Lev Kreft

De te fabula narratur:1914

Sarajevske Sveske br. 43-44

Moć i istorija su u trajnoj partnerskoj vezi. Ustvari, istorija predstavlja kroz vreme izraženu moć. Ti se izrazi istorijskog vremena menjaju, pa i prožimaju, te time određuju karakter naracije koja izražava ponašanje moći u istoriji i nastupa kao „meta-priča“ koja nadodređuje prisustvo jedinki i njihovih zajednica u vremenu.
Verovatno najstarija, prema prirodnom protoku vremena sazdana struktura istorijske naracije jeste krug – neprestano vraćanje na isto mesto koje označava ponovno uspostavljanje kozmičke ili bar socijalne ravnoteže. Čovečanstvo kruži istorijskom putanjom, a to znači da i njegovim vremenom ovladavaju bogovi ili elite koji traže da se na kraju koji je istovremeno i novi početak ljudi pokaju za sve nerede koje čine na zemlji, ubede bogove i vladajuće elite da se smiluju, i započnu novu putanju iz obnovljenih startnih blokova. Kružni tok istorije ne traži da se baš o svemu večito priča, pa ne iziskuje ni stvaranje sveobuhvatne istorije ni stvaranje svetske istorije, nego ostaje kod istorije kao priče o ograničenom segmentu vremena. Zašto bi se sveobuhvatno i globalno pričalo o nečemu što se vrti kao vrteška, neprestano ponavljajući isto?! Dovoljno je da se pamti o čemu poslednji preživeli još mogu da svedoče, jer sve drugo što je vredno pamćenja i uspomene i onako ne pripada našem vlastitom istorijskom krugu.Prošlost kružne strukture istorijske naracije se utapa u mitovima. Ni posle mitskog vremenskog razdoblja, principijelnog ponora između prebivališta bogova i ljudi nema, ali se bogovi sa ljudima više ne žele družiti, većse samo igraju sa njima nekakvu verziju „Čoveče, ne ljuti se“, u kojoj su ljudi samo pioni koji pogrešno misle da se pomiču vlastitim snagama.Onaj segment istorijskog vremena o kojem se pričaju priče, i koji nije utopljen u mitsku naraciju, prepušten je usudu i slučaju. Čovek je u ovakvom svetu uljez, smetnja koja preti utabanom i već dobro fukcionirajućem toku, pa mora da se neprestano izvinjava za nered koji čini na svetu, kao ono dete koje je ušlo u svet svojih roditelja doživljeno kao poremećaj. Čovek je zrnce koje talasi bacaju na sve strane, a da tim kretanjima ne može predvideti pravac, niti im se uspešno odupreti: na kraju uvek pobeđuje vreme.
Posve je druga stvar ako se između ovoga sveta i božjeg carstva instalira čvrsto razgraničenje. Takav je ponor postavio Augustin, hrišćanski crkveni otac, kada su ga izbeglice iz Rima pitale koje je značenje pljačkanja Rima u sveukupnom proviđenju božjem, verujući da je pad centra svetske sigurnosti i uređenja znak da se približava smak sveta i sva sa njim povezana predskazanja. Međutim, Augustin se suprotstavio takvom pristupu ovosvetskoj istoriji, dokazujući da se iz nje ne može izvući ama baš nikakvo značenje, jer se na ovom svetu ne može desiti ništa značajno po čovekovo izbavljenje. Čovekovo je izbavljenje jedina stvar o kojoj se može pričati istorija, jer samo taj put ima smisla i usmeren je ka jedinoj ljudskog života vrednoj svrsi. Sve su ostale priče o događajima ovoga sveta vanistorijske, besmislene i beznačajne, jer ovaj svet sa onim nema vezu koja bi zavisila od ovoga sveta, već samo vezu koja zavisi od proviđenja kojim se nebeski svet upliće u plan spasenja. Te priče o javljanju boga čoveku su od apsolutnog značaja, ali su i veoma retke: osim stvaranja samog, tu je javljanje Boga Mojsiji sa zapovestima, i rađanje Sina božjeg, dok se treći događaj od značaja tek očekuje, ali će taj biti i poslednji koji će povezati ovostrani besmisleni protok vremena sa onostranim istorijskim tokom nebeskog proviđenja – poslednji sud i uzdizanje pravednika u nebesa. Postoje, prema tome, dve istorije: istorija ovoga sveta koja je horizontalna crta bez ikakvog višeg značenja, i istorija carstva nebeskog koja je uzlazna crta usmerena prema svrsi postojanja celokupnog kozmosa, pa i čoveka i čovečanstva. Tako organizovanoj strukturi priče odgovara struktura moći koju Foucault naziva hrišćanska pastoralna moć.Ta moć istoriju vidi kao progres koji vodi izbavljenju i spasu čovečanstva, i to tako što se celokupno čovečanstvo pretvara u stado koje se stavlja na raspolaganje dobro organizovanoj pastirskoj službi. Bez obzira na sve nedaće, katastrofe, kataklizme i stradanja, čovečanstvo ide ka poslednjem spasu u nepomućenoj sreći. Ali, pošto ljudi ne žele da budu spašeni već se kao grešna bića spasenju odupiru, ili žele da se spašavaju sami od sebe i iz sebe, slobodno birajući vlastiti odabrani spas, s te, pastirske strane istorija izgleda kao beskonačno nizanje katastrofa i stradanja koje imaju, gledano s nebeskih vidika, spasonosno značenje, dok s druge strane, sa pozicije stada, ta ista istorija izgleda kao beskonačna borba za oslobođenje od pastirske moći, kao i od okupljajuće moći stada, u subjektiviranu vlastitost koja će tek moći da krene vlastitim odabranim putem spasa.
Kad popusti snaga religije kao fundamentalne organizacije sveukupnog pogleda na svet, ta se slika istorije strukturno bitno ne menja, ali se sekularizira u priču koja govori o novoj svrsi istorijskog uzlaznog i spasonosnog kretanja. To je kretanje usmereno ka totalnom oslobođenju celokupnog čovečanstva i svake njegove jedinke ponaosob na ovome svetu, a kretanje se sada zove neprestani napredak svetske istorije. Ako je ecclesia (zajednica i crkva) ta koja upravlja religioznom istorijom spasenja, onda je zapadna evropska država-nacija ta kojoj pripada spašavanje i napredak ljudskog roda u svetskoj istoriji. To je ona mitologija/ideologija kojom počinje Prvi svetski rat: nije on objavljen kao posledica jednog atentata, niti kao sukob između državnih imperijalizama koji moraju poraziti neprijatelje i konkurente, već kao mitski viteški turnir u borbi za postizavanje titule svetskog prvaka u napretku koji će razmrsiti Gordijevo klupko i provetriti maglu u kojoj se napredak učahurio na prelasku iz devetnaestog u dvadeseti vek. Dosta je bilo odugovlačenja i ponavljanja poteza do besvesti pat-pozicije: neka krene sukob koji će odrediti istorijsku putanju i predvodnike ljudskog stada u sledećoj etapi marša ka ovozemaljskoj perfekciji i spasu!
Uz sve te organizovane naracije moći o istorijskom vremenu postoji još jedna, dovoljno drukčija da se mora navesti samostalno, jer je ona ustvari izraz istorijske nemoći, odnosno nemoći u suočenju sa istorijom. Ta se istorijska nemoć ispoljava kao neposredna negacija svih sa strane moći organizovanih naracija, dakle kao negacija pomirenja između bogova i elita, i čovečanstva na kružnoj putanji, i kao negacija postojanja bilo kakvog pomaka nabolje ili progresa u smislu ljudske sreće na progresivnoj putanji onozemaljskog ili ovozemaljskog spasa. To je istorijska naracija puka ili raje, plebejska svest o istoriji koja progovara sa pozicije onih koji neprestano stradaju, pa moraju, jer su bez snage da zaokrenu istorijski tok, podnositi nedaće u vremenima koja su relativno podnošljiva, kao i u vremenima kada se nedaće pretvaraju u katastrofe i kataklizme. Za njih je istorija usud koji daj Bože da nas mimoiđe, jer kada se u našem već i onako kratkom životnom vremenu dogodi istorija, to se životno vreme skraćuje, a tegobe se uvećavaju do nesnosnosti i nesretnog kraja: istorija je neman koja uništava sve pred sobom, a ljudi koji bi da prave istoriju su zveri koje treba, ako je ikako moguće, izbegavati. Emancipacija tu znači samo jedno: osloboditi se od svake istorije. To, doduše, nije lako, jer zov patosa pravljenja istorije okrenut je upravo prema puku kojeg je stvorilo moderno vreme u vidu stanovništva kojim pastoralna moć barata i upravlja. Savremena svest koja katkada izgleda kao bezvremeno izgubljena u istoriji, pa je upravo zbog toga nazvana savremenom a ne modernom svešću, rado bi se nekako iskobeljala iz istorije, i spremna je to platiti za cenu gubljenja prošlosti i budućnosti.Prošlost je potrebna samo onima koji nastavljaju hitanjem u budućnost, a budućnost je samo iluzija o prelasku na bolje koja uvek vodi ka gubljenju nekog dobra koje nam je još ostalo na raspolaganju u savremenosti. Moć i istorija su povezane na takav način da će se kraj moći koja tlači čovečanstvo naslutiti tek kada istorija dođe do svog kraja, a nikako kao njezin nastavak koji sledi.
Svaka od ovih struktura istorijske naracije može ispričati hiljadudevetstočetrnaestu na svoj vlastiti način, sa svojom vlastitom poentom, i sa svojim načinom organizovanja moći u vremenu, i te su se priče u sto godina i ispričale. Takve su naracije same po sebi načini očuvanja moći, jer perpetuiraju i potvrđuju njezinu snagu. Preneti zaostavštinu i čuvati je kroz duži niz generacija nije dakle samo način ovovremenskog ulaženja u besmrtnost, niti je samo kultiviranje osećaja za proticanje vremena koje pomaže u pronalaženju vlastitog traga i zajedničke orijentacije u vremenu, nego je i deo samoorganizovanja istorijske moći koja neprestano povladava pobednicima. Prvi svetski rat je u znanostima kakve su filozofija i istorija u međuvremenu izgubio bitku sa Drugim, u poređenju sakojim jeste vremenski prvi, ali je u teorijama dobio drugorazredno mesto kao manje okrutan. On, međutim, nije bio ni manji ni manje okrutan od drugog, samo je bio drukčiji. U naučnim raspravama Drugi je svetski rat zauzeo prvo mesto jer neke od njegovih činjenica izričito negiraju sam smisao i svrhu istorije i pričanja o njezinoj uzlaznoj putanji, ali je u porodičnim pričama i lokalnim uspomenama onaj Prvi ostao nešto posebno i kao rat i kao prekretnica na kojoj je vreme zbrzalo asvet skrenuo: u tim je ljudskim uspomenama i pričama, kao i u nekim od literarnih svedočanstva i kasnijih literarnih obrada Drugi svetski rat predstavljen i kao posledica i kao eskalacija Prvog.U literarnim uspomenama i književnim naracijama, Prvi je svetski rat dobio mnogo značajnije mesto nego u nauci i filozofiji, i čini se da je taj rat doista iz korena promenio i svakodnevne načine življenja i doimanje istorijskog vremena.Nisu bili samo jugoslovenski partizanski filmovi ti koji su pretvorili Drugi svetski rat u šablonu čiji je cilj bio (p)održavanje posleratnog poretka i zadržavanje pobedničke elite na posleratnoj vlasti – tušta i tma ratnih romana, filmova, dokumentarnih emisija punih istorijskih faktova i praznih istorijske arheologije koja traga za uzrocima i posledicama, na svim stranama pobedničkog sveta, napuhavale su Drugi svetski rat u balon kojim se uzdizala aktuelna vlast i njezino istorijsko utemeljenje u ratnoj pobedi. „Vesternizacija“ je bila uspešnija od „sovjetizacije“, ali se do izvorne slike Drugog svetskog rata, kakva je bila na njegovom početku, danas jedva može stići. Prvi je svetski rat mnogo manje obavijen tom magluštinom svakojakih pobedničkih interpretacija, interpelacija i ideoloških performativa, ali se ipak treba pitati tko može govoriti o njemu kao svedok, i kome je dato da razmišlja o tih sto godina terorističkog dvadesetog veka koje stoje između nas i početka najveće pogibije mobilisanih vojnika u svetskoj istoriji. O svedocima čiji se glas još danas može i mora čuti nema dvojbe: to su njegove žrtve, mrtve i prevarene, a ne njegovi pobednici. Ali kome pripada legitimitet govora o tih sto godina? Povinovao biH se tu Benjaminovom zahtevu iz istorijsko-filozofskih teza o istorijskom materijalisti koji smatra svojim zadatkom Geschichte gegen den Strich zu bürsten – onaj koji istoriju ne miluje kao nežnu i pripitomljenu životinju već je četka uz dlaku, suprotno njezinim izraženim željama ovaploćenim u strukturama moći koje se iskazuju u sveobuhvatnim pričama o neprestanom napretku i neprestanom pomirenju sa stravičnim bilansom tog napretka. Postoji li mesto sa kojeg se može takvim legitimitetom progovoriti? Da, i ima puno njih koji su progovorili i još govore. To su oni koji se sebe saterali u ćošak dvadesetog veka i njegovog savremenog produžetka, jer su istrajali u poziciji antiautoritarnih borbi. Ta je pozicija od njih tražila da budu protivnici fašizma i nacizma, da budu protivnici sovjetskog komunizma, i da budu čvrsto ukopani na pozicijama antikapitalizma. Tome se o posledici pridodaje i njihovo protivljenje nacionalističkom alkoholizmu, herojskom mačizmu i eurocentrističkoj slici sveta. Nekim čudom tih sto godina nije oskudevalo u takvim pojedincima i pojedinkama, od Roze Luksemburg do Miroslava Krleže, od Waltera Benjamina do Borisa Groysa, ako naznačimo samo nekolicinu imena. To su sve redom oni za koje nije bilo mesta u istoriji, pa su bili izolirani, neretko i smaknuti od istorijskog Uma, ali nikako neprimetni. Za razliku od Jeana Baudrillarda, koji je povodom Zalivskog rata svoju misao usmerio na to da taj rat nije imao mesta (n'a pas eu lieu, did not take place), i time na njegovo novomedijsko posmatranje, treba se usredsrediti na one kojima u dvadesetom veku nije bilo ni mesta ni opstanka, te im je u ratu pripao zadatak da za svoje poslodavce osvoje ili svojim nestankom oslobode „životni prostor“, zloslutni Lebensraum, da bi taj životni prostor, kao što zbori Brechtova pesma, našli u grobu, kao i na one koji toj i takvoj istoriji nisu mogli pripadati, pa su vek preživeli kao beskućnici, nikada udomljeni u njemu kao meta svih naoružanih stvaraoca istorije tog veka.
Jedan od njih knjigom je progovorio o tom vremenu: Ernest Mandel.Ernest Mandel, istrajni borac protiv fašizma, nacizma i staljinizma, kao i jedan od najvisprenijih kritičara političke ekonomije kasnog kapitalizma (naziv koji je od njega preuzeo Fredric Jameson kao osnovicu za objašnjenje kulturne forme postmodernizma, još jednog izraza koji je pre njegovog pretvaranja u poplavu koristo i Mandel) u „Značenju Drugog svetskog rata“, delu koje je napisao posle „kraja marksizma“ proglašenog sa strane Lešeka Kolakovskog već 1979.godine, išao je strogim putem istorijsko-materijalističkog objašnjenja uzroka Drugog svetskog rata, njegovog toka, isteka i rezultata. U kontekstu ideoloških umetničkih i naučnih naracija koje danas sputavaju stvaranje celovitog i apstraktnog dojma o tom ratu, njegova teza da se radilo o regularnom kapitalističkom sukobu za imperijalističko ovladavanje značajnim izvorima sirovina, ovladavanje tržištem i za globalnu kapitalističku dominaciju, zvuči radikalno i revolucionarno. I tu počinje nešto zanimljivo današnjem spominjanju 1914. godine i početka Prvog svetskog rata: kada bi se za Prvi svetski rat izjavilo u vreme njegovog kraja, ili u vremedanašnje, da je to bio tipičan kapitalistički imperijalistički klasni rat, malo bi se ljudi, pa čak i mali broj istoričara usprotivio. Za rat koji je počeo 1914.godine svi su njegovi akteri na početku smatrali da je to rat koji će okončati sve ratove, da bi na kraju svi koji su ga iskusili potvrdili da se radilo o kapitalističkom imperijalističkom klasnom ratu čije su žrtve bili milioni običnih ljudi, dok su se elite u ratu povampirile i na ratu još više obogatile.Takva procena može i danas da stoji. Tu smo kod prve značajne karakteristike sadašnjeg spominjanja Prvog svetskog rata: on je u sećanju na najapstraktnijoj ravni prisutan kaotipična posledica imperijalističkih ambicija svih upletenih strana od kojih ni jedna nije imala nikakve čiste pobude, pa je, gledano sa istorijske distance, manje važno ko je izgubio ili ko je pobedio, jer ni jedna upletena strana u pobedi ne bi uticala na bitnu promenu sveta, nego samo na promenu na njegovom prestolju, ustvari, promenila bi se samo ruka koja drži ključeve od kase u kojoj se skupljaju profiti i ekstraprofiti. Drugo, Prvi je svetski rat iznedrio alternativu svim, pobedničkim i gubitničkim stranama: revoluciju. Ona je bila ta koja je trebala pobediti imperijalističke gubitnike i pobednike rata. Međutim, revolucija se istekom ograničila na carsku Rusiju, dok je na drugim stranama poražena. Okolnosti tog poraza, kao i okolnosti te ograničene pobede, obeležavaju takozvanu političku levicu od tada pa sve do danas. Drugi svetski rat obreo se u drukčijoj priči. Njegov imperijalistički karakter prikriven je borbom na život i smrt između sveta slobode s jedne, i sveta ropstva i genocida s druge strane, a njegov kraj je umesto novog koraka revolucije doneo sovjetsku okupaciju dela istočne Europe, kao i talas ustanaka protiv kolonijalnog porobljavanja koji su, uprkos krvavim oslobodilačkim ratovima, bili redom uspešni. Ideološki pogled na Drugi svetski rati prikriva ono što je u slučaju prvog još bilo očigledno, naime, kako sutaj na kraju poraženi nacizam i donekle poraženi fašizam ostalibliskisvim vlastima svih zemalja, uključujući SAD i Veliku Britaniju. Fašizam nije bio neprijatelj koji bi pobedom okupirao zemlje pobednice, bio je ideja zazubica kojom su se te zemlje same većsame okupirale.Obasjane pobedom, pobedničke snage mogu izostavljati činjenicu da su uspešni oslobodilački ratovi i revolucije kolonija i zavisnih država Trećeg sveta bili upravo rezultat svestranog imperijalističkog karaktera Drugog svetskog rata, kao i prisustva drugog, sovjetskog bloka u stvaranju ravnoteže posleratnih snaga. Drugi je svetski rat imao, naime, dva pobednika: liberalizam i staljinizam. Ljudi kao Mandel, koji su bili izravno aktivni kao antifašistički ustanici, žestoki kritičari sovjetskog totalitarizma i kapitalističkog liberalizma, bili su u tom ratu poraženi, iako su se mogli pridružiti slavlju Dana pobede nad fašizmom i nacizmom. S te strane, kako i priliči redosledu istorijske brojanice, Drugi je svetski rat samo prva sledeća karika posle Prvog. Mandel na to upozorava: „Rat 1914.godine započeo je hicem bosanskog mladića u budućeg austrijskog cara, koji je u njegovim očima personificirao nacionalno porobljavanje i socijalnu nepravdu. Završio se neuspešnom intervencijom zapadnih liberalnih država na strani kontrarevolucije u građanskom ratu u Rusiji. To nikako nije neka slučajnost: spomenuti događaji simboliziraju bliski odnos između imperijalističkih ratova iratova za nacionalno oslobođenje i revoluciju.“1914, dakle: imperijalistički rat za globalnu dominaciju, etnički rat za slobodu, socijalna revolucija za potpunu emancipaciju. Drugi svetski rat: po Mandelu, još jedna ista, ali još gora stvar, a po preovladavajućim shvatanjima, za razliku od Prvog svetskog rata, za koji uglavnom i kod drugih važi da je bio čisti imperijalistički rat, još uvek deluje posle pobede stvorena slika o sukobu između dobra i zla, još uvek, samo što se sada bar kod nas, u razjedinjenoj Jugoslaviji od sedam novih država, a bogami ni u ponovo ujedinjenoj Nemačkoj, više ne zna sigurno koja je strana u tom ratu bila dobra i koja zla, a od tri merila (ne)pravednosti rata (imperijalizam, etnos, socijalna pravda) ostalo je jedno jedino koje još može biti prihvaćeno kao argument za pripadnost pravoj, dobroj strani: boriti se za samostalnu državu svoje nacije. Priča je za sto godina završila krug, i opet smo tamo gde je sve počelo: kod imperijalizma velikih i malih nacija.
Pitanja koja se postavljaju kroz sećanje i kroz literaturu nisu više prevashodno pitanja o uzrocima koji su uslovili Prvi svetski rat. To se zna. Ali tu su i dalje pitanja da li je ta patnja bila neizostavna i nužna ili ju se moglo izbeći. A tu je i pitanje da li nas, posle tolikih patnji koje su došle posle toga, čeka još jedna u nizu takvih katastrofa. Ne treba prizivati zlo, ali je činjenica da se svet u sto godina bitno promenio nije, naprotiv, njegove su promene išle u pravcu očuvanja njegove imperijalističke kompetitivne suštine a ne u pravcu njezinog odstranjivanja. Ali su tu pored ovakvih pitanja i pitanja o tome zašto ta 1914 ima uzrok u imperijalizmu, povod u etnosu, i konsekvencije u socijalnoj revoluciji, dok se za kasnije ratove sva tri momenta zajedno više ne potežu. Ašta se onda poteže?Savremeno značenje istorijskog perioda zavisi od istih uslova kao i svako drugo značenje naše savremenosti: ako nešto nije upotrebivo za razonodu, ako nije dovoljno zabavno, ako ne privlači ljude koji su za iskustvo Prvog svetskog rata spremni da plate bar muzejsku ulaznicu, onda batali istoriju i njena precizno odmerena značenja i shvatanja. U tom smislu, ako vam je namera da turistički protutnjite Sarajevom, Prvi je svetski rat doista nešto što se ne sme propustiti, jer tu ćete se suočiti s tim što se poteže.
Program autobuske posete Sarajevu koji nudi jedna slovenačka turistička agencija daje sliku istorije i identiteta kakvi se plasiraju očima Drugoga, kao ono atraktivno po čemu se jedna sredina može dičiti u albumu. Put, doduše, nije lak. Kreće se prvoga dana u 11 noću iz Ljubljane, kako bi se negde ujutro stiglo do Sarajeva i pošlo odmah na autobuski panoramski obilazak grada. Posle toga sledi šetnja koja kao glavne atrakcije navodi Principov most i Baščaršiju, to jest susret sa mestom gde je nikao povod Prvog svetskog rata, a odande - na ćevape. Sledećeg se dana odlazi do Tunela iz onog trećeg rata, i posle šetnje izvorima Bosnei obroncima Igmana ide se kući gde se stiže kasno u noć trećeg dana. Poseta je sastavljena prema shemi koja je na delu i u drugim slučajevima: etnički identitet (Baščaršija), prirodne lepote (izvori Bosne i obronci Igmana) i kontakt lokacije sa svetskom istorijom (Principov most i Tunel). U napredujućem smislu vremena, od 1914. do 1992., pa kroz Tunel do Daytona 1995. Ako je to napredak. Ali pitanje o napredovanju u poslednjih sto godina, od 1914. do danas, ne može se postaviti u kronološkom redosledu u kome se ređaju sarajevski turistički posetioci u brzom prolazu od Mosta do Tunela. Ima u toj površnosti nečeg dubokog: skriveni, možda i nesvesni utisak da smo mi koji sve to gledamo i samo ukratko pamtimo oni koji susrećom preživeli i stigli da imaju potomstvo, dakle nas lično koji možemo da bacimo pogled unatrag. Ne da bi za njih voleli nego da osetimo sami sebe kao živu i stvarnu pojavu.
Ne treba govoriti o prolaznim turističkim utiscima sa omalovažavanjem. Oni su uvek postojali i uvek su se tražili, samo su sada prilično usamljeniji nego što su ikada ranije bili, jer nikakvi drugi utisci o istoriji ne postoje, ili ostaju neprihvaćeni, za razliku od prošlosti u kojoj su produbljene i uopštene priče o istoriji uspešno strpale ova mala prolaznim vremenom data, dangupska zadovoljstva u manje značajnu pozadinu. To vam je sa epohalnim istorijskim vremenom i sićanom beznačajnom svakodnevicom isto kao i sa jeftinom masovnom pop kulturom i visokom elitnom kulturom, koja bi zavredela pohranu i ohranu. Kada je visoka kultura čvrsto povezana sa dobro stojećim političkim moćima, masovna se pop kultura drži na svom mestu i ne gura se u prvi red, dapače, ostaje skoro nezabeležena i nevidljiva. Kada se politička moć koja (p)održava vlastitu elitni kulturu urušava i raspada, pop kultura masovnih dimenzija nije nužno pogođena, pa ulazi u prazan prostor i preuzima ulogu elitne kulture. Plebejski odnos prema istorijskom vremenu ustvari izražava skepticizam ljudi koji znaju da je sve to što se prodaje kao istorija samo priča. Turističko doživljavanje istorijskog vremena ukazuje na plebejsku istinu o vremenu: ako ičega u vremenu ima, osećanja za raju sigurno nema.
A kakav je raja imala osećaj kada je 1914. godine buknuo Prvi svetski rat? Ne treba zaboraviti: oduševljenje ratom bilo je neverovatno, i nikada nije neki rat dočekan sa takvim ovacijama na svim stranama koje su se bacile u njega kao 1914.godine. Elita i mase su u tome bili objedinjeni, sa retkim izuzecima među koje se, pored metaforičkog zastupnika plebejskog gledanja na istoriju, dobroga vojnika Švejka, na početku svrstavaju od brojne predratne europske pacifističke i antikapitalističke elite samo srpska socijaldemokratska stranka sa Dimitrijem Tucovićem (skorom žrtvom toga rata) na čelu, malobrojno krajnje levičarsko krilobugarske socijalne demokratije, Karl Liebknecht i Roza Luksemburg, te Romain Rolland i nekadašnji dopisnik bečkog diplomatskog biltena iz Sarajeva, Ivan Cankar. Tek se produljenjem rata, njegovim ušančenjem i besmislenim masovnim klanjem to oduševljenje počelo naginjati ka protivljenju. Najeminentiji intelektualci i umetnici tog vremena bili su militantno i militaristički nastrojeni rasadnici šovinističke mržnje. Ni kraj rata to nije promenio: oni koji su vodili rat i njihovi ratno-huškački pomoćnici zauzeli su ugledna mesta u novom poretku u kojem više nije bilo ni Austro-Ugarske, ni nemačke poluapsolutne monarhije, ni turske imperije ni carske Rusije. Ali je, osim u Rusiji, svugde moć uz sve promene ostala u istim rukama. Revolucionarni ustanak u Europi je poražen, u kolonijama oslobodilački ustanak nije još dobro ni počeo. Ako treba kapitalizam sa njegovim ciklusima i nezajažljivim imperijalističkim apetitima kriviti za rat, treba socijaldemokratiju kriviti ne samo za neuspeh posleratnih ustanaka i revolucija, nego i za gubljenje nade i orijentacije koje traje sve do danas. Podela na neoliberalno zadojenu socijalnu demokratiju i na staljinistički preobraženi komunistički pokret, koja traje od kraha i raspada druge Internacijonale 1914.godine do savremenosti, nije otkazala samo komunističkoj strani njeno mesto u onom odelenju arhive na kome piše „Ne ponovilo se!“, već je i socijaldemokratiju dovela do izlaznih vrata. Jer, treći put ima smisla ako postoji alternativa između prvog i drugog – a te i takve alternative nema, i to odsustvo ustvari traje već od Prvog svetskog rata, samo je formalno objavljeno kao kraj istorije 1989.godine.
Imperijalizam kao nužna posledica potrebe za neprestanim širenjem i ovladavanjem sirovinama i tržištem ne prestaje da deluje, sve dok višak vrednosti postoji kao jedini razlog postojanja država i ljudi. Podela Europe, započeta 1815.godine dogovorom o stanju kontinenta posle Napoleona i nastavljena 1878. godine Berlinskim kongresom –„Jaltom devetnaestog veka“ – u tom je imperijalističkom istrajanju nastavljena, posle okupacije Bosne i Hercegovine njezinom aneksijom. Ta je aneksija doduše bila izvedena u suprotnosti sa uređenjem dogovorenim u Berlinu, ali mnogo je važnije da je značila početak nove podele koju ostale europske imperijalističke snage nisu mogle prihvatiti bez rata. Austro-ugarske planove iz tog vremena dobro znamo, a nisu bili tajna ni za austro-ugarske partnere i protivnike: podeliti srpske teritorije sa Bugarskom, a možda i Rumunijom; ako to ne ide glatko, Srbiju barem bitno smanjiti; ukoliko bi i to bilo upitno, preći na „mekši“ pristup, te stvaranjem trijalizma pridodati jugoslavenski deo austrijskom i ugarskom, pa tako privući Srbiju od Rusije ka Habsburškoj monarhiji. Tome su se, kako ih takav razvoj ne bi napravio manje značajnima po celokupnu državu, protivili u Pešti. Uprkos tome, aneksija je 1908.godine obavljena. Situacija je bila zadovoljavajuća i za Nemačku, jer je ona mlatila po Balkanu tuđom, austro-ugarskom šakom, a do velikog ratai nije moglo doćiodmah, jer zemlje Antante još nisu bile spremne, dok je Nemačka planirala rat za kasnije vreme, jer je pored naoružanja morala upotpuniti i širinu i brzinu mobilizacije zbog svog tradicionalnog straha od mnogobrojnog „ruskog medveda“. Povod Prvog svetskog rata, ipak, nije bio atentat 1914.godine, nego aneksija Bosne i Hercegovine. A i stav koji je tada zauzela socijaldemokratija, bilo ona balkanska bilo ona svetska, bio je uvod u kasniju podršku socijaldemokratije ratu, u njezin raspad na komunistički i socijaldemokratski internacionalni pokret, i u neslavnu ulogu koju je njezin najveći deo odigrao u gušenju posleratne revolucije u Europi.
Sve je to naša priča – de te fabula narratur, ali kako završava? Kružna bi istorija zaključila da posle novih balkanskih ratova stiže novi svetski rat, dok bi progresivna istorija mogla da ustanovi da nadolazi novi trenutak za rešenje svih pitanja istorije i izbavljenje čovečanstva. Zbog toga je, na kraju krajeva, Prvi svetski rat izvorno i nazivan poslednjim od svih ratova. Pučka bi istorija rekla nosiocima moći: vama lično je dozvoljeno da skončate kako vam drago, samo nemojte više svršavati istoriju. Ali se iz pučkih usta u kozje uši ne čuje dobro.