Sali Bashota
ALBANSKA PRIČA DANAS
Sarajevske Sveske br. 14
1. Uvod u interpretaciju
Razvoj albanske književnosti na albanskom jezičkom prostoru prošao je specifičan put, kako u Albaniji, tako i na Kosovu. U tom kontekstu, i savremeni albanski roman zajedno sa pripovijetkom, stvoren je unutar realističkog, modernističkog i postmodernističkog konteksta, otkrivajući kreativni i estetski svijet u određenim slojevima značenja i shvatanja, u cilju stvaranja njihovog umjetničkog identiteta. Dakle, status narativnog teksta kretao se stalno unutar određenih krugova, gdje je označena i historijska komponenta, usmeno predanje, mitologija, stvarnost itd. Proces komuniciranja svremenog albanskog pripovijedanja oslanjao se na vrijednosti ideja, motiva, događaja, pričanja, kako bi se ponovo vratio karakterizaciji i funkcionalizaciji nacionalnih tema i izrazio ono što spajaju historijsko sjećanje sa postojećom stvarnošću.
U Albaniji se Ismail Kadare, s jedne strane, uzdigao u najsnažniju i najreprezentativniju albansku ličnost današnjice na polju proze u evropskim i svjetskim razmjerama, a s druge strane, na Kosovu, najreprezentativniji model kazivanja, počeo se formirati od druge polovine XX stoljeća, najprije sa djelima Hivzi Sulejmanija, zatim Martina Camaja, Antona Paškua (Pashku), Ramiza Keljmendija (Kelmendi), Azema Škreljija (Shkreli) i drugih.
Albanski pripovjedači kao da su projektovali modalitet svog kazivanja, u vremenu i specifičnim okolnostima, kako bi otkrili identitet pisanja svoga koda i svih sastavnih dijelova poetike, kada se historija i stvarnost potvrđuju kao teškoće i identifikuju sa postojećom stvarnošću, koja prolazi snažno kroz simbolične situacije, bilo da se izražava stvaralačka energija, tema slobode ili ljudska bol, sudbina, fatalnost, tragedija i dr.
Albanska priča, često je stvarena na paralelizmu događanja, gdje je ambijent figurativan te sudbina individue ili kolektiva prolazi kroz izmišljene situacije.
Stvaralačkom posebnošću, koja se kreće od narativnog procesa do poetskog razvoja, albanska priča posljednjih godina, koja se stvara u Albaniji, Kosovu i Makedoniji može se ograničiti ili se ocijeniti kao priča sa sklonošću ka modernizmu, simbolizmu, fantastici, mitologiji, estetici, usmenom predanju, historiji, aktualnosti i dr.
Izbor predstavljenih autora unutar ove studije je napravljen prema kriterijima stvaralačke kritike. Ovoga puta, biće interpretirane neke karakteristike priča autora: Zija Čelje (Zija Çela), Zejnulaha Rrahmanija (Zejnullah Rahmani), Mehmeta Kraje, Ećrema Baše (Eqrem Basha), Ibrahima Beriše (Ibrahim Berisha), Kim Mehmetija i Lazra Stanija (Lazër Stani).
2. Funkcionalizacija ideja i pripovjedačka suština
Pisac Zija Čelja (Çela) stvaralački koncept u svom pripovjedanju oslanja na demitizaciji postojeće realnosti, premještanjem događaja i djelovanjem likova unutar određenog ambijenta. Tu se prepliću sreća i nesreća, život i smrt, ili misterija sretnog svijeta, koji proizvodi burna sjećanja, po principu određenih formula umjetničkog uvjerenja i doživljaja.
Pripovijedanje Čelje izlazi iz izolacije determiniranog vremena i prostora, prema određenim konvencijama i snažno projektuje svoj svijet u nekakvoj magičnoj razini, kako bi izgradio svoj identitet prema jasnom i funkcionalnom estetskom konceptu. Naravno, njegovo pripovijedanje se njiše po alegorijskim i paradoksalnim prostorima, koji proizvode stvaralački zanos, recimo kroz nekakav filozofsko-psihološki dijalog likova. U pričama Zije Čelje uspoređuje se realnost sa likovima, čak i nekakva eksplozija unutrašnje slobode individue koja se sukobljava sa društvom. Tu se stvara slika pripovijedanja prema iskrivljenoj predstavi na polju shvatanja i značenja. To je svijet projektovan izvan stvarnog vremena, nestvaran, koji iz legende ulazi u umjetnost, onda postaje model pripovijedanja o događajima i postupcima likova.
Čeljine priče, u biti, stvaraju jedan magični svijet, koji se kreće od apsurda, groteske, ironije pa do fantastike.
U pričama kao što su: Misterija života (Misteri i jetës) Stara sušica (Vremi i vjetër), Ruža, gdje sunce zalazi na zapadu (Trëndafili, ku dielli vdes në përëndim), Sahat kula (Kulla e sahatit), Osluškuje se jedan poljubac u vrtnjaku (Përgjohet një puthje në lulishtë) i dr. Zija Čelja tipizira situacije i likove u određenim pripovjedačkim odnosima, stvarajućii modele mitoloških bajki ili različitih oblika pripovijedanja afirmirajući ili negirajući, kako bi iskazao posebnost traganja i poniranja u specifičnosti imaginarne stvarnosti.
U pričama Zije Čelje postoje likovi koji stvaraju poseban svijet: avanturisti, osobenjaci, mrtvi, srećni ljudi i društvo, te često ove priče stvaraju sopstvenu parabolu u odnosima suprotnosti, da bi razriješio životnu enigmu čovječanstva, historije ili aktualne situacije.
Pisac Zejnulah Rahmani (Zejnullah Rrahmani) iskazao se posebnom stvaralačkom individualnošću u albanskoj književnosti romanima: Izgubljeni glasovi, (Zanoret e humbura), Trg prstena (Sheshi i unazës), Arbreško zavičajno putovanje (Udhëtimi arbdhetar), Roman o Kosovu (Romani për Kosovën), kao i drugim djelima.
Među pripovjetkama izdvajaju se priče: Majstor samoće (Mjeshtri i vetmisë), Jusuf (Jusufi) i 99 perli od smaragda (99 rruzaret prej smaragdi), gdje se slojevitosti teksta realiziraju unutar trougla: priča - poetska proza – novela. Zejnulah Rahmani je poznat po svojoj poetskoj priči. U njegovim djelima, često, dominira tema slobode, nacionalnog identiteta, ali ima i univerzalnih tema.
Zejnulah Rahmani izgradio je sopstveni model proze, jezik, stil, figure i dr., i tako formirao svoj poseban estetski kod, iskazujući i stupanj razvoja albanske proze. Svojim pričama, u Majstoru samoće, Zejnulah Rahmani prepliće teme i motive životopisa, nastojeći da pronađe duševni identitet čovjeka sukobljenog sa samoćom. Svakako, pasioniran je porodičnim temama, posebno gdje se djetinstvo projektuje kroz određene duševne znakove. Kratka priča i poetska proza, ponekad uzdižu pripovijedanje do upitnih visina, kao da narator neprestano traži nešto izgubljeno, zaboravljeno, posebno, besmrtno. Knjigom Majstor samoće, Zejnulah Rahmani poetizuje figurativnu stvarnost, kao što bi narator rekao, kako bi shvatio Domovinu, Svijet, Vasionu, kroz osjećanja svijeta. Gradeći svoj stvaralački koncept, pripovijedač snažno pretvara lirsku meditaciju u nekakvu ideju o poetskoj predstavi, preoblikovanoj u pripovijedanje unutar nekog veoma intimnog svijeta, stalno istražujući situacije u duhu univerzalnosti. Ovjde je moguć trijumf nad poetskom filozofijom samoće i bola kao i pisanje himne o čežnji i ljudskoj ljubavi.
U noveli Jusuf strukturira se analogija protagoniste u realnoj i biblijskoj ravni, prema konceptima narativnog diskursa usmene i pisane riječi, dalje i kroz jezičke reference, kako bi se istražio identitet, odnosno geneza poređenja u sjećanju.
Djelom 99 perli od smaragda, kao i u pričama Majstor samoće, Zejnulah Rahmani ponovno se vraća temama iz prošlosti, i naravno, i vremenu djetinjstva, konceptirajući nadtekst unutar novelističke slojevitosti, tamo gdje se prikazuje ambijent, ljubav, ličnosti i dr.
Počev od romana Veliko vreme (Moti i Madh) i svojim ostalim djelima, pisac Mehmet Kraja u zbirkama: Vrata neba (Portat e qiellit), Bezimena smrt (Vdekja pa emër), Dvadeset priča o minulim vremenima (Njëzet tregime për kohën shkuar) i dr. donio je puno novoga na polju tematike i stilistike.
Mehmet Kraja pustolovno slijedi u svojim pričama imaginarno stvaralačko traganje i književno pripovijedanje. U trenutku inspiracije, na početku stvara predstavu, zatim situaciju, kontrastivno pripovijedanje, iracionalan svijet, ličnosti, ambijent i dr. U tom kontekstu, u prozi ovoga autora, raslojavaju se jezičko-stiliski pravci, kada se varijante i verzije tema i motiva strukturiraju preko jezika, pripovijedanja i figura. Na ovaj način, karakteristični znakovi ambijenta i albanskog života projeciraju se simboličnom narativnom nadgradnjom i postaju autentični stvaralački znaci samoga autora, gdje se artikulišu snažna bol, na jednoj strani, i nedostatak ljudske ljubavi, na drugoj strani. Kratke priča u djelu Bezimena smrt, strukturom podsjećaju na pjesme u prozi. Mehmet Kraja, stvara, raslojava, i sistematizira snažne stavaralačke ideje koje su u vezi sa ljudskom srećom. On osvjetljava slike koje zrače u tretiranju ljudske suštine zajedno sa primjesom samoće, snova, boli, praznine, odsutnosti, ali i vjere, istrajnosti, nade i dr. Autor estetsikim izrazom ostvaruje stalnu igru književnih shvatanja u pripovijedačkom postupku, ukusom, figurama, značenjima, da bi rasvjetlio prolaznost života u svijet paradoksalne samoće, i dalje da bi pojasnio nepoznanicu ili riješio enigmu sreće, suprotstavljajući je gruboj stvarnosti .
Kraja svojom zbirkom Bezimena smrt, simbolizira albansku svakodnevicu snažnom aritulacijom narativnog izraza. U dvadeset četiri kratke priče oblikovane su dramatične i afektivne naracije u stvaranju figurativnog ambijenta. Podtekst, ritam, lirski doživljaj dominiraju u njgovoj percepciji i modeliranju pripovijedanja. Teme - dileme života – smrti zaokupljaju njegovo istraživačko-stvaralačko polje, da bi ispoljio simbolički odnos u tretiranja pitanja i problema u djelotvornost estetskog značenja.
U djelu Dvadeset priča o minulim vremenima Mehmeta Kraje prikazuju se više događaja, ličnosti i djelovanja. Događaji se oblikuju unutar određenog ambijanta, ličnosti oživljavaju detirminirani vremenski prostor, dok djelovanja ostaju enigme ljudskog subjekta. Svi detalji narativnog teksta nose psihološki motivirana značenja. Tehnika osvjetljavanja svijeta djetinjstva, otkrivanje sjećanja (prenos elemenata sjećanja u djelo), legende, kazivanja, mitološki pripovjedački kodovi dostižu do nivoa dekomotizacije, da bi dosegli do postojeće stvarnosti ili ponekad samo do novostvaranja fikcije za to.
Ideja razrješenja čežnje za izgubljenim svijetom ili minulom vremenu, ponovo se ovdje povezuju sa snovima i stvarnošću da bi realizirao zamisao, pejsaž, refleksiju i kategoriju značenja egzistencije, bistvovanja u vremenu i određenom prostoru. Dakle, u ovom Krajinom djelu nailazimo na neshvatljiv lančani krah između snova i stvarnosti. Tok pripovijedanja korespondira preko emocionalnih kontrasta u stalnim razmišljanjima o poziciji i o perspektivi ljudskog bistvovanja.
U djelu Dvadeset priča o minulim vremenima, ipak, sustižu se prošlost i sadašnjost, snovi i stvarnost. Unutar životnog lavirinta strukturiraju se događaji, dijelovi historije, predanja i legende o zavičaju ili veličina ljubavi, samoće i ljudskoga duha.
Percepcija zaboravnosti, usahle čežnje, praznine, izgubljenosti, koncipira se unutar nekog svijeta i prostora. Tu se prizivaju sjećanja i otkriva ljubav, zatim se ispovijeda doživljeno i sukob i potom se traga za izgubljenim vremenom i razotkriva balada o slobodi.
U priči Balada o slobodi, ironija, paradoks i groteska svjedoče o potresnoj životnoj ljudskoj predstavi u stvarnosti. Tu se preobličavaju i preobražavaju: vrijeme, prostor, stvarnost, ambijent.
I u drugim djelima (romaninima, novelama i pripovijetkama), Kraja se potvrdio kao sposoban narator i znalac stvaralačkog postupka u tretiranju raznih tema, tamo gdje postupak naracije aktuelizira fabulu, i tamo gdje nivoi značenja teksta artikuliraju estetsku naraciju.
Priče Ećrema Baše, snažno se prelamaju u situacijama sučeljavanja, gdje se sudaraju estetske predstave sa egzistencijalnim situacijama na polju razumijevanja, simbolike i figurativnosti. Spoznajni slojevi priča Ećrema Baše stalno su osuđeni da završe u ličnosti gdje se problematika ironične priče se dijeli u dvije kontrastne ravni. Dalje, priče Baše iskazuju dramatične situacije gdje se aktuelizira mit, bajka, usmeno predanje i vrednuje ironija, satira, crni humor.
U većini priča Ećrema Baše, pojačava se narativna antiteza, pojačana pauzama, prekidom pripovijedanja i opisivanjem djelotvornosti. Također, u narativnoj strukturi ovoga autora, kao inicijalni motiv uvećava se ponavljanje zla, iskazano u liku samoće, apsurda, tragičnosti i dr.
Recimo, u pričama Magla (Mjegulla) i Pužiji marš u pravcu sunčeve svjetlosti (Marshi i kërmillit drejt dritës së diellit), neprestano se izražavaju halucinacije, snovi, samoća, praznina, mora, užas, ali i iskrivljena stvarnost, izobličena lica, pretvaranje uobraženog svijeta, životni kontrasti, suprotstavljanja. U priči Pužiji marš prema sunčevoj svjetlosti, obrazuje se metaforički pužiji svijet, teško sabijen na dugom putu ka sanjanom cilju. Tu se tretira nemogućnost, prepreka, čekanje u atmosferi suprotnosti i u nadrealnom svijetu, punom snova i iluzija.
Poetika kazivanja objašnjava se dvjema pripovijedačkim crtama, kroz dva stanja koja se čudno sukobljavaju unutar događanja. Upravo, ovdje se susreću realnost i irealnost, mogućnost i nemogućnost ili traganje za svjetlošću, cilju izbavljenja. Ova priča izražava životnost, istrajnost, vapaj, pokret, život.
U priči Starčev san (Ëndra e plakut), autor koncipira iz psihološke tačke gledanja, personoficirajući svijet likova sa osjećajem revolta i ironije, propraćenih bukom životinjskog svijeta te raznom gestikulacijom u toku pripovijedanja.
3. Značaj slika i figura
Svojom zbirkom priča Zimske bolesti (Sëmundjet e dimrit), pisac Ibrahim Beriša razlaže svakodnevnu stvarnost u prilike narativne simbolike. Autor je jedinstven u prikazivanju ambijenta kao umjetničke stvarnosti i u modeliranju likova unutar autohtonog prostora, naročito isturanjem socijalnih momenata u kazivanju. Narator ove proze je sugestivan, kada istražuje korene identiteta preko psihološkog djelovanja, kao što je slučaj u priči Granica magle (Kufiri i mjegullës).
U zbirci pripovjedaka Porijeklo prepoznavanja (Origjina e rinjohjes), Beriša svoje filozofsko pripovijedanje preslikava unutar tematskoga bloka gdje se iskazuju simboli i parabole ljudske egzistencije. Pripovjedač kao da ruši granice između realnosti i irealnosti da bi realizirao tačku gledišta likova unutar toga svijeta, gdje životni fenomeni grade slike, predstave rodnoga kraja ili čežnju za nečim izgubljenim. I onda kada se vrati ganutljivim temama sudbine likova, pripovjedač ironizira fenomene i pojave ljudske i društvene stvarnosti. Beriša svoje priče stalno počinje na granici stvarnosti, da bi dospeo do susštine ili smisla imaginacije. Zatim, autor gradi viziju albanskog svijeta unutar svoje estetske orijentacije. U njegovom pripovijedanju, Beriša koncipira vrijeme pripovijedanja sa sudbinom likova, vraćajući poetski historijsko vrijeme u legendu, a onda u aktuelno pripovijedanje.
U zbirci pripovjedaka Loza izgubljenih kraljeva (Fisi i mbretërve të hmbur), Ibrahim Beriša, ostajući stalno vjeran svojim osnovnim temama, svoje pričanje u vremenu sadašnjem osnažuje unutar likova i vizija, tamo gdje se rješava suština egzistencije, sa temama koje se prepliću sa rodnim mjestom i univerzalnošću.
U svojim pričama u zbirci Loza izgubljenih kraljeva, pripovjedač se kreće unutar poetskog svijeta da bi razbuktao priču, kao da se radi o nekoj legendi o ljudskoj sudbini unutar neke apsolutne tačke gledišta: samoće, ambijenta, historije, legende i dr., ili otkrivanju nekog putovanja unutar mitološkog svijeta i stvarnosti.
Pisac Kim Mehmeti je funkcionalno izgradio predstave i saznanja u svojim pričama. Tu se iskazuje autentični život i traži suština i smisao ljubavi, kao naprimjer u priči Zarobljenik (Robi), gdje se aktuelizira neko snivanje fokusirano u drugu realnost.
Priče Kim Mehmetija kao da slijede neku avanturu, likovi i događaji se prožimaju tako da ponekad izgleda da žive izvan ovoga vremena. Uprkos tome, između priča koje razotkrivaju dokumentarnu historiju i priča intimnog karaktera postoji jasna granica. Priče Kima Mehmetija preferiraju istraživanje svijeta u kojem postoji ljepota i mudrost, ali i paradoksi i suprotnosti ljudskoga života (priča Mjesečev cvijett /Lulehëna/). Priče ovoga autora su vođene psihološko-filozofskom poetikom i često se osjeća vrsno pripovijedanje, realizirano u određenom prostor i vremenu. U najčašće objavljenim pričama Kima Mehmetija, kao što su: Smrt mađioničarke (Vdekja e magjistares), Kućna zmija (Gjarpri i shtëpisë), Mađioničarka (Magjistarja), Mjesečev cvijet (Lulehëna), Dječak koji je volio rijeku (Djaloshi që dashuronte lumin) i dr., prerađena životna slika i djelovi sjećanja se sublimiraju unutar nadrealnog i modernističkog koncepta, kako bi dospio do suštine pripovijedanja, tamo gdje se iskazuje jezik, ispoljen simboličnim i vrsnim karakteristikama.
U svojim pričama, Kim Mehmeti gradi jasnu potku teksta, snažeći priču i opisivanje na planu stilskih figura, upravo u spezi sintetiziranih ideja unutar slojeva naracije.
Svojim djelima Misterija sjenki (Misteri i hijeve) i Uročena Santa Marije (Shplakja e Santa Marisë), pisac Lazr Stani (Lazër Stani) pokazuje jednu posebnu poetrsku i jezičku artikulaciju u svom pripovijedanju.
Lazr Stani je pisac koji je izgradio svoj stavaralački svijet, između ostalog, pojačavajući nijanse i zatalasana stanja između zaborava i sjećanja, na jednoj strani i sudbine i vizije likova na drugoj strani. U njegovim pričama poznata je jezička preciznost, preko koje se istražuje otvoreni sistem književne komunikacije, kako bi dospio do koda sopstvenih autentičnih znakova.
Lazr Stani je otkrio stvaralački svijet i svoj način pisanja, prilagođavajući pripovijedanje prema izabranom tematskom i stilskom modelu, često unoseći mitsko u ambijent likova ili uzdizanjem čovjekove duše unutar narativnih parabola. Estetski koncept u pričama ovoga autora strukturira se ironičnom parodijom koja daje boju narativnom tekstu, tamo gdje se predstavljaju karakteri, likovi, figure, umjetničke slike.
U njegovim najboljim pričama kao što su: Uročena Santa Marije (Shplakja e Santa Marisë), Izgorjela koža (Lëkura e djegur), Grobnica (Varreza), Ljubav (Dashuria) i dr., pisac stvara situacije gradeći umjetničke slike i pejsaže koje su veoma harmonične u metaforičkom smislu.
preveo sa albanskog: Enes Tuna
