Milazim Krasniqi

SOCIJALNA TEMATIKA – NAPUŠTENA, NE USTALIVŠI SE

Sarajevske Sveske br. 27/28

Radikalna promena koja je usledila u albanskoj književnosti polovinom 20. veka, koja će potisnuti njenu sjajnu tradiciju korektnog predstavljanja albanskog socijalnog života, u početku se javila u formi partizanske pesme. Partizanske pesme, većinom autora i pesnika sjedinjenih u antifašističkom otporu, činile su jezgro socijalnog realizma, koje će se kasnije inaugurisati kao službena doktrina i nastojanje da se ostvari što jači diskontinuitet sa albanskom književnom tradicijom i izolacija albanske književnosti od drugih književnih pravaca u svetu. Iako su predstavljale intonaciju za stvar oslobođenja , na kraju rata postale su pobedničke. Partizanske pesme učvrstile su se sa psihološkim i propagandnim efektima u masovnoj recepciji publike, slamajući prirodni otpor dela kritičke publike prema ideološkom diskursu koji atakuje na tradiciju i estetski ukus.

S druge strane, kada je socijalni realizam u književnosti prihvaćen u Albaniji, dogodila se još jedna hibridizacija sa socijalnom i patriotskom tematikom, čiji su koreni u abanskoj književnosti iz vremena preporoda. Tragovi nacionalne istorije još od vekovnih ponora proglašavaju se kao slavne evokacije, ali svakako u funkciji konfirmacije finalne slave koja je došla s pobedom revolucije.

Ovaj način književnog stvaranja omogućio je masovnu komunikaciju između pesnika i publike zbog činjenice da publika nije jasno uviđala stilski i idejni diskontinuitet sa ranijom albanskom poezijom. Ali ono što je ovde važnije, vezano je za uslove potpune izolacije, propagandnog pritiska i političkog odgovora koji se praktikovao svuda u albanskom društvu. U ovakvim uslovima čitalac je na takvu poeziju gledao kao na najmekšu formu zvanične ideološke propagande, a na same pesnike kao na humaniji i legitimniji deo političke nomenklature.

U međuvremenu, s pobedom komunističke revolucije i povratkom Kosova i drugih albanskih krajeva pod jugoslovensku vladavinu, 1945. godine, potpuno se promenio i književni ambijent i kontekst. Na književnom polju počela je jedna nova etapa, bazirana na modelima i doktrini socijalističkog realizma. Stroga je ideološka i policijska kontrola nad novim piscima i literaturom koju su oni pisali bila institucionalizovana zvaničnom cenzurom .

U ovom periodu albanska književnost na Kosovu građena je na tematici siromaštva i ropstva albanskog naroda u prošlosti i socijalnoj transformaciji društva. Glavni pisci ovog pravca bili su Esad Mekulji (Esad Mekuli), Mehmed Hodža (Mehmet Hoxha) i Hivzi Sulejmani (Hivzi Sulejmani).

Ali s promenama koje su se dogodile u jugoslovenskom kulturnom ambijentu, proklamacijom o stilskim slobodama na jednom kongresu pisaca s kraja pedesetih godina, i u albanskoj književnosti na Kosovu počele su se osećati efekti nove književne prakse, koji su se izražavali u nacionalnoj književnosti u bivšoj Jugoslaviji.

Logično je što su ovi efekti dolazili kao posledica kontakata i direktnog uticaja te književnosti na albanske pisce, koji su nastavili da pišu potpuno odvojeni od korena albanske književnosti u Albaniji. Redžep Ćosja (Rexhep Qosja) konstatuje da je početkom šezdesetih godina „glorofikujući ton posleratne književnosti baziran, uglavnom, na temama o izgradnji, revolucionarnim društvenim promenama, opštem emancipovanju, kolektivnom, društvenom, pubicističkom sećanju na slavne ratne dane, polako počeo, u početku gotovo neprimetno, da prepušta mesto jednom umerenom tonu, koji se sve više pretvarao u meditaciju o čoveku i o njegovom položaju u društvu i životu“.

Zapravo glavna produkcija albanske poezije na Kosovu u šezdesetim i sedamdesetim godinama, sa figurativnom i semantičkom strukturom, krajnje konfuznom, više je bila proizvod autocenzure njihovih autora nego neke stvarne estetičke koncepcije. Pisan u dualnom ambijentu, ovaj stilistički pluralitet bio je ozvaničen. Dok je tematska sloboda bila ideološki kontrolisana, ova poezija je zatvarala u sebi apsurd estetičke antinomije i ideologije.

Koristeći bez posledica ono čime su raspolagali, dakle stilski pluralitet, nekoliko autora je isprobalo različite tehnike sastavljanja stihova, s jednom čudnom strašću, ali uvek izbegavajući socijalnu i patriotsku temu. Sloboda eksperimenta, odvojena od težnje za poetskom strofom sa značenjima i porukama o socijalnoj stvarnosti, nacionalnoj istoriji, kod nekih od ovih pesnika prerasla je u anarhiju eksperimenta.

Poezija je zamišljana kao objekat nezavisno od toga što njeni autori nisu morali da znaju šta zapravo predstavlja, već da će on sam realizovati svoju funkciju. Dovoljno je bilo da ona ostane van kruga osmatranja oštrog ideološkog oka kontrole nad književnom umetnošću.

Roland Bart kao objašnjenje nekontrolisane prirode poezije navodi: „Ove reči-objekti bez uzajamne povezanosti, ugrađene svom silinom svog izbijanja, koje svojim prostim mehaničkim treperenjem na čudan način dotiču susedne reči, ali se odmah zatim gase, ove pesničke reči isključuju ljude, nema pesničkog humanizma u modernizmu, ovo vertikalno izlaganje je izlaganje s puno straha, što znači da se čovek ne dovodi u vezu s drugim ljudima, već sa najneljudskijim predstavama Prirode: neba, pakla, svetosti, detinjstva, ludila, čiste materije itd.“

Mnogi stihovi albanskih pisaca s Kosova, zvanih modernista, ilustruju ovo Bartovo mišljenje o neljudskim predstavama. Nije lako izabrati najtipičnije, ali svuda će zapasti u oko knjige Rahmana Dedaja (Rahman Dedaj), Bećira Musljiua (Beqir Musliu), Tekija Dervišija (Teki Dërvishi), Ećrema Baše (Eqrem Basha), Fahredina Gunge (Fahredin Gunga), Nedžata Haljimija (Nexhat Halimi) i dr., koji egzemplarno ilustruju gorepomenuto Bartovo mišljenje.

Iako su u istom periodu poeziju pisali i talentovani pisci u Albaniji, kao što su Fatos Arapi (Fatos Arapi), Ismailj Kadare (Ismail Kadare), Dritero Agoli (Dritëro Agolli), koji su više obrađivali socijalne teme u okviru doktrine socijalističkog realizma, koja je u Albaniji bila službena, modernističku poeziju Kosova ništa ne vezuje za njihovu poeziju. Nije to samo zbog teškoća u komunikaciji, mada je i to postojalo. Više je na to uticala namera da poezija koju pišu bude što više bez značenja, da na taj način ne privlači pažnju struktura ideološke kontrole nad njihovom književnošću. Zbog toga je sa njihove strane socijalna tema bila potpuno napuštena.

Umišljeni diskurs kao krajnji modernistički, ali u stvari maskiran i prerušen, u mnogim slučajevima uzima pravac jednog nemuštog govora. Kao takav on ne služi čitaocu. Cvetan Todorov kaže da „običan čitalac, koji nastavlja da traži u delima koja čita stvari koje daju smisao njegovom životu, u pravu je naspram profesora, kritičara i pisaca koji kažu da književnost govori sama za sebe, ili da ona propoveda samo očajanje. A da nije u pravu, čitanje bi bilo osuđeno na prestanak u jednom veoma kratkom roku.“

Razvoj koji se desio u albanskoj književnosti na Kosovu u osamdesetim godinama, svakako pod uticajem političkih događaja, doneo je jedan novi senzibilitet, koji je konsolidovao jednu angažovanu patriotsku književnost. Povratak patriotske tematike, od ilirskih mitova i ratova, opstanaka Skenderbega, Prizrenske lige, pa do konkretnih ličnosti iz albanske istorije, postao je jezgro pretežnog dela albanske književnosti.

Ovaj novi duh pokrenuli su mladi pisci kao što su Ibrahim Beriša (Ibrahim Berisha), Abdulah Konuševci (Abdullah Konushevci), Basri Čaprići (Basri Çapriqi), Ramadan Musljiu (Ramadan Musliu), Adem Gaši (Adem Gashi), Agim Malja (Agim Mala), Šaip Bećiri (Shaip Beqiri), Mustafa Džemailj (Mustafë Xhemal), koji predstavljaju generaciju najkonsolidovanijih i najtalentovanijih albanskih pisaca na Kosovu.

Međutim, njihovoj tematici će se vrlo brzo pridružiti i modernistički pisci, koji su bili eksperimentalni modernisti preobraćeni od autocenzure u sedamdesetim godinama, počev od Azema Škreljija (Azem Shkreli), Aljija Podrimje (Ali Podrimja), Ćerima Ujkanija (Qerim Ujkani), Sabrija Hamitija (Sabri Hamiti) itd. Poplava patriotskih tema potpuno je izostavila sociološku temu tokom osamdesetih i devedesetih godina, koje su bile teške godine za književnost na Kosovu, jer posle zatvaranja izdavačkih kuća „Riljindija“, „Zeri”, “Revistat”, ona je praktično gurnuta u ilegalnost.

Postoji jedan paradoks u čitavom ovom razvoju: pretvaranjem patriotske tematike u centralnu tematiku počinje da se profiliše i jedan postmodernistički senzibilitet, na nekoliko nivoa po koncepciji tema i motiva, organizaciji jezičkog i poetiskog materijala, kao i po sugestiji koju nosi u sebi poetski tekst.

Čini se gotovo paradoksalno, ali desila se nekakva simbioza radikalnog eksperimenta sa formama jezičkog i poetskog materijala koji doseže granice iracionalnog govora i kritičke spoznaje albanske istorije i albanske tradicije. Počela je da se afirmiše jedna nova koncepcija o poeziji, kao organizovana i sistematizovana artikulacija poetskog neanarhičnog ideala, već vezanog za albansku poetsku tradiciju. Ovaj senzibilitet je postmodernistički iz razloga koje je opisao jedan od glavnih teoretičara postmodernizma Žan-Fransoa Loitar: „Pesnik postmodernista ili umetnik u istoj je situaciji kao i filozof: tekst koji piše, delo koje stvara, u stvari nisu vođeni određenim pravilima, i ne mogu biti vrednovani prema mišljenju mase jednog određenog suda, na način da se u jednom tekstu ili jednom delu primene samo poznate kategorije. U suprotnom, ovo su pravila i ove kategorije koje stvaraju tekst, odnosno delo. Umetnik i pisac, dakle, rade bez pravila: oni rade da bi proizveli svoje pravilo onoga što će stvoriti. Iz ovoga sledi da delo i tekst imaju karakter doživljaja.“

Ovaj karakter doživljaja imaće puno tekstova Basrija Čaprićija, Aljija Podrimja, Ibrahima Beriše, Abdule Konuševca i Saljija Bašote.

Posle oslobođenja Kosova, albanska književnost na Kosovu vratila se ponovo na patriotske teme, ali ovoga puta mnogo je više degradirana zbog velikog emocionalnog tereta i male distance od potresnih događaja tokom 1998–1999. godine. Socijalna tematika ponovo je zapostavljena. Ali ovoga puta ne zbog autocenzure, već zbog kalkulacija sa osećanjima publike. Iako je posle rata prioritet Kosova bila dalja obnova socijalnog života, ova tema još uvek nije dodirnuta u književnosti.

Nezaposleni čovek današnjeg Kosova, u vrtlogu divljeg kapitalizma, seljak zbunjen svojim statusom i krizom u porodici, koja se transformiše na haotičan način, proizvodeći ozbiljne traume, albanska žena između rđave tradicije i robovskog modernizma, mladi kojima vreme uzaludno prolazi dok sanjaju o begu u Evropu ilegalnim putem (jer je Evropa Kosovo pretvorila u neku vrstu karantina), razlozi za povećani broj razvoda, razlozi za povećni broj samoubistava, razlozi za povećanje narkomanskih i prostitutskih kontigenata, duboka moralna kriza, jednostavno rečeno, ne postoje u današnjoj albanskoj književnosti na Kosovu.

Dakle, ništa jasnije ne kazuje nego ovaj izostanak da ne postoji osnova za izraz da su pisci budna savest naroda. Pisci su učesnici ili barem participanti ideologije političke konjunkture, a nazivaju se eufemizmom intelektualna elita. U našem slučaju, ovo je sasvim evidentno.

prevela sa albanskog: Nailje Malja Imami