbog racionalnijeg kontakta sa svakodnevnom stvarnošću, uključujući i samokritiku samih zapadnjaka, razvio se pronicljiviji pristup Zapadu, zajedno s razumijevanjem te regije kao svijeta punog problema koji ima veoma malo sličnosti s Obećanom zemljom. Istodobno, neoliberalne reforme preuzete sa Zapada i primijenjene na Istoku, i nakon jedne decenije stvaraju ozbiljne ekonomske i društvene probleme u Albaniji, od kojih su najočigledniji politička polarizacija i korupcija, što pokreće pitanja o samoj upotrebi Zapada kao modela. Na isti način, nemogućnost Zapada da efikasno odgovori na problem emigracije – budući rastrgan između želje da podigne utvrdu protiv ‘barbarskog agresora’, što nije politika koja odlikuje samo ekstremno desničarske partije, i potrebe da se otvori prema nezapadnjačkim kulturama – osjetljivo je područje koje je izazvalo osudu u zemljama sličnim Albaniji. U sadašnjosti, Zapad je očuvan kao značajan označitelj u kolektivnoj imaginaciji istočne Evrope, i integracija u Zapad još uvijek se smatra jednim od glavnih ciljeva regije. Ali, uz to sad ide i tek rođeno samopouzdanje, koje ova društva približava jednom višem stadiju samosvijesti i zrelosti.
1 Ovaj esej je nastao iz rada koji je autor predstavio na španskoj konferenciji o istočnoj Evropi koju je organizirao Centar za suvremenu kulturu u Barseloni.
2 Izreka u potpunosti glasi: ‘Istina je rijetko čista i nikad jednostavna’,
3 Citirano u ‘Privacy in a Totaritarian Regime’ Fatosa Lubonje, Social Research, Vol. 68 (proljeće 2001.)
4 Ovo je bila česta metafora korištena da opiše ‘revizionizam’ u propagandi i soc-realističkoj literaturi tog perioda. Vidi Ismail Kadare, ‘Përbindëshi’, u Nëntori 12 (1965.). Također vidi Fatos Lubonja, ‘Between the Glory of a Virtual World and the Misery of a Real World’, u Stephanie Schwandner-Sievers and Bernd J. Fischer, ur., Albanian identities: Myth and History (London: Hurst, 2002.), str. 91-103.
5 U pogledu ovog problema trebali bismo naglasiti da je Albanija specifičan slučaj među komunističkim državama, jer je zbog svoje izolacije, čak i od ostatka istočne Evrope, imala iskrivljenu percepciju događaja i političkih tokova na obje strane kontinenta.
6 L’Albania dal Duce al Prodi (Nicola Caracciolo, Italija 1997.). L’Espresso je veoma poznati italijanski sedmičnik.
7 Vidi Fatos Lubonja, ‘Pyramids of Slime’, Transition (maj 1997.)
8 Dio te blagonaklone percepcije SAD bilo je čak i nostalgično sjećanje Albanaca na istorijske događaje u kojima su SAD djelovale u korist Albanije. Primjer toga je odbrana integriteta albanske države od strane predsjednika Wilsona, kada se 1918. godine saznalo za tajni evropski sporazum o podjeli Albanije nakon Prvog svjetskog rata.
Sa engleskog prevela: Nermina Kožljak
