Muharem Bazdulj [1]

NA ZAPADU NIŠTA NOVO

Sarajevske Sveske br. 06/07 [2]

Zalud Zapad traži neki oblik agonije dostojan svoje prošlosti.

Istok se usredsredio na cvetove i odricanje. Mi mu suprostavljamo mašine i napor, i ovu galopirajuću melanholiju, posljednji trzaj Zapada.

Zapad? Šansa bez sutrašnjice.

Osmotrite Zapad: prenakrcan je znanjem, beščašću i tromošću.

Zapad napreduje, plašljivo razvija svoju razmaženost - a ja već manje zavidim onima koji, videvši sumrak Rima, veruju da uživaju jedinstvenu, neprenosivu utehu.

E.M. Cioran, SILOGIZMI GORČINE

Nije možda loše za početak prisjetiti se malo etimologije. Termin orijent potiče od latinskog glagola oriri sa značenjem rasti. Termin okcident pak svoje podrijetlo također nalazi u latinskom glagolu: cadere znači padati. Jasno je da se ovdje referira na sunce, međutim ni simbolička šala ne zvuči loše. U prirodi istoka je da se širi, u prirodi zapada je da pada. Znameniti Spenglerov naslov Propast zapada u ovom je smislu gotovo pa pleonazam.

U ovom eseju baviću se tipičnim predodžbama zapada kakve vladaju na Balkanu, tačnije na području nekadašnje Jugoslavije. Termin zapad iz ove perspektive je dobrano protejski i veoma fluidan. Zapad je tu, dakle, nešto relativno, nešto što mi nismo. Iz perspektive kojom ću se ovdje baviti zapad liči na dugu, odnosno nemoguće ga je dosegnuti. Nekad davno, in illo tempore i mi smo bili zapad, u nekoj dalekoj nevidljivoj budućnosti možda ćemo to opet biti, no iz perspektive sadašnjosti zapad je nešto nedostižno.

U mom djetinjstvu, osamdesetih godina prošlog stoljeća, Albanija je u najvećem dijelu Jugoslavije kolokvijalno doživljavana kao zemlja što označava sami vrhunac zaostalosti. Bilo je to vrijeme kad se tipični Jugosloven sa značajnom dozom prezira odnosio prema stanovnicima (ondašnje) Čehoslovačke te Poljske i Mađarske, još jača doza prezira i sažaljenja bijaše namijenjena građanima Rumunije i Bugarske , no za najveće parije tadašnje Evrope smatrani su žitelji Albanije. Iz tog vremena valjda i potiče slijedeći vic u formi pitanja i odgovora. Pitanje je: Koja je zemlja najsiromašnija na svijetu? Odgovor - Makedonija, uz obrazloženje: Jebo zemlju kojoj je Albanija zapad.

Mnogo toga možemo iščitati iz ove šale. Ona nam jasno predočava dvostruko značenje termina zapad. Osnovno zemljopisno značenje potisnuto je na marginu; upravo zbog toga vic i funkcionira. Jer zapad se primarno doživljava kao mjesto boljeg života, kao ovozemaljski raj, kao utopija. U parafrazi one drevne latinske sentence mogli bismo kazati: gdje ti je dobro, tu ti je zapad. Ako je, dakle, Albanija Makedoniji zapad, tamo je život koliko god bio loš ipak višestruko bolje nego u Makedoniji.

Ako je zapad, dakle, mjesto boljeg života, to nema puno veze sa stranama svijeta. No stvari ipak nisu tako jednostavne. Činjenica je zapravo da su iz jugoslovenske perspektive osamdesetih godina prošlog stoljeća kao zapad uglavnom doživljavane upravo one zemlje koje se i geografski nalaze zapadno od Balkana. Čak i unutar same Jugoslavije, konkretno iz bosanske perspektive, zapad su bile upravo zapadne republike: Hrvatska i Slovenija te eventualno Beograd, kao izuzetak koji potvrđuje pravilo i glavni grad koji je u većini zemalja mjesto koje privlači stanovnike iz provincije. Međutim, pripadnost Hrvatske i Slovenije zapadu ogledala se upravo u njihovoj manjoj ili većoj sličnosti s "pravim" zapadom koji su iz neke iskustvene perspektive većine ljudi simbolizirali u najvećoj mjeri Njemačka, te nešto manje Italija.

Analizirajno malo podrobnije zašto je to tako. Nekadašnja Jugoslavija graničila je sa sedam država: Albanijom, Grčkom, Bugarskom, Rumunjskom, Mađarskom, Austrijom i Italijom. Od ovih sedam država, četiri su bile socijalističke te uglavnom "zatvorenije" od Jugoslavije: Albanija, Bugarska, Rumunjska i Mađarska. Iz perspektive prosječnog Jugoslovena, rekli smo već, za stanovnike ovih zemalja osjećali su se prezir i sažaljenje. Oni su generalno smatrani nesretnim. Austrija i Grčka pak nisu doživljavane kao nesretne zemlje, ali uglavnom ne ni kao zapad. Austrija i Grčka zapad nisu bile dijelom zato jer su bile male odnosno manje od Jugoslavije. Zapad su iz jugoslovenske perspektive mogle biti samo velike zemlje. Grčku je zatim sputavala i njezina pripadnost Balkanu , a Austrija je (kao i Švicarska uostalom) često doživljavana kao puki (i manje vrijedan) privjesak Njemačke. Od svih sedam zemalja s kojim je Jugoslavija graničila kao zapad u pravom smislu percipirana je zapravo jedino Italija.

U zapadnost Italije Jugosloveni su se u velikom broju uvjeravali turističkim posjetama, dok su zapadnost Njemačke uglavnom dokazivali brojni ekonomski emigranti. Za većinu Jugoslovena Trst je bio prvi (često i jedini) grad u inostranstvu koji su osobno posjetili, a rijetke su bile porodice koje nisu imale nekog člana na - kako se govorilo - privremenom radu u Njemačkoj.

Činjenica da su upravo Italija i Njemačka u ondašnjoj Jugoslaviji bile paradigme zapada nosila je, međutim, i dodatnu težinu. Naime, centralni povijesni događaj iz perspektive socijalističke Jugoslavije bio je drugi svjetski rat, odnosno - kako se govorilo - narodnooslobodilačka borba, koja je u isto vrijeme predstavljala i odbranu od vanjskog neprijatelja i unutarnju revoluciju. Vanjskog neprijatelja ovdje su predstavljale upravo Italija i Njemačka. Zbog bezbrojnih filmova, zatim svakogodišnjeg evociranja uspomena na bitke te izuzetno značajnog mjesta koje je učenje o drugom svjetskom ratu imalo u školskim programima, Italija i Njemačka su, i pored mirnodopske normalizacije odnosa, za većinu Jugoslovena i dalje nosile makar podsvjesnu mutnu stigmu agresora. Tako da je na izvjestan način dihotomija istok-zapad, odnosno Balkan-Evropa (na Balkanu, a i drugdje, termin Evropa i danas se kolokvijalno koristi isključivo za zapadni dio kontinenta, kako kaže Dubravka Ugrešić - 'Istočnjaci' izgovarajući riječ 'Evropa' uglavnom podrazumijevaju njezinu 'zapadnu' polovicu), predstavljala i dihotomiju između nas i njih iz perspektive drugog svjetskog rata, pa čak i dašak arhetipske dihotomije dobra i zla.

U svojoj knjizi Divlja književnost s podnaslovom Etnolingvističko proučavanja paraliterature Ivan Čolović je, između ostalog, proučavao jugoslovensko doživljavanje zapada na jednom samo na prvi pogled trivijalnom polju. Radi se, naime, o fudbalu odnosno o tekstovima koji spadaju u takozvano sportsko novinarstvo. Upravo na fudbalskim primjerima koje navodi Čolović možemo vidjeti kako se zapad u Jugoslaviji doživljavao i izvan fudbala. I nije nimalo slučajno da će se citirani primjeri odnositi upravo na Italijane i na Nijemce. Govoreći, recimo, o igračima nogometnog kluba Inter jedan od novinara koje Čolović citira veli: "Oni se brzo kupaju, brzo jedu, oni se ne smeju, žure kući svojim ženama, deci, računima." Kad je pak riječ o njemačkoj Borusiji, karakteristični su termini precizna mašinerija, borbenost, zanatska besprekornost. Italijani su dalje i lukavi, vešti u navođenju protivnika na tanak led, supersračunati, dok su Nijemci uporni i dosledni, pedantni i precizni, racionalni i snažni. Nasuprot Italijanima i Nijemcima, igra jugoslovenskih fudbalera je prije svega lijepa, zatim bravurozna, dotjerana i maštovita. Čolović zaključuje: "Svi su ovi protivnici naših fudbalera savršeno uvežbani ili lukavo sračunati, ali ima i drugih, koji se ne odlikuju nijednom od ove dve vrste racionalnosti, nego se uzdaju u elementarnu stihijnu snagu. Tako se naša igra talenta, mašte, znanja i duha sukobljava sa fudbalom brutalne agresivnosti, fanatične upornosti i bezglavih juriša."

Dovoljno je iz citiranog odlomka izbaciti reference na igru i fudbal i dobićemo generalni doživljaj zapada u odnosu na nas. Zapad je brutalno agresivan, stihijski snažan, fanatično uporan, no mi mu se suprostavljamo talentom, maštom, znanjem i duhom. Ovakav doživljaj zapada variran je i u udžbenicima historije i u svakodnevnim kafanskim pričama. Jer, u drugom svjetskom ratu mi smo brojčano jače, agresivnije i tehnički nadmoćnije neprijatelje pobjeđivali upravo maštom, duhom i znanjem! Isto tako, svo bogatstvo i sjaj zapada zapravo su lažni: ljudi su tamo supresračunati, pedantni i precizni, racionalni, brzo se kupaju, brzo jedu, ne smiju se itd. Nasuprot njima, mi smo možda malo opušteni i neodgovorni, no zato smo spontani, emotivni, znamo uživati u životu itd. Moguće je zapravo pomalo parmenidovski napraviti dodatnu podjelu: mi smo topli, nježni i dobri, a oni su hladni, grubi i zli. No sve to zajedno najlakše je simbolički opisati na slijedeći način: zapad nema duše, zapad je izgubio dušu, prodao dušu.

I tu smo već kod onog poznatog klišeja o slavenskoj duši. Po uzoru na neke stavove iz Kunderinog romana Besmrtnost, možemo kazati da čovjek sa Balkana sam sebe često doživljava kao Homo sentimentalisa. Kundera kaže: "Homo sentimentalis ne može biti definiran kao čovjek koji osjeća (jer osjećamo svi), nego kao čovjek koji je osjećaj uzvisio kao vrijednost." U doživljaju emocije kao vrijednosti same po sebi krije se zamišljenja i žuđena diferentia specifica između zapada i nas, a iz naše perspektive. Zato se u brojnim novinskim tekstovima i sličnoj divljoj književnosti ljudi sa zapada učestalo uspoređuju upravo sa robotima: neljudskim bezosjećajnim stvorenjima programiranim isključivo za rad. Iz ovakve perspektive, uzalud je zapadu sav izvanjski sjaj kad je on iznutra truo.

Upravo ovakva sintagma tj. truli zapad bila je nekoć u bivšoj Jugoslaviji gotovo općeprihvaćena. U posljednjoj su deceniji dvadesetog stoljeća varijacije na temu trulog zapada bile odomaćene i u Srbiji i u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini, te ćemo se ovdje ukratko i ilustrativno pozabaviti svima njima pojedinačno.

Zazor od zapada najsnažniji je najistočnije. Tipičnim srbijanskim doživljajem zapada u devedesetim se najsustavnije bavio upravo Ivan Čolović. U svojoj Politici simbola on, primjerice, kaže: "Među likovima današnjeg srpskog političkog mita važno mesto je opet (kao više puta tokom XIX i XX veka) zauzelo jedno zlo božanstvo, neka vrsta palog anđela poznatog pod imenom Truli Zapad ili Baba Evropa. Naspram ove biološki i moralno posrnule spodobe stoji krepki lik Srbije i s gađenjim i stidom posmatra nakazu pred sobom. Ona tu stoji kao njena izgubljena nevinost ili loša savest i, istovremeno, kao obećanje mogućnog spasa. (…) Prema nekim verzijama srpskog mita o Evropi, ona nije uvek bila ovakva kakva je danas. Srozala se niz klizavu nizbrdicu poroka jer je izneverila svoje autentične izvore. Ona je tužni plod dekadencije, truljenja, zaborava, korupcije. (…) Pad Evrope u materiju znači i neku vrstu metafizičke amnezije, zaborava bića. Umesto kontinuiteta bića, Evropa je prihvatila profanu temporalnost, istoriju shvaćenu kao progres, istoriju bez 'vertikale', bez duše. " U istoj knjizi Čolović nas podsjeća da takav doživljaj zapada nipošto nije nešto novo i citira pjesmu Jana Kolara iz sredine devetnaeastog stoljeća u kojoj se predviđa da će zapadna Evropa zadrhtati pred ujedinjenim Slavenima. Čolović dalje kaže: "Ova Kolarova pesma za nas je interesantna i zato što nam otkriva jedan od najstarijih izvora mitske predstave o reproduktivnoj moći kao specifičnoj vrednosti srpskog naroda. Zajedno sa drugim Slovenima, Srbi se odlikuju životnom snagom i otpornošću, svežinom i prirodnošću, ali u slovenskom jatu njima pripada uloga čuvara same suštine te životne snage i svežine - reproduktivne moći, to jest njenih muških instrumenata i simbola." U jednoj fusnoti Čolović će referirati i na Danila Kiša tj. na Čas anatomije, u kojem se Kiš između ostalog obračunava sa klišejom iz srpske književnosti o Srbima kao čuvarima i žrecima kulta plodnosti. Taj kliše, međutim, nije postojao samo u književnosti. Balkanski južni Slaveni su masovno ubijeđeni da su generalno potentniji, bolji ljubavnici i "veći" muškarci od zapadnjaka te od onih među njima samima koji ka zapadu teže. "Izdajnici" takozvane nacionalne stvari osim što se nazivaju slugama zapada, vrlo često dobiju i etiketu pedera tj. homoseksualca, jer je iz balkanske perspektive kod homoseksualnosti (uglavnom muške) riječ o zapadnjačkoj truloj raboti kakva ne postoji među pravim macho Srbima, Hrvatima ili pak Bosancima. Jedan od klišeja ex-jugoslovenske svakodnevice bio je i onaj o stranim turistkinjama (ponajviše Njemicama) koje na Jadran dolaze ljetovati zbog potentnih domaćih pastuha koji će ih seksualno zadovoljiti bolje nego bi to mogao učiniti ijedan njihov zemljak.

Tipični hrvatski odnos spram zapada ponešto je kompliciraniji. Različitost fantazmi o sebi samima kod Srba i Hrvata najčešće se kolokvijalno opisuje jednom čuvenom rečenicom Miroslava Krleže: Sačuvaj me Bože srpskog junaštva i hrvatske kulture. Dok se vlastita pripadnost Balkanu u Srbiji doživljava kao nešto normalno, u Hrvatskoj je situacija dobrano drukčija. U odnosu prema Bosni i Srbiji, Hrvatska sebe prepotentno doživljava kao zapad, no kad je riječ o odnosu spram Austrije, recimo, stvari su stubokom različite. U eseju Hitlerov Beč Boris Buden veli: «Ako još postoji takva pojava kao što je klasični zagrebački odnosno hrvatski malograđanin, onda je Beč fantazma središta njegova svijeta. Grad koji je bio i ostao mjera svih njegovih stvari. Tih stvari doduše nije nikada bilo puno, ali značile su mnogo. Kultura na primjer, shvaćena u funkciji ponašanja. Kako se pravilno pozdravlja, drži vilica i nož, ugodno i nenametljivo ćaska u društvu, ukratko, kultura kao pristojno vladanje.» Međutim, i pored – da tako kažemo – drugačije početne pozicije, i u hrvatskom tipiziranom viđenju zapada ovaj je postao truo, a Evropa, ako i nije postala baba (kao u Srbiji), jest postala kurva. Hrvatski književnik Stijepo Mijović Kočan upotrijebit će u jednom svom tekstu iz 1994. godine frazu licemjerno nasmijana kurvetina Europa, a taj će citat inspirirati Borisa Budena da napiše briljantan esej Europa je kurva. Kako kaže Buden, termin kurva je tipičan sinonim za moralnu i emocionalnu iskvarenost. No u podtekstu takvog doživljaja zapada i Evrope prebiva donekle i onaj gorespomenuti stereotip o sebi samima kao macho muškarcima. Ima u tome i makar malo onog ovim krajevima pripadajućeg seksizma za koji je muškost sinonim svega pozitivnog, a za koji žena može biti samo majka ili kurva. Metafora majke rezervirana je za voljenu domovinu, a Evropi preostaje uloga kurve.

Kad je pak riječ o tipičnom bosanskom doživljaju zapada, on je u posljednjih desetak godina u najvećoj mjeri određen reakcijom zapadne Evrope na rat u Bosni i Hercegovini. Indolentnost Evrope je u tom smislu najčešće smatrana nečim čega bi se sama Evropa trebala stidjeti. Naslov ratnog dnevnika koji je publicirao televizijski novinar Vehid Gunić izričito veli: Evropo, stidi se. Razlog za stid je, naravno, činjenica da Evropa nije vojno intervenirala i jasnije se stavila na stranu žrtve. Međutim, razlozi zbog kojih je Evropa sebi dopustila da spadne na tako niske grane su i u ovoj interpretaciji - čini se - dosta slični onima iz prethodnih primjera. U tom smislu indikativan može biti roman Crna duša Ahmeta M. Rahmanovića koji je izdavačka kuća Svjetlost objavila 1999. godine u, za poslijeratne bosanske prilike, ogromnom početnom tiražu od pet hiljada primjeraka. Roman o kojem je riječ nema neke visoke književne ambicije, riječ je o svojevrsnom ratnom trileru namijenjenom širokoj čitalačkoj publici, no ima ipak i u takvoj knjizi odlomaka koji dosta dobro sintetiziraju masovno prisutan kliše o Evropi i o zapadu. Na jednom mjestu se tako primjerice kaže: "Evropa k'o Evropa, stara i umorna gospoda, nema više ideala, nema plemenitih ciljeva, nema ništa. Samo oklop gole ekonomske snage i visok životni standard evropskog čovjeka. Kad ste čuli zadnji put za velikog pisca, slikara, muzičara ili nekog drugog umjetnika iz Evrope. Nema." Malo kasnije reći će i ovo: "Ne znaju oni šta je ponos. Više je ponosa u onoj nani što pretura po smeću da bi našla nešto za jelo nego u njihovim kompletnim vladama. Šta nije? Šta nije, bolan, ne bio. Je li vi znate da se u Engleskoj i Francuskoj riječ čast i ponos više ne upotrebljavaju ni u crtanim filmovima. A onda kažu kako im omladina nema ideale, kako se povodi za drogom, kriminalom, ne znaju šta je osjećaj poštovanja starijih itd."

Iz svega ovoga jasno je, dakle, vidljivo da tipične predrasude o zapadu i u Srbiji i u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini imaju neke zajedničke karakteristike. One se u najkraćem mogu svesti na stav da je zapad izgubio svoju suštinu. Ovu suštinu iz različitih perspektiva simboliziraju različiti koncepti koje je uglavnom vrlo teško definirati, protejski koncepti, dakle, kakav je u suštini i sam koncept zapada. Tako je iz srpske perspektive ta izgubljena suština, recimo, duhovnost, iz hrvatske perspektive je riječ o kulturi shvaćenoj u vrlo tradicionalnom smislu, a iz bosanske perspektive napokon o toleranciji. Strah od napuštanja tradicije tu se iskazuje kroz strah od gubljenja nacionalnog identiteta, zatim kroz strah od marginalizacije religiozne sfere u svakodnevnom životu, te napokon kroz strah od gubljenja tradicionalnih moralnih vrijednosti. Zato je u sve tri ove sredine već ustaljeno pozivati se na slijeđenje zapada kad je riječ o radnim navikama, disciplini, vladavini zakona, no isto tako se svim silama opirati onome što se uvriježeno smatra neizbježnim prtljagom zapadnjačkog načina života: drogi, prostituciji, promiskuitetu, kriminalu, homoseksualizmu, pedofiliji i slično, pa čak i stvarima koje djeluju prilično trivijalno: nepoštivanju starijih, određenim modnim trendovima, entertainment industriji itd. To je tip simplifikacije u kojem se sve što je loše doživljava kao nešto što nama nije imanentno i što je nametnuto sa strane.

Zanimljivo je da i neki poznati zapadnjački pisci i filozofi podupiru južnoslovenske narode u ovakvim predrasudama. Kad Alain Finkielkraut primjerice kaže kako je Hrvatska jedno od rijetkih mjesta na kojima je u svom autentičnom obliku preživjela evropska duša onda on upravo podržava viziju Hrvatske kao mjesta gdje je gotovo volšebno sačuvana suština. Kako je u konkretnom slučaju povod ove Finkeielkrautove izjave bilo oduševljenje radovima izvjesnog slikara i gostoprimstvom nekog pjesnika, to pogađa upravo u središte konkretne hrvatske fantazme o Hrvatskoj kao čuvarici tradicionalne kulture u svijetu sve više opsjednutom jeftinom popularnom instant kulturom. Sličnog je podrijetla i slične posljedice ima i oduševljenje Petera Handkea autentičnošću života u Srbiji. Francuski filozof i austrijski pisac ustvari su primjer onoga o čemu piše Slavoj Žižek na početku svoje knjige Metastaze uživanja: "Zašto je Zapad bio toliko fasciniran raspadom komunizma u Istočnoj Evropi? Odgovor se čini očiglednim: pogled Zapada bio je, zapravo, fasciniran ponovnim pronalaženjem Demokratije. Kao da se demokratija, koja na Zapadu sve više pokazuje znake opadanja i krize i gubi se u birokratskoj rutini i propagandnom stilu izbornih kampanja - kao da se u Istočnoj Evropi Demokratija ponovo otkriva kao nešto sveže i novo. Funkcija ove fascinacije, prema tome, čisto je ideološka: u Istočnoj Evropi Zapad traži vlastita izgubljena ishodišta, vlastito izgubljeno iskustvo 'demokratskog izuma'." U konkretnom slučaju Finkielkrauta i Handkea, demokratija i nije toliko važna, ključni pojmovi su zapravo ponovno pronalaženje, izgubljena ishodišta, izgubljeno iskustvo, a upravo ti pojmovi izuzetno dobro korespondiraju s klišeom o trulom zapadu. Slučaj brojnih pisaca i intelektualaca koji su za vrijeme rata Sarajevo i Bosnu nazivali avangardom Evrope ponešto je drugačiji. U Žižekovom primjeru zapad na istoku pronalazi vlastitu prošlost. U bosanskom pak primjeru, zapad u prošlosti Bosne (onoj neposrednoj koju je rat dokinuo) pronalazi svoju sadašnjost. Salman Rushdie će primjerice Sarajevo nazvati nekom vrstom ideala, grada u kojem su vrijednosti pluralizma, tolerancije i koegzistencije stvorile jedinstvenu i elastičnu kulturu. Ovakav pogled na stvari kod nekih će bosanskih komentatora isprovocirati pogrešnu interpretaciju prema kojoj, eto, Bosna ima ono što Evropa ili zapad nemaju: bogatstvo različitih kultura na malom prostoru i njihovu međusobnu toleranciju, previđajući potpuno po metodu slijepe mrlje multirasni, multijezični, multikulturni arhipelag velikih evropskih gradova.

Međutim, i pored pobrojanih stavova i predrasuda o zapadu, proklamirani politički cilj svih balkanskih zemalja jest pridruživanje - kako se to obično kaže - euroatlantskim integracijama. Prihvatanje zapadnog načina života obično se smatra nužnim dijelom postizanja spomenutog cilja. U svrhu ostvarenja tog cilja nešto se - kažu - treba i žrtvovati, pa makar ta žrtva bila i ono na šta smo tako ponosni i što nas u krajnjoj liniji od tog zapada, tako prezrenog, a tako željenog, i razlikuje: autentičnost, suština, duša.

Poslužimo se opet fudbalskim primjerom. U tekstu Na oltaru naših želja iz knjige Bordel ratnika, Ivan Čolović analizira novinske komentare koji se bave najvećim uspjehom srpskog klubskog fudbala, Zvezdinim trijumfom u Ligi evropskih prvaka. Taj uspjeh se tumači ulaskom evropskih manira u Crvenu Zvezdu, a činjenica da su u finalnom meču Zvezdini igrači igrali prije racionalno negoli lijepo, tj. na način koji se u južnoslovenskom sportskom tisku obično pripisuje Nijemcima ili zapadnjacima, općenito se posmatra kao žrtva talenta, maštovitosti i ljepote u svrhu postizanja pragmatičnog cilja. Zaključak je ponovo širi od fudbalskog: ako je zapad dušu prodao ili izgubio, naš je postupak ipak uzvišeniji, nemajući drugog izlaza mi smo je žrtvovali.

Možemo se također ponovo poslužiti i primjerom Homo sentimentalisa. U momentu kad se pripadnost zapadu počne doživljavati kao vrijednost sama po sebi, dolazi do antagonizama o kojima je na jednom mjestu pisao Danilo Kiš: Mi smo Evropa, a vi niste. A ono čemu mi pripadamo više ne može biti trulo.

Tu, naravno, dolazimo do suprotne krajnosti u percepciji zapada i Evrope. Iz te pozicije se zapad i Evropa doživljavaju kao metafore svega pozitivnog. Te dvije krajnosti opisao je Miroslav Krleža kroz dva glavna lika svog velikog romana Banket u Blitvi. (Boris Buden je na ovo ukazao u već spominjanom eseju Europa je kurva.) Za diktatora Barutanskog Evropa je kurva i kao kurvu je treba ustrijeliti, dok Niels Nielsen, građanski intelektualac, Evropu doživljava na slijedeći način: "Teške, veličanstvene omorike odražavaju se, u pepeljastom sumraku, u biljurnom, smaragdnom tihom ogledalu, dubokog, mračnog, alpskog jezera. Tišina je jutarnja. Spokojna ljetna vedrina. Jedna se gola mlada žena kupa u toj bistroj alpinskoj vodi. Djevojka. Blondina. To je Evropa."

Jedan bauk kruži kulturom Zapada - bauk Balkana. Ovo je prva rečenica glasovite knjige Marije Todorove Imaginarni Balkan. Rečenica se, međutim, može i obrnuti. Jedan bauk kruži kulturom Balkana - bauk Zapada. U istoj knjizi Todorova veli: "Said je već u Orijentalizmu upozorio da odgovor na orijentalizam nije okcidentalizam, a ipak ni on ni njegovi sledbenici nisu obratili dovoljno pažnje na esencijalizaciju (ili tačnije, na samoesencijalizaciju) Zapada kao hegemonijskog para u toj dihotomiji. Dok se reč 'Istok' u poslednje vreme sve manje upotrebljava, to nije ugrozilo nehajnu upotrebu reči 'Zapad'." No ako okcidentalizam nije odgovor na orijentalizam, možda jeste odgovor na balkanizam. U svom emfatičnom završetku Todorova kaže kako je Evropa stvorila i rasizam i antirasizam, i mizoginiju i feminizam, i antisemitizam i njegovu osudu, a da za takozvani balkanizam još uvek nije pronađen komplementaran i oplemenjujući par. Možda se odgovor krije u tome da Evropa i zapad tu sami sebe vide kao taj komplementarni i oplemenjujući par. Jer to valjda i jeste najočitija razlika Orijenta i Balkana: Balkan jest u Evropi.

Todorova još kaže: "Balkanizam je u velikoj meri evoluirao nezavisno od orijentalizma i, u izvesnim aspektima, nasuprot ili uprkos njemu." I za balkanizam, međutim, vrijedi ono što Said kaže o orijentalizmu: "Orijentalizam je više odgovarao kulturi koja ga je proizvela negoli svom takozvanom objektu koji je, također, proizveden od strane Zapada." No treba također reći da i svaki oblik okcidentalizma više odgovara kulturi koja ga je stvorila negoli svom takozvanom objektu. Za sve ove izme vrijedi da kulturi koja ih je konstruirala služe kao skladište negativnih karakteristika (Todorova). Specifičnost južnoslovenskog okcidentalizma, međutim, krije se u upravo u fluidnosti geografske pozicije. Uobičajeno je već smatrati Balkan mostom između istoka i zapada ili - kako kaže Milica Bakić Hayden - percepcija te regije i njezinih naroda zamagljuje kategorije "istoka" i "zapada". Otud je moguće u isto vrijeme gajiti predrasude - metaforički govoreći - i prema Albaniji i prema Njemačkoj, otud je moguće percipirati sebe same i kao istok bez barbarstva i kao zapad bez umora, otud Evropa može biti i prelijepa blondina što se kupa u alpskom jezeru i stara bludnica na stolu za seciranje.

Boris Buden lucidno zaključuje da se Hrvatska (a isto uglavnom vrijedi i za Srbiju i za Bosnu i Hercegovinu) prema Evropi odnosi kao nesretni Ahilej u odnosu prema kornjači: može zaostajati za njom, može je prestići, ali nikada je ne može dostići, a zatim lucidno zaključuje: "Jer Evropa je ne samo mjesto na kojem smo oduvijek bili, nego i cilj ka kojem se krećemo. Njezina se prisutnost u nas doživljuje jednako snažno kao i njezina odsutnost. Ona je područje najsublimnijih vrijednosti pravde, slobode i jednakosti, ali ujedno i mjesto pervertiranja tih vrijednosti. Ona je jednako predmet našeg obožavanja i žudnje kao i predmet razočarenja i zazora. Kao njezin odabrani narod koji ju spašava čas od njezinih najljućih neprijatelja, čas od nje same, mi smo evropskiji od nje, ali i antievropskiji od nje. Jer mi ne samo da se žrtvujemo za nju, nego smo i njezina žrtva. Kao naš žrtvenik ona je blistavi spomenik naše slave, ali i gnojna kloaka niz koju naše nade otječu kao iluzije."

IZVORI

Marija Todorova: Imaginarni Balkan, Biblioteka XX Vek, Beograd, 1999. (prevele Dragana Starčević i Aleksandra Bajazetov Vučen)

Edward W. Said: Orijentalizam, Svjetlost, Sarajevo, 1999. (preveo Rešid Hafizović)

Slavoj Žižek: Metastaze uživanje, Biblioteka XX Vek, Beograd, 1996, (prevela Slobodanka Glišić)

Boris Buden: Barikade, Arkzin, Zagreb, 1998.

Boris Buden: Kaptolski kolodvor, CZSU, Beograd, 2002.

Ivan Čolović: Politika simbola, Biblioteka XX Vek, Beograd, 2000.

Ivan Čolović: Divlja književnost, Biblioteka XX Vek, Beograd, 2000.

Ivan Čolović: Bordel ratnika, Biblioteka XX Vek, Beograd, 2000.

Dubravka Ugrešić: Kultura laži, Arkzin, Zagreb, 1999.

Teofil Pančić: Urbani bušmani, Biblioteka XX Vek, Beograd, 2001.

Avishai Margalit i Ian Buruma: Okcidentalizam (prevela Mirjana Paić Jurinić), u Europski glasnik 8, HDP, Zagreb, 2003.