Boro Kontić

Snijeg

Sarajevske Sveske br. 43-44

Ivo Andrić i Borivoje Jevtić su u isto vrijeme bili učenici sarajevske Velike gimnazije. Prvi put su se sreli kao učenici šestog razreda. Andrić je, zbog loše ocjene iz matematike ovdje stigao kao ponavljač. Dijeliće istu klupu naredne tri godine.
Iz tog vremena potiče i jedina sačuvana gimnazijska fotografija. Godina je 1909. Đački izlet na Ivan, planinski vrh četrdesetak kilometara južno od Sarajeva. Ivan je na granici gdje Bosna prelazi u Hercegovinu. Fotografija je crnobijela ali se naslućuje jaka tamnozelena boja bosanskih planina. Ivo Andrić, u prednjem redu, sjedi na zemlji. Glava zamahnuta ustranu kao da mjeri udaljenost od fotografa. Borivoje Jeftić, dugokos, sa rukama prekrštenim na grudima, pogleda uprtog u objektiv, stoji u gornjem redu. U sredini je profesor, filolog Andrija Šmalcelj. Jevtić će ga se sjećati kao profesora koji se nikad, ni na jednu đačku podvalu ni pakost, nije naljutio. Flaša u ruci jednog od učenika na fotografiji, aminuje ovu ocjenu. Tek uz pomoć lupe svijetla mrlja u vrhu fotografije se otkriva kao bijeli konj. Zastao, zuri u prizor. Dvije tambure u rukama učenika podsjetnik su posmatraču. Izvan spokojnog prizora postoji i intenzivniji život.
Dvije godine kasnije Ivo Andrić objavljuje svoj prvi književni rad. Pjesma “U sumrak”. Časopis Bosanska Vila, strana četvrta*. Posljednji je dan septembra 1911.
“U sumrak pjevaju djevojke” tako počinje pjesma, vjerovatno, nastala u ljeto te godine. Sredinom jula, Andrić, iz Višegrada, piše prijatelju, pjesniku Milošu Vidakoviću, i između ostalih novosti, navodi “Radim jednu stvarku i kad budem gotov, spremiću ti” ali njegova najava ima jače uporište u nastavku rečenice: “Tamo pjevaju slatka usta slatke pjesme” .
Andrićeva prva pjesma opisuje pjesmu djevojaka. “Glasove blage kao kad behar opada, koji podsjećaju na sarajske sumrake, sjaj jablanova i liče na pozdrav starih prijatelja”. Andrić okončava svoje prvo pjevanje naglo, odsječno i sa jednim kratkim - ali - bespogovorno poručuje, “srce je moje tamno jezero, koga ništa ne diže i u kom se niko ne ogleda”.
Na istoj stranici Bosanske Vile je i dio pjesme “Povratak” Borivoja Jevtića te nekoliko prepjeva Walta-a Whitmana-a naslovljenih “Iz amerikanske lirike”, u prevodu B.(orivoja) Jevtića.
Sjedili smo u istoj gimnazijskoj klupi, navodi se u neobjavljenim zapisima Borivoja Jevtića. Njihovi pismeni zadaci su ocjenjivani odlično, ali ispisano crvenim mastilom To je znak - iznad najbolje ocjene. Ističe ih profesor i pjesnik dr Tugomir Alaupović.
Profesor Alaupović je predavao na Velikoj gimnaziji u Sarajevu 1909. i 1910. godine ali će do kraja života biti pomoć i podrška Ivi Andriću. Kao ministar vjera u prvoj Vladi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca odlučujuće je pomogao u njegovom zaposlenju u državnoj službi nakon Prvog svjetskog rata.
Andrićeva posveta na primjerku knjige Ex Ponto, na Božić 1925., govori o Tugomiru Alaupoviću, dragom učitelju i najboljem prijatelju.
Jevtić opisuje profesora Tugomira Alaupovića krajnje sažeto: “Oštar orlovski pogled kroz gusta stakla naočara – koji neće prestati nijednog trenutka da predikuje o istorijskim beočuzima što vežu i sudbinski zbližuju Srbe i Hrvate”.
Učitelj i učenici, osim u gimnaziji, sretali su se i na stranicama Bosanske Vile. Krajem oktobra 1911. na istoj stranici časopisa jedna pored druge su pjesme: “Vjetriću”, iz Seoskih elegija, Tugomira Alaupovića i Andrićeva “Blaga i dobra mesečina”. Na narednoj stranici je pjesma “Ptice” Borivoja Jevtića.
Zabilježen je i boravak Gavrila Principa u Velikoj sarajevskoj gimnaziju. Ovdje je stigao krajem 1910. godine. Tvrdi se da je i on želio postati pjesnik ali samo se dva puta usudio da svojim kolegama pokaže svoje stihove: “Jednom je to učinio pred Dragutinom Mrasom. Drhteći kao dete, čitao je svoje stihove o ružama koje cvetaju na dnu mora za voljenu devojku. Mrasovo mišljenje bilo je nepovoljno. Drugi put je Princip pokušao da ponudi pesme Ivi Andriću .. i Andrić mu je rekao da ih donese...Kad ga je Andrić upitao zašto ih ne donosi, Princip je odgovorio da ih je uništio”. Kako mnogi tvrde, opisujući to vrijeme, “svi pišu pjesme i žele postati pjesnici”.
Sarajevo i njegova gimnazija sa početka dvadesetog vijeka podsjećaju na Padovu četiri vijeka ranije. U jednom tekstu Isidore Sekulić navodi se da su tamo svi: “Čitali i učili; svi su govorili grčki, prevodili i filozofirali, svi su pisali pesme, pozorišne komade, jezičke rasprave ili bar pisma” .
Često propitivan o ovom vremenu Andrić je ponekad bio i razgovorljiv. Jednom se prisjetio kako je “Isak Samokovlija umolio Miloša Vidakovića i mene da odemo u onaj park što se nalazi prekoputa zgrade bosanske vlade...Tutne, dakle, Samokovlija, Vidakoviću i meni po kiflu u ruke, izvadi svesku i sa strahom stade da nam čita stihove pisane u tadašnjem maniru. To su bile lirske pesme s opštim mestima, nastale pod uticajem Dučića, Rakića, Bojića, Disa i drugih...”
Ova scena sa kiflom potpuno nestaje kada Andrić piše o tom vremenu i ljudima. Sjećajući se ljetnog, raskošnog i praznično lijepog dana u velikom sarajevskom parku prepunog veselih i nasmijanih gimnazijalaca primjećuje urednog i lijepo odjevenog mladića, maslinaste puti, živih tamnih očiju sa već jakom crnom nausnicom: “U jednom trenutku Vidaković se digao, prišao mu i, sedeći s njim na klupi, dugo razgledao neku svesku. Kad se posle vratio i opet seo pored mene, doneo je tu svesku sa sobom. Samokovlija sa kojim sam se vrlo površno poznavao, ostao je zadubljen u neki udžbenik i samo s vremena na vreme bacao kratke i stidljive poglede put naše klupe. Tada mi je Vidaković rekao da mu je njegov drug dao svoje stihove - na čitanje i mišljenje”.
Miloš Vidaković je stariji od Andrića, ali su tih godina vrlo bliski. Vidaković je još 1909. objavio je svoje prve pjesme u Bosanskoj Vili. Andrić ga izdvaja u svojim gimnazijskim prijateljstvima. Miloš Vidaković je, između ostalih, u ovom časopisu objavio pjesmu bez naslova za koju svi kasniji komentatori tvrde da je posvećena prijatelju, Ivi Andriću – “Gle Ivo, već su i jablani žuti / I sve je sumorno – sumorno”.....
Andrić je govorio da ga je baš Vidaković doveo na književne stranice Bosanske Vile.
Neki drugi izvori smatraju da je po svemu sudeći neposredni uticaj na objavljivanje prvog Andrićevog književnog rada, ali i svih ostalih iz tog kruga, imao Dimitrije Mitrinović, najmlađi član redakcijskog odbora Bosanske Vile.
Za nas gimnaziste bio je pojam načitanog i obavještenog čovjeka sjećao se Andrić Mitrinovića posebno njegovog uticaja da ulaze u svijet da čitaju na njemačkom, engleskom i francuskom jeziku. Već je opšte mjesto da se knjiga Walta Whitmana našla u Andrićevim rukama zahvaljujući Mitrinoviću.

Mitrinović
Pokušavajući da osvijetli lik Dimitrija Mitrinovića i njegov uticaj na njihovu generaciju, Borivoje Jevtić je prepričavao jedan svoj kasniji susret sa Andrićem: “Sećajući se onih naših večernjih izleta i strašnih diskusija, i Mitrinovića među nama kao starozavetnog proroka, Ivo Andrić mi lakonski reče: Bilo je izvesne konfuzije kod Mite, pa ipak je on pozitivno uticao na nas”.
U pitanju je vjerovatno jesen 1911. godine?
Jevtić dokumentarno prikazuje ovo vrijeme, ne propuštajući da prizor dodatno osvijetli suvim zlatastim lišćem koje pokriva zemlju i crnim sjenkama po mokrom tlu a onda prelazi na opis Mitrinovića: “Nešto viši od srednjeg rasta, širokih pleća, energičnog hoda, s moćnom batinom u ruci, Mitrinović je ličio na nekog svetskog putnika koji je slučajno zapao u tužnu i sumornu palanačku sredinu, pa joj sad na brzinu i nadohvat prosipa svoje obilno znanje i svoje prostrano životno iskustvo. Njegov šešir, neobična oblika, uvek uzdignut kao klobuk ili kao polucilindar, gotovo je prekrivao njegove tamne i vatrene oči sa gustim obrvama. U glasu mu, pomalo maznom kao da se osećao dah litanija, kao da se u ovom čoveku, široka i zagasita lica, koje se dugo pržilo na žestokom hercegovačkom i dalmatinskom suncu, nešto lomilo i pucalo. Nije bilo društvenog ni književnog pitanja tog vremena koje on na ovim noćnim šetnjama ne bi dodirnuo”.
U romanu Gospođica Andrić je sažeo sliku: “ A šta su i ko su ti studenti? Dugokosi mladići koje je viđala kako šetaju pored Miljacke, dokoni, važni i tajanstveni, sa uzdignutim okovratnicima na lakim zimskim kaputima, pognuti pod velikim crnim šeširima”.
To je moja obala, za nju je vezana moja prošlost i moja generacija govorio je Borivoje Jevtić svojoj budućoj ženi, glumici Miri Koretić, maja 1925. dok su šetali ovom alejom na lijevoj obali Miljacke. I onda i danas alejom dominira park. Samo se njegov naziv mijenja. Početkom vijeka park generala Filipovića, kasnije Cara Dušana a danas mu je vraćen izvorni naziv - At mejdan: “ Tu na tim klupama snevali smo i vukli svoje prve plašljive dimove iz cigareta, tu smo se sastajali mi mladi revolucionari, puni nada i ideala. Tu smo kovali i neke svoje planove. Već smo bili maturanti kada se jedno veče pojavi među nama Dimitrije Mitrinović student iz Trebinja, za nas književne početnike njegov dolazak među nas bila je prava senzacija”
Drugačiji pogled na Mitrinovićeva javna pojavljivanja kazuje jedan tekst Antuna Gustava Matoša, najvjerovatnije iz 1911. objavljen u Hrvatskom slovu u kojem ga titulira kao “naš prvi predavač za najširu javnost. Čitasmo izvode tih predavanja i priznajemo da ih ne shvatismo.” U tekstu čija nehajnost ne umanjuje ironiju AGV konstatuje: “Mitrinović poznaje Mozarta i Beethovena a da ga nije nikad čuo, prosuđuje Rodina, Meuniera i Trubeckoga, a da ga nikad nije vidio. Taj najnoviji način autoritativne kritike zove se psihološka estetika”
O Dimitriju Mitrinoviću postoji ipak nešto usaglašeno. Biografija. Rođen je 1887. u selu Donja Poplat nedaleko od mjesta Stolac, jugoistočna Hercegovina u učiteljskoj porodici. Gimnaziju je završio u Mostaru i studij nastavio u Zagrebu. Saradnik je Bosanske Vile od 1905. godine. Imao je tada osamnaest godinu. Objavljuje pjesme pod pseudonimom M. Dimitrijević, kako ga otkriva Vladimir Ćorović u tekstu “Naš književni pokret” u prvom dvobroju Bosanske Vile iz 1910. godine.
“Lento doloroso” ili Bolno sporo naziv je njegove prve objavljene pjesme. Bosanska Vila, sredina novembra 1905. godine. Mračno, nejasno, muklo, tama i mrtvo najčešće su riječi u ovoj elegiji. Prvi duži tekst, takođe pod pseudonimom M. Dimitrijević, objavljuje maja 1907. Pod naslovom “Naš književni rad” krije se jedan od prvih pregleda srpske književnosti u BiH i uopšte kritičkih tekstova iz ove oblasti. Mitrinović tada ima dvadeset godina. Pod svojim imenom prvi put se pojavljuje u drugom broju Bosanske Vile iz 1908. godine kao autor teksta “Demokratizacija, nauke i filozofije”. Pjesme i dalje potpisuje kao M. Dimitrijević.
U impresumu Bosanske Vile u zadnjem, decembarskom izdanju uz ime saradnika često se navodilo gdje živi, studira ili radi. Uz Mitrinovićemo ime geografija je promjenljiva. Za 1908. i 1909. upisan je Mostar. Naredne dvije godine Zagreb a 1912. Rim.
Jedno je vrijeme boravio i u Sarajevu. U uredništvu Bosanske Vile radio je kao profesionalni književnik što je, svjedoči Jevtić, značilo isto što i biti prosjak.
U ovom časopisu Mitrinović je objavio desetine pjesama i ništa manje analitičkih tekstova koji se tematski kreću od analize “Morala Aristotela” do aktuelnih pitanja književnosti i novinarstva uključujući i “Estetičke kontemplacije” kako glasi njegov poslednji tekst u ovom časopisu objavljen krajem oktobra 1913. godine.
Mitrinović je u svojim člancima otkrivao i oduševljavao se tekstovima i sentencama Marka Aurelija. U dugom feljtonu koji se proteže od četvrtog do četrnaestog broja (osim brojeva šest i sedam) Bosanske Vile iz 1908. godine on se bavi njegovom knjigom “Samo poznanja” ističući već u prvom nastavku Aurelijevo pravilo “Da treba raditi prirodno i istinito, ničim se ne dati uzbuniti, ne čuditi se, ne strahovati”.
Knjiga “Samorazmatranja” Marka Aurelija bila je neprestano uz Ivu Andrića poslednjih godina njegovog života. Tu je knjigu, u džepnom, francuskom izdanju ponio sa sobom u beogradsku bolnicu decembra 1974. Bila je to jedina knjiga u Andrićevom bolničkom prtljagu koju najvjerovatnije nije otvorio. Andrić je nedugo po dolasku u bolnicu pao u komu iz koje se nikada nije vratio. Umro je tri mjeseca kasnije.
Dimitrije Mitrinović je umro 28. avgusta 1953. godine u Londonu - gradu u kojem je živio skoro četiri decenije. Sahranjen je na groblju Highgate, u njegovom istočnom dijelu koje je u drugoj Jugoslaviji bilo memorisano kao mjesto posljednjeg prebivališta teoretičara socijalizma Karla Marxa.
Smatra se da zapadni dio groblja Highgate prednjači po broju poznatih imena. Međutim, brojni izvori uključujući i zvaničnu web stranicu groblja Highgate koja sadrži opširnu listu i na East i na West strani ne navode ime Dimitrija Mitrinovića. Na groblju Highgate, osim Karla Marxa, su pokopani: fizičar Majkl Faradej (Michael Faraday), pisac, nobelovac Džon Golsvordi (John Galsworthy), članovi porodice Čarlsa Dikensa (Charles Dickensa) a od skorašnjih Malkolm Meklaren (Malcolm McLaren), prvi menadžer punk pionira Sex Pistolsa, ruski disident Aleksandar Litvinenko te brojni drugi, uglavnom iz britanske historije poslednja dva vijeka. Razgovarajući sa njegovim saradnicima iz britanskog časopisa “Nova Atlantida” gdje je Mitrinović pisao i radio do smrti, Palavestra navodi: “Pesnik Edvin Mjur i njegova žena Vila sećali su se Mitrinovićevih iznenadnih poseta sa velikim flašama piva ispod svake miške i beskrajnih priča u kojima su čitave epohe i civilizacije letele u vazduh, smatrali su da je duhovit, originalan i neuporediv prodavač besmislica”.
Dimitrije Mitrinović nakon decenija zaborava ponovo se otkriva. Uglavnom u Srbiji. Tvrdi se da jedan centar za vjersku toleranciju i humanizam kao i jedna nagrada danas nose njegovo ime. Postoji navodno i prijedlog da mu se podigne spomen obilježje u Beogradu. On se u lokalnim izvorima navodi i kao pionir ideje o ujedinjenoj Evropi iako u današnjoj Evropskoj uniji još uvijek tvrdoglavo insistiraju na Robertu Šumanu (Robert Schuman). U prilog Mitrinoviću navodi se njegova platforma za pokret Nezavisna Evropa iz 1914. godine u kojem se navodi zajedničko bratstvo naroda Evrope, Zapadnih i Južnih Slovena, Rusa, Mađara, Finaca i Jevreja te kako će novo čovječanstvo samo sebe kreirati kroz uniju evropskih republika.

Februarski protest
“Sarajevskim ulicama protekla je krv. Postupak policije, njihova bjesnoća a naročito prvu noć demonstracija učinila nam je kao da smo u Rusiji za vrijeme pošljednje velike i krvave revolucije” – piše u najobimnijem izvještaju lokalne štampe o demonstracijama u Sarajevu 18 i 19 februara 1912. Isti izvor nastavlja:” Ko je bio u nedjelju večer u Sarajevu...mislio bi da smo ustali da istjeramo Švabu iz Bosne...Po čitav dan stoji vojska u potpunoj pripravnosti...Kavalerija (konjica) sa golim sabljama u rukama jaše gradom, borija (truba) svira i sve bi rekao da je Hadži Lojin vakat da su nas došli da ponovo osvoje
Događaj je, kaže izvještač, počeo je ovako: “Sarajevska srednjoškolska omladina pošla je u ove demonstracije posve mirno s jednom nevinom i ako hoćete i zastarjelom pjesmom Oj Slaveni jošte žive... “
Šta se to dešava sredinom februara 1912. godine u Sarajevu?
Demonstracije su zapravo živi odjek događaja u susjednoj Hrvatskoj “gdje je na izborima decembra 1911. apsolutnu većinu mandata u Saboru osvojila Hrvatsko-srpska koalicija. Međutim centri u Beču i Budimpešti nisu dozvolili da ta Koalicija obrazuje novu Vladu. Da bi se to spriječilo 21 januara 1912. baron Slavko Cuvaj imenovan je za bana Hrvatske sa namjerom uspostave vlade čvrste ruke”.
Raspuštanje hrvatskog Sabora i zabrana bilo kakve forme javne političke aktivnosti dovodi do nezadovoljstva hrvatske omladine. Pokrenute su demonstracije na Zagrebačkom sveučilištu. Protestvovali su i “studenti južnoslovenskih zemalja u Beču a protiv vladavine bezakonja i terora u Hrvatskoj”.
Ali, najžešće demonstracije izbijaju u Sarajevu 18 februara 1912. godine.
Par mjeseci uoči ovih događaja ujedinjuju se dijelovi dotada podijeljenih srpskih i hrvatskih tajnih srednjoškolskih udruženja. Ivo Andrić je inicijator tog okupljanja i prvi predsjednik Srpsko-Hrvatske napredne organizacije osnovane krajem 1911 godine. Njega će kasnije na ovoj poziciji zamijeniti Borivoje Jevtić. Novo udruženje ima i svoj program za koji mnogi misle da je djelo Dimitrija Mitrinovića. Naime, Mitrinović je kao gimnazijalac u Mostaru, uprkos zakonskoj zabrani obrazovanja đačkih društava, još 1904. godine inicirao stvaranje tajne biblioteke “u kojoj bi đaci mogli da čitaju što žele. Iz ove tajne biblioteke razvilo se tajno literarno društvo Matica”. Isti izvor navodi da je Mitrinović 1906. pomagao pri osnivanju tajnih udruženja u Sarajevu.
Mnogo decenija kasnije jedan autor ovo prvo zbližavanje srpskih i hrvatskih gimnazijalaca u Sarajevu ocijeniće kao:”Korak koji je ozbiljno remetio ustaljene adete zagriženih čaršijskih verskih ratova, vođenih preko nekoliko lokalnih listova, koji su i živeli od negovanja ovih netrpeljivosti”
Nešto od te atmosfere može se uočiti u riječima autentičnog svjedoka: “U Sarajevu sam našao u svim srednjim škola po nekoliko tajnih udruženja...Srbi su se u glavnom delili u dva tabora. Jedni su bili radikali..oni su mrzili Hrvate i smatrali ih našim najvećim neprijateljem..Većina nas je pripadala drugom taboru Srba bili smo prema Hrvatima više umereni. Ispovedali smo slogu između Srba i Hrvata...I Hrvati su imali svoje radikale to su bili frankovci. Za njih su Srbi postojali samo u Srbiji i Crnoj Gori....Napredniji su bili “Malohrvati” jer svoje poglede nisu upirali ni na Beč ni na Peštu ni na Rim (bili su izraziti antiklerikalci)... Muslimani su bili podijeljeni u troje. Jedni su se smatrali Srbima jedni Hrvatima a dobar dio je bio samo musliman....Za mene sasvim nova “nacija” za koju sam saznao tek u Sarajevu bili su Srbo-Hrvati.. Njih smo svi složno i Srbi i Hrvati napadali kao izdajice svog naroda”. Demonstracije su počele u nedjelju 18 januara u 18 sati okupljanjem srednjoškolaca ispred katoličke katedrale. Prije toga održani su sastanci na kojima je postignuta saglasnost da se zajednički istupi. Štrajkački odbor na zajedničkoj fotografiji snimljenoj uoči demonstracija, predstavljali su: Borivoje Jevtić, Vlado Marek, Srećko Džamonja, Pavle Tvrtković, Đulaga Bukovac, Ivo Andrić, Hasan Miljković, Hamzalija Đonović, Miloš Pjanić, Džamil Drljević i Ivo Durbešić. (vjerovatnije Vojmir Durbešić.)
Izvještač Zemana zapisuje:” Nekoliko stotina gjaka okupilo se i počelo od katedrale s pjesmom “Oj Slaveni jošte žive....” Nijesu svršili ni prvu kiticu ove pjesme kada se čuje pucanj revolvera (neki vele da je 6 puta pucano)... Revolver je ranio gimnazijalca 5-toga razreda Saliha Šahinagića sina Avdage Šahinagića trgovca i veleposjednika iz Sarajeva”.
Koliko je list “Zeman” opširan toliko je “Sarajevski list” šutljiv. 19. i 20. aprila u ovoj dnevnoj novini punoj vijesti o brojnim kataklizmama u regiji i svijetu nije objavljena nijedna informacija o demonstracijama u svom gradu. Tek 21. februara 1912. viješću o demonstracijama u Zagrebu prvi put se, ali posredno, dotiču zbivanja u Sarajevu:”Pod utjecajem netačnih vijesti da je prilikom gjackih demonstracija u Sarajevu umro ranjeni gjak Salih Šahinagić – zaposjeli su poslije podne mnogi gjaci parket u zemaljskom pozorištu (u Zagrebu) i prouzrokovali da je publika u znak žalosti otušla iz pozorišta.....U ime Glavnog odbora stranke prava poslao je dr Mile Starčević depešu saborskom poslaniku dr Nikoli Mandiću u Sarajevu u kojem zahvaljuje stanovništvu Sarajeva na njegovim izjavama bratske solidarnosti za samostalno ujedinjenje Hrvatstva”.
Isti list, dan kasnije, ponovo o demonstracijama govori posredno, kroz izvještaj sa sjednice bosansko-hercegovačkog Zemaljskog Sabora u Sarajevu naglašavajući zahtjev za reformom policije da bi u narednom broju Sarajevski list okončao svoje bavljenje demonstracijama a da zapravo nisu ništa objavili o događaju gotovo ispod njihovih prozora.” Prošle nedjelje pred večer odigrali su se u sred Sarajeva dogagjaji koji su na žalost imali za posljedicu i tjelesne ozljede. To je naša štampa na različite načine komentarisala. Kako sa mjerodavne strane doznajemo vodi se o ovoj stvari sudbena istraga a proveden je takogjer i disciplinarni postupak glede pritužbi radi navodno tadanjeg nekorektnog postupka straže sigurnosti”.
U neobjavljenom dnevniku Bore Jevtića postoji zapis iz juna 1952. godine u kojem se prisjeća februarskih demonstracija. Jevtić živi u Šapcu i za tek osnovani sarajevski Bosna-film piše sinopsis o Gavrilu Principu koji nikada neće biti realiziran. Uvodeći nas u historijski kontekst, piše: “Na Hridu više Sarajeva govor Luke Jukića budućeg atentatora na hrvatskog komesara Cuvaja, mađarskog eksponenta, skupljenim omladincima, omladinske demonstracije pred katoličkom katedralom 21 februara 1912. godine (On navodi ovaj datum iako svi izvori početak demonstracija vezuju za 18 februar). Jevtićeva sjećanje na februar 1912. nastavljaju se formom filmskih kadrovova:”Jukić pali mađarsku zastavu, sukob s policijom, borba omladinaca sa policijom u sporednim ulicama, Principa lupi jedan policajac konjanik pendrekom po licu: On će to vratiti tako se zaklinje, đak Salih Šahinagić pada ranjen – na njega puca neki policijski konjanik”.
Evo, do sada nepoznatih slika iz tog vremena: “Princip pritrča ranjenom Šahinagiću i unosi ga s drugovima Viktorom Rubčićem i Mehmedom Zvonom u prilazni hodnik prve kuće (birokratski i klerikalni tipovi u kućama) na ulici, u mraku, sneg pada, Princip s drugovima kupi u džepove kamenice s jedne naslage šodera; Pincip obori kamenicom kapu jednom konjaniku koji goni omladince, konjanik puca u vazduh iz revolvera. Princip i drugovi beže preko parka u gornje brdovite ulice dočekujući policajce kamenjem; sutradan u gimnaziji alarm za opšti đački štrajk, borba sa “neposlušnim”; škola prazna, famulus Ćapo prolazi opustelim hodnicima”.
8. juna 1912., Luka Jukić je u Zagrebu pokušao atentat na bana Cuvaja. U svoj dnevnik tog dana Ivo Andrić zapisuje: “Danas je Jukić počinio atentat na Cuvaja. Kako je lepo što se zatežu tajni konci dela i bune. Kako radosno slutim dane velikih dela. I diže se i gori hajdučka krv. Bez čednosti i dobrote i žrtve prolazi moj život. Ali volim dobre. Neka žive oni koji umiru po trotoarima onesvešćeni od srdžbe i baruta, bolni od sramote zajedničke. Neka žive oni koji povučeni, ćutljivi, u mračnim sobama spremaju bunu i smišljaju uvek nove varke. A ja to nisam. A neka žive i oni”.
Poslije februarskog štrajka Borivoje Jeftić i Gavrilo Princip dijele sudbinu brojnih gimnazijalaca koji moraju napustiti školu. Jevtić odlazi u Beograd u namjeri da završi razred i stekne maturu. Uskoro se vraća u Sarajevo ne okončavši svoje školovanje. Osim Bosanske Vile sarađuje i u drugim časopisima tog vremena. Srpska riječ, Srpska omladina, Narod.
Ivo Andrić krajem juna 1912. godine završava osmi razred Velike gimnazije u Sarajevu. Ljeto provodi u Višegradu. Izmjenjuje pisma sa školskim drugom Vojmirom Durbešićem i čeka stipendiju hrvatskog kulturnog društva Napredak za studij u Zagrebu.

Nikad više zajedno?
Nema svjedočanstva da se Mitrinović, nakon Sarajeva uoči Prvog Svjetskog rata, ikada sreo sa Andrićem i Jevtićem. Dimitrije Mitrinović je osim rada u redakciji Bosanske Vile još i entuzijatski učestvovao u evropskoj promociji hrvatskog kipara Ivana Meštrovića. 1913. godine ovaj osnivač tajnih udruženja, pjesnik, pisac političkih programa, buntovnik, ideolog, umjetnički kritičar, teozof, okultista, glasnik permanetne pobune i idol sarajevskih gimnazijalaca našao se u Minhenu gdje je, tvrde, održavao bliske veze sa ruskim slikarem Vasilijem Kandinskim (Wassily Kandinsky) i krugom oko grupe Plavi jahač. Zapisana su sjećanja slikara Stojana Aralice i Branka Lazarevića, književnog kritičara i diplomate, o Mitrinovićevom boravku u Minhenu početkom 1914. godine. Mitrinović je održao predavanje o Kandinskom i futurizmu. Najavljen je na plakatima kao urednik Bosanske Vile. Kandinski dolazi na predavanje sa vodećim slikarima iz grupe Plavi jahač – Gabrijelom Minter (Gabriele Münter), Francom Markom (Franz Marc), Aleksejem Javlenskim (Alexej von Jawlensky)”. Lazarević se dobro sjećao svih lica, kao i toga, da je Mitrinović govorio na dosta lošem njemačkom jeziku, imao neprilika sa dijapozitivima, i da je publiku izluđivao neprekidnim, ritmičkim kuckanjem olovkom po govornici”.
Na vijest o sarajevskom atentatu na Vidovdan 1914. i vjerovatnom strahu od hapšenja Mitrinović iz Njemačke preko Francuske i Belgije odlazi u London gdje će boraviti do kraja života – 28. avgusta 1953. U beogradskoj Politici 4. septembra 1953. objavljena je kraća čitulja koju je potpisao brat, Čedomil Mitrinović sa porodicom.
Krajem te godine Borivoje Jevtić zapisuje: “Završio sam za “Život” (književni časopis iz Sarajeva) ogled o Dimitriju Mitrinoviću.... Prilično sam zadovoljan... U jednoj zbirci mojih ogleda on bi trebao da pretrpi izvesne izmene. Svakako ovo nije sve što bi se moglo reći o Mitrinoviću. Nedostajali su mi mnogi časopisi naročito beogradski i zagrebački u kojima je “Ludi Mita”, tako on sebe naziva u svojoj najvećoj, autobiografskoj pesmi “U mojim noćima”. Nekoliko dana kasnije, vjerovatno sedmog decembra 1953., Jevtić dodaje:”Izgleda da više neću sarađivati u “Životu”. Njegov urednik Marko Marković postaje sve više namćor, ono što se u ovim krajevima zove “ters-čovjek”. U poslednjem delu moga ogleda o Dimitriju Mitrinoviću brisao mi je, bez mog znanja više pasusa. Sad to izgleda krnje, nelogično, slabo ili nikako vezano”.
Mnogo decenija kasnije u nedovršenoj priči Danila Kiša, “Dug” – pisac na samrti, u kojem nije teško prepoznati Andrića, pokušava vratiti sve svoje ovozemaljske dugove. Dok kroz providnu cijev, vezanu za njegovo tijelo, sporo klize kapi on ih poput zrna brojanice koristi da sračuna i: “Dvije krune Dimitriju Mitrinoviću koji mu je otkrio da izvan ovih nesrećnih kasaba postoje i drugi bolji i srećniji svijetovi”.
Ivo Andrić je nakon sarajevske gimnazije u septembru 1912. počeo studirati u Zagrebu, naredne, 1913. godine u Gracu, a od aprila 1914. u Krakovu. Na vijest o sarajevskom atentatu hitno se vraća u domovinu ali je kao sumnjivo lice uhapšen u Splitu. Proveo je osam mjeseci u tamnici u Mariboru. U proljeće 1915. godine protjeran je u Ovčarevo kod Travnika. Boravio je kraće u Zenici, Sarajevu i Višegradu da bi pred kraj rata stigao u Zagreb. Tamo obnavlja studij i radi u redakciji lista Književni Jug. Uz pomoć svog gimnazijskog profesora Tugomira Alaupovića dobija posao u Ministarstvu vjera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dolazi u Beograd početkom jeseni 1919. godine. Ovaj grad postao je njegov dom. Vrijeme između dva rata do 1941. godine proveo kao diplomata nove države.
Borivoje Jevtić tih godina piše i djeluje unutar najvažnijih krugova buntovne omladine BiH. Danilo Ilić, Vladimir Gaćinović, Gavrilo Princip. Sa Principom je u Sarajevu i uoči atentata 28. juna 1914. Uglavnom sjede u kafani Branka Semiza. “Jedno veče odveo me u neku malu gostionicu u blizini Principovog mosta, tu je bilo mnogo malih i velik(ih) buradi” sjećala se Mira Jevtić šetnji sa Borivojem Jevtićem, vjerovatno krajem 1925 godine:” Vidiš, reče mi, kroz ovaj Semizov podrum prošla je sva revolucionarna omladina, sva boemija i sva duhovna elita Sarajeva. Sve što je bilo pameti i budalaštine, dolazilo je i prolazilo kroz ovaj podrum kao u Beogradu kod Tri šešira”.
Jevtić je uhapšen jula 1914. i nakon sudskog procesa u Travniku jula 1915. osuđen sa još 60 drugova. Naredne tri godine proveo je u zeničkom zatvoru. Iz tamnice je izašao posljednje ratne godine, kao invalid, ukočene noge. Živio je u Sarajevu između dva rata objavljivao priče, uređivao novine, pisao novinske kritike, prevodio, režirao i radio kao dramaturg Narodnog pozorišta.
Miloš Vidaković se nakon studija u Beču i Parizu vratio u Sarajevo. Pluća su mu opasno nagrižena. Prevodi “Plavu pticu” Morisa Meterlinka, sarađuje u književnim časopisima. Poslije Pincipovog atentata ilegalno prelazi u Srbiju. Uskoro dobija mjesto nastavnika gimnazije u Velesu gdje umire u jesen 1915. godine. Nije imao ni pune 24. godine.

Sinteza svih religija

Samo jednom, između dva rata, Dimitrije Mitrinović je došao u Kraljevinu Jugoslaviju. Održao je predavanja u Ljubljani, Zagrebu i Sarajevu. U prazničnom broju beogradske Politike 28. juna 1930. objavljuje uvodnik “Vidovdan Jugoslavije”. U četiri gusto ispisana stupca jedna je rečenica istaknuta velikim slovima:”Jugoslavija će biti onaj organ čovečanstva koji će po prvi put oživotvoriti rasni ideal savršenstva ljudskog”.
Časopis “Pregled” imao je svog reportera na Mitrinovićevom sarajevskom predavanju. Juna 1930. ovaj list prepričava kako je književnik, kritičar i jedan od vođa i ideologa predratne jugoslovenske omladi dao svoj pogled na misiju Jugoslavije u svjetskoj civilizaciji i kulturi. Novinar je naglasio da su Mitrinovićeva izlaganja smjela, vrlo interesantna i sa jakom primjesom mesijanstva.
Mitrinovićev boravak u domovini ima dužu predhistoriju. On dolazi neposredno nakon što kralj Aleksandar Karađorđević 6. januara 1929. ukida Ustav iz 1921. godine i uvodi ličnu diktaturu Država je podijeljena na devet banovina i beogradsku oblast. Dotadašnja Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca postala je Kraljevina Jugoslavija.
Unutar ovih radikalnih ustavno-političkih promjena razmišljalo se kako ovu državničku misiju slijediti i na drugim planovima. Kralj je namjeravao da obnovi ideju jugoslovenskog nacionalnog jedinstva, između ostalog kroz izdavanje i finansiranje kulturno-političke revije jugoslovenskog opredjeljenja. Ponudio je uređivanje budućeg lista diplomati i književnom kritičaru Branku Lazareviću. Nemoćan da odbije kralja a nerad da se upusti u poduhvat on je predložio, po njemu idealnog, za ovakav posao. Tako se Dimitrije Mitrinović vraća u otadžbinu, i unutar projektovanog publiciteta koji uključuje: “orakulski intervju u Vremenu, nekoliko usijanih članaka i više javnih predavanja”, dolazi u audijenciju kod kralja na Ilidžu pored Sarajeva tokom Aleksandrove posjete Drinskoj banovini. Ovo se vjerovatno dešava krajem jula 1930. Naime, 28 jula 1930., kralj Aleksandar, koji od sredine mjeseca ljetuje u svom lovištu u Han Pijesku, pedesetak kilometara sjeveroistočno od Sarajeva, u jednodnevnoj je posjeti glavnom gradu banovine. Dolazi na Ilidžu, navodi Politika, “u svoj dvorac Hercegovinu”. Kako izvještava neposredni svjedok: “Mitrinović se raspričao, strasno ubeđujući kralja da je jugoslovenstvo sveta i velika stvar, ali je tek prvi korak ka budućem neizbežnom ujedinjenju Evrope i sveta. Kralj ujedinitelj ima jedinstvenu priliku…da odlučno i hrabro iskorači iz uskog političkog pragmatizma i da u svojoj državi ujedini sve crkve i sve religije”.
Kralj Aleksandar brzo je napustio i gosta i ručak te pozvao Lazarevića “rekavši mu da tu budalu više ne dovodi”.
Izvještač sarajevskog Pregleda pokušao je pojasniti tadašnje ideje Dimitrija Mitrinovića precizirajući da je potrebno da se ujedini rimsko (katoličko), islamsko i vizantijsko (pravoslavno) na jedan blagorodan, duhovni način, poentirajući da gospodin Mitrinović nalazi uopšte da je naš nacionalni i državni problem u religijskom.
Samo par mjeseci kasnije u istom listu ova je tema ponovo podgrijana. Nakon poučnog uvoda: “Da je proveo godinu dana među nama u pozi delikatnog i mudrog posmatrača, poznajući njegovu moćnu kulturu i inteligenciju ja sam uveren da ovaj natpis ne bi ugledao sveta. Mesto toga g. Mitrinović u čijem sećanju žive Jugosloveni iz 1912. i čija su obektivna opažanja pomućena decenijom života u sredini nama antipodnoj, dolazi nam u stavu mentora i apostola”. Onda stiže i poduka: “g. Mitrinović došao je nama da svoj cilj provede nekom reformom religioznosti. Paradoks o sintezi muslimanstva i pravoslavlja manje je smešan od vere da se uopšte našim najširim masama može duhovno prići putem religije. Mi smo oduvek bili varvatski skeptici: nacionalna misija pravoslavlja je završena; jedini elemenat u Jugoslaviji na koga se može religiozno delovati jesu katoličke mase. A one baš ovih dana euharističkim kongresom u Zagrebu dokazuju da su u legijama svetske katoličke crkve…”.
Dimitrije Mitrinović je, navodi se u istom članku, tokom svog sarajevskog predavanja rekao: “Moramo se prihvatiti sveže saradnje današnjeg centra centralne banovine jugoslovenske, Sarajeva, na izgradnji mističke i čovečanske misije Balkana. Izvesna etnička neutralnost Sarajeva, kao geometrijskog centra naše države je podloga i fokus nacionalno svečovečanske funkcije Jugoslavije. Sarajevo treba da za Jugoslaviju rešava njezin problem morala”.

Između dva rata
Govoreći o svom duhovnom razvoju Ivo Andrić je uvijek podsjećao da su kao gimnazijalci bili željni kulture ali prepušteni sebi. On je lamentirao, u kakvim su okolnostima rasli, čudo da je išta od njih stvoreno.
Borivoje Jevtić će u svojim sjećanjima navesti cijelu listu autora koje su čitali. Od Tolstoja, Dostojevskog,Turgenjeva, Čehova, Gorkog, Andrejeva do ruskih političkih pisaca Hercena, Černiševskog, Kropotkina podsjećajući na Mitrinovićeve savjete o modernoj nemačkoj lirici, Bencmanu, Arnu Holcu, Hofmanstalu, Detlefu fon Lilijenkronu. Naravno i o pjesniku “,Vlati trave”. Onda nezaobilazna skandinavska literatura, Ibzen, Bjernson naročito Avgust Strinberg te filozof Kjerkegor.
Mitrinovićeva preporuka da čitaju skandinavske pisce i Walta Whitmana očigledno su pali na blagotvorno tlo. Broj prevoda koje su od septembra 1911. do ljeta 1912. načinili Andrić i Jevtić je impresivna za učenike završnog razreda gimnazije. Desetak prevoda Whitmana i jednom Strinberg (iz romana “Crne zastave”). Andrić je preveo i nekoliko slovenačkih pjesnika. Otona Župančića “Neplodni sati”, Aleksandrova “Veče”, Vidu Jerajevu “Balada”, Antona Medveda “Cipresa” i V.Levstik “Versi” a Miloš Vidaković odlomak iz Pan-a Knuta Hamsuna.. Ponekad su se u ovom poslu i “sudarali”. Krajem juna 1912. godine Ivo Andrić je preveo dvadesetprvo pjevanje iz Whitmanove “ Pjesme o sebi”. Tri mjeseca kasnije i Borivoje Jevtić objavljuje svoju verziju ovog prevoda. Po završetku Prvog svjetskog rata Andrić u Zagrebu i Jevtić u Sarajevu ponovo su u kontaktu. U pismu iz sredine marta 1919., Andrić, javljajući se iz redakcije Književnog Juga, potvrđuje primitak Jevtićevog teksta. Ovo govori da je veza između njih nešto ranije uspostavljena. Andrić piše o zajedničkim poznanicima, uključujući profesora Alaupovića sa kojim se u Zagrebu sreo, narazgovarao i nasmijao te poručuje Jevtiću da je ćutanje životni princip koji je usvojio. Andrićevom principu ćutanja Jevtić će se preispitivački vratiti tri decenije kasnije.
Ali, još smo u vremenima kada budućnost nalikuje stepeništu koje nas svakim korakom vodi i više i dalje. Krajem 1920-tih godina u Sarajevu se osniva Grupa S. K. (Grupa sarajevskih književnika). Sarajevski list “Jevrejski Glas” ovu je skraćenicu shvatio kao grupa sarajevskih književnika Silvije Kranjčević. Sarajevo koje nikad nije oskudjevalo u podsmijehu, po skraćenici GSK, posprdno ih je zvalo - Guska. Ivo Andrić nije zvanični član Grupe ali je kao jedan od istaknutih jugoslovenskih pisaca tog vremena uključivan u neke od akcija. Nije sigurno prisustvovao, uoči ljeta 1928., kada se, javlja novinski reporter “grupa književnika predstavila sarajevskoj publici jednom uspješnom večeri u Narodnom pozorištu, na kojem su njeni članovi čitali svoja originalna djela” ali je ušao u izbor 12 autora sa isto toliko pripovjedaka u prvu knjigu ove grupe. Naslov: “Sa strana zamagljenih”. List Jevrejski Glas, uz podatak da je predgovor napisao literarni kritičar Jovan Kršić, navodi ko je sve od pripovjedača ušao u zbirku: “Ivo Andrić, Srđa Đokić, Borivoje Jevtić, Hasan Kikić, Jakša Kušan, Marko Marković, Nevesinjski, Jovan Palavestra, Isak Samokovlija, Milan Ćurčić, Hamza Humo i Verka Škurla – Ilijić.
Nekoliko godina kasnije u pismu, početkom decembra 1933., Borivoje Jevtić traži od Ive Andrića “hitno i principijelno odobrenje” za dramatizaciju njegove pripovjetke “Anikina vremena” koja bi se kao dramski komad prikazala u Narodnom pozorištu u Sarajevu već narednog mjeseca pod nazivom “Anikina uzbuna”: “Toj premijeri trebalo bi i ti svakako da prisustvuješ kao gost pozorišta i Grupe S.K. Tekst dramatizacije dobićeš vrlo brzo da bi mogao da staviš na njega svoje primedbe. Uveren sam da će “Anikina uzbuna” ostati na repertoaru ne samo našeg Pozorišta nego i drugih državnih pozorišta ako Ti, razume se, prihvatiš moju redakciju”
Ivo Andrić je očigledno dao pristanak jer je premijera “Anikine uzbune” održana sredinom januara 1934. Nekoliko dana kasnije Jevtić piše Andriću: “Kao retko koji komad – sarajevska publika je dosta hladna i rezervisana – ovaj je primljen sa velikim simpatijama. Jedna konstatacija na ovom mestu svakako je potrebna: šteta što Ti nekako nemaš naklonosti za dramu, jer Tvoja pripovetka , uopšte govoreći, vrvi od dramskog elementa koji se sam nudi za scenski okvir”
Kritičar sarajevskog Pregleda ovaj pokušaj ocijenio je ozbiljnim i savjesnim smatrajući da je dramatizacija Andrićeve pripovjetke bio rizičan i delikatan posao. Konstatujući da je Jevtić, kao režiser nastojao da izbjegne suvišnosti ali da mu to nije svugdje potpuno uspjelo on ipak nalazi da je umjetnik:”Osjetljiv za moderna scenska tumačenja, ljubopitljiv za savremena zbivanja i smernice pozorišne tehnike, kao i za rajnhartovske šetnje od ekspresionizma do naturalističkih jedrina iz režije Hudožestvenog teatra, g. Jevtić je doneo niz slika koje su stegle epiku događaja a da pri tome od Andrićevog sočnog i umetničkog pripovedanja i finih psihologisanja ne oduzme gotovo ništa.”
Ivo Andrić nije bio na premijeri ali je dramatizaciju svoje novele gledao kasnije. “Predstava je bila previše svedena na erotiku i istočnjački dert. Ona scena pred dobrunskom crkvom bila je nevešto iskonstruisana i nekako čudna: mnogo defova, trbušnog plesa, cike i cupkanja. Sve u svemu, bilo je tu, izgleda dosta kiča” govorio je mnogo godina kasnije Andrić i kao obično razgovor okončao poukom: “Od dobre književnosti – nemojte verovati da ovde mislim na se – lako je napraviti kič, ali od kiča je teško napraviti dobro književno delo”.
Andrić i Jevtić sreli su se u ljeto te godine. U Omišu nedaleko od Splita. Bračni par Jevtić već treći put je na odmoru u ovom mjestu. Hotel Belvi. Borivoje Jevtić ovdje piše “Prodavnicu vazduha”, tragikomediju u četiri čina koja će premijerno biti izvedena krajem februara 1935. godine u beogradskom Narodnom pozorištu. “Jednog dana došao je u Omiš Ivo Andrić. Boro je s njim negdje izišao. Čekala sam ih na ručak, nema ih. Posle ručka odem na plažu mislila sam tamo će biti, nisam ih našla. Nakon dužeg vremena pođem u vodu kad ugledam njih dvoje sede u nekom podaljem plićaku i pričaju. Začudiše se da je ručak prošao, izgledali su mi kao da i neznaju gde su”
Ne podsjeća li ova slika zanesenosti na opis “ruskog idealizma” Isaka Babelja: “Čovek čoveku dođe na čaj uveče i ode sledećeg jutra. Prijatelji se nađu u tramvaju i putuju pet sati zajedno. Zaborave kuda su pošli i gde su”.
Rat zatiče Andrića na mjestu poslanika Kraljevine Jugoslavije u Berlinu. Bio je to vrhunac njegove diplomatske karijere koju je gradio pune dvije decenije. Od vicekonzula III klase iz februara 1920. do postavljenja za prvu ličnost poslanstva Kraljevine Jugoslavije u Berlinu početkom aprila 1939. Dvadesetak dana kasnije predao je akreditive kancelaru Rajha Adolfu Hitleru. Negdje u to vrijeme jedan član jugoslovenske delegacije u misiji saradnje i prijateljstva između Njemačke i Jugoslavije sreće Andrića u Berlinu i evo jednog krokija:”On je zadovoljio sve svoje materijalne i karijerne ambicije...dobro plaćen i održan, dobrog zdravlja, nigde sede, elegantan, pametan bez duhovitosti, hladan, odmeren, tih čovek. Lepa karijera, zaista” .
Samo dvije godine kasnije ova se niska bisera rasipa. Andrić prisustvuje potpisivanju pakta između dvije države. Beč, dvadesetpeti mart 1941. Potpis koji je važio puna dva dana. Dvadesedmomartovski protest u Beogradu i dijelu Kraljevine bio je uvod u njemački napad na Jugoslaviju šestog aprila 1941. godine. Nakon objave rata Andrić je sa osobljem poslanstva morao napustiti Berlin. Uz pratnju prebačeni su u Konstanz na Bodenskom jezeru na granici sa Švicarskom. Poslije skoro dva mjeseca svojevrsne izolacije deportovani su u okupirani Beograd, u glavni grad zemlje koja se u međuvremenu raspala.
Prvog juna 1941. na željezničkoj stanici dočekao ga je prijatelj, advokat Brana Milenković, u čijem će stanu boraviti cijeli rat i napisati tri romana: Na Drini ćuprija, Travnička hronika i Gospođica. Ulica Prizrenska broj 9, prvi sprat. Koristi dvije sobe. Živi usamljeno i nema kontakte sa okupacionom vlašću. Odbija poziv Dr Svetislava Stefanovića iz Srpske književne zadruge da mu 1942. godine štampaju pripovjetku u njihovoj antologiji. Odbija, godinu dana ranije, poziv da potpiše “Apel srpskom narodu”. Dokument u kojem se osuđuje partizanski ustanak u okupiranoj Srbiji potpisalo je više od četiristo srpskih intelektualaca. Andrićev poslijeratni prijatelj i, moglo bi se reći, politički zaštitnik, Rodoljub Čolaković ljeta 1941. čitajući ovaj apel u okupacionim novinama konstatuje u svom ratnom dnevniku:”Nisam se začudio što sam u tom klevetničkom napisu protiv našeg pokreta našao niz imena ljudi poznatih još od ranije kao ljudi beskičmenjaka, reakcionara...Ali me je zaboljelo kad sam u tom neslavnom društvu naišao na imena poznatih naučnika i talentovanih književnika, ljudi poštenih i patriota. Šta se to s njima dogodilo? Zar je moguće da oni ne razumiju veliku borbu koja se vodi u svijetu protiv fašizma i vezu između nas u šumi i tabora slobodoljubivih naroda, ujedinjenih u borbi protiv Hitlerovog novog poretka”.
Borivoje Jevtić negdje u isto vrijeme, ali iz drugog pravca, stiže u Beograd. Početak rata ga zatiče na mjestu dramaturga Narodnog pozorišta Sarajevo. Prvo je ostao bez stana. Sarajevo je bombardovano 13. aprila 1941. i jedna od prvih bombi pala je prekoputa njegovog stana u Dobrovoljačkoj ulici navodi se u sjećanjima Mire Jevtić. Stan je gledao na zgrade Narodnog pozorišta i glavne Pošte koja je izgleda bila meta. Stan je bio demoliran, dan kasnije i direktno pogođen. Bilo je poginulih. Jedno dijete pogođeno je, na stepeništu, i umrlo na rukama majke. Tu je poginula i pozorišna horistica Nataša Samarska koju su zvali, piše Mira Jevtić, ruski slavuj, dodajući “Hiljadama kilometara je bežala od smrti i tu je nađe”.
Porodica Jevtić sa nešto sačuvanih stvari, seli se kod prijatelja Dr Vase Runde, advokata zatim na nagovor Stevana Brakusa u stan trgovca Danona na obali i onda prelaze u Njegoševu ulicu br 3/IV kod Zvonka B. Njemu je Borivoje Jevtić ranije obezbijedio mjesto biljetara u Pozorištu, dao knjige i pomogao da položi četiri razreda gimnazije. I sada ovaj činovnik na željeznici, piše Mira Jevtić:”hoće da se oduži i krije nas kod sebe iako je zaguljeni Hrvat”.
Uskoro su doznali da su uhapšeni i odvedeni Milutin Janjušević direktor pozorišta i bliski prijatelj Vladeta Bilbija. Oba su ubijeni u ovim prvim danima terora NDH.
Više od šezdeset godina kasnije, ponukana izostavljanjem imena njenog oca u hronologiji direktora Narodnog pozorišta, Smiljka Janjušević kćerka prof. Milutina Janjuševića, koji je vodio pozoriše u Sarajevu od 1931. do 1941. godine, javiće se u pismima čitalaca sarajevskog dnevnog lista Oslobođenje:” Moj otac je uhapšen 2.5.1940. (vjerovatno greška, trebalo bi 1941. godine) godine i odveden u logor. Život mu je okončan u jami Jadovno kod Gospića”.
“Sve se više stezalo oko Bore, osećao se kao da je u klopci”. 26 ili 27 maja 1941, nije sigurna Mira Jevtić ali zapisuje: “Ustaški komesar (Narodnog pozorišta) Alija Nametak poručuje po Boru. Jedva sam ga otpratila do pozorišta, od bolova u nozi. Pozvao sam Vas, reče Nametak da danas u 10 sati sa celim ansamblom položite zakletvu poglavniku Anti Paveliću (bila sam prisutna). Boro mu je doslovce odgovorio – Ta se zakletva mene ne tiče i neću je polagati. Ja sam činovnik Beogradskog pozorišta dodeljen Sarajevu samo na rad. Nametak: to smo i očekivali od Vas – uruči mu tom prilikom otpusnicu za sva vremena, napisanu već unapred sa datumom, 14 maja, potpis Hakia Hadžić”
Mira Jevtić navodi da su zakletvu poglavniku u foajeu potpisali svi članovi Narodnog pozorišta Sarajevo. Svi osim Borivoja Jevtića i Jovana Kršića. Književni kritičar Jovan Kršić uskoro je uhapšen i odveden od strane ustaških vlasti i kako je kasnije utvrđeno ubijen na putu prema Podlugovima. Borivoje Jevtić uspio je da napusti Sarajevo krajem maja 1941. najvjerovatnije uz pomoć propusnice koju je nabavila njegova supruga Mira Jevtić. U Beograd stiže sam. Mira Jevtić, pridružuje mu se mjesec dana kasnije. Istražujući ovo vrijeme i sudbinu Borivoja Jevtića u Beogradu, Miroslav Karaulac, navodi da će se zaposliti u Narodnom pozorišu i biće mu ponuđeno mjesto direktora drame. Iako je u početku odbijao posao poslije nekoliko sedmica u njemačkom logoru na Banjici novembra 1941, kaže hroničar izgleda da će razumjeti razloge da da se prihvati ovog mjesta i dodajući, kako popuštanja idu obično u seriji prihvata se i saradnje u Srpskoj sceni – pozorišnoj reviji. U sjećanjima Mire Jevtić, o ljetu 1941 u Beogradu, činjenice se prepliću sa emocijama: “Bora je postavljen za književnog referenta. Direktor drame bio je književnik Dušan Milačić. Upravnik, književnik Momir Veljković. Tehnički šef Raša Plaović, scenograf Miodrag Denić. Krajem augusta menja se upravnik i dolazi Joca Popović a Dušan Milačić traži bolovanje i predlaže na svoje mesto privremeno Boru. Izvlačio se jadan da je bolestan, da ne poznaje ansambl ni prilike Beogradskog pozorišta ali vele, to je samo privremeno. Glumci ga nagovaraju da se prihvati jer će tako imati u upravi svog čoveka i kutak gde će moći nešto da se čuje o situaciji...U pitanju je 500 ljudi...Tako do četvrtog novembra, naveče oko 11 sati i pred našim se vratima zaustavio onaj bučan, zloslutni fašistički tutanj koraka, koji smo čuli gotovo svaku noć i očekivali sa strahom hoće li se zaustaviti pred našim vratima.
Boro Jevtić je odveden prvo u zatvor u Mišarskoj ulici zatim je prebačen u logor na Banjici. Nakon 13 dana vratio se kući: “Predao je Popoviću (upravniku Narodnog pozorišta Beograd) ostavku – Nadam se da ćete me sad osloboditi dužnosti pošto sam posle Banjice kompromitovan a i bolestan sam. Znaš Mira šta mi je Popović odgovorio na ostavku? Reče mi u hodniku pozorišta – Kako god hoćete Boro ali Vi znate kako stojite kod Nemaca, omrknut ćete na Banjici ali nećete osvanuti. Radenković, Trajković, Dragutinović, Bogatinčević, Đurić, Bajšanski i drugi kojima se poverio rekoše mu, ostani i u našem interesu i u interesu pozorišta i tvome. Mi oboje bez igde ičega, ja još uvek bez angažmana, stvarno oboje na ulici i kako je njegov položaj imao samo privremen karakter (za celo vreme je to bio) ostao je. Morao je ostati”.
Boro Jevtić osim posla u Narodnom pozorištu od septembra 1942. prihvata i poziv da uđe u upravu Srpske književne zadruge. Cijeli rat provodi u radnom angažmanu.

Pismo iz 1920.
Ivo Andrić rijetko je javno iznosio i zagovarao svoje političke stavove. Ipak, pred kraj Velikog rata i uoči osnivanja države, za koju se nesumnjivo borio još od svojih gimnazijskih dana u Sarajevu, u tekstu pod naslovom “Nezvani neka šute” u zagrebačkom listu Novosti početkom novembra 1918. godine on je direktno politički angažovan, glasan i nedvosmislen. Obrušivši se na sve one koji otvaraju pitanje budućeg ustrojstva države, republike ili monarhije, on je ocijenio da se tako, a posebno novinarskim napuhavanjem teme, stavlja u sumnju jedinstvo tek oslobođene otadžbine preko čega se, kaže mladi Andić ne može mirno preći.
Četiri mjeseca kasnije u pismu Borivoju Jevtiću, marta 1919. godine, Ivo Andrić navodi da svoju dužnost u Jugoslaviji vidi u tome da: “ćutim i da tako bar za jedan glas umanjujem kaos i dreku svih oko sebe”
U vremenu između ova dva teksta, u ta četiri mjeseca, Andrić je objavio svoju prvu knjigu, poetsku zbirku Ex Ponto i po svemu sudeći, prešao stazu od tanušne vezanosti za žurnalističku vodenicu koja mnogo melje a malo brašna daje, kako opisuje novinarsko naduvavanje svega pa i najozbiljnijih rasprava, do mirnog prihvatanja života u skladu sa svojom prirodom, posvećenosti pisanju i šutnji.
Književnik Andrić se trudio da sebe učini što manje uočljivim. Ono što vidi i osjeća pohranjeno je u unutrašnjem svijetu koji samo može proviriti u literaturi. Pisati knjige, objavljivati ih i biti javno nevidljiv to bi bilo u najkraćem.
U jednom pismu Tugomiru Alaupoviću iz 1920. upravo će navoditi svoj nauk iz Rima da je “sve veliko i lijepo što je stvoreno, stvoreno je u krvi ili znoju, i u šutnji”. U istom pismu on produbljuje svoju misao o tim vjekovnim naslagama grada:”da je smisao ljudskog djela na zemlji: zakon, mjera, red, rad i odricanje” podsjećajući Alaupovića da se i danas sjeća kako im je on u sarajevskoj gimnaziji tumačio Shakespeareova Julija Cezara. Dramu koja upravo govori o sukobu između sila reda i zakona i sila bezvlašća.
Nije to tumačenje Shakespearea vjerovatno, zaboravio ni Borivoje Jevtić, Andrićev drug iz gimnazijske klupe. Za njega, nakon Velikog rata, nije bilo dileme između šutnje i angažovanosti. U vlasti je javnosti i uključen u sve tokove Sarajeva, unutar tek stvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dramaturg je i režiser u lokalnom pozorištu, objavljuje knjige, drame, urednik je književnog časopisa, javna ličnost koju prati oreol mladobosanca, neki ga smatraju najznačajnijim piscem tadašnje Bosne i Hercegovine. Vrlo često je sa svojim tekstovima na naslovnim stranicama prestoničke Politike.
Upravo povodom takvog jednog teksta s nadnaslovom “Psihologija Bosne” polemiše sa književnim kritičarom Jovanom Kršićem koji ne prihvata Jevtićev metod da na osnovu lokalne psihologije izvodi političke zaključke. Po Kršiću razlozi nezadovoljstva u Bosni prvih godina nakon uspostave nove države, uključujući muslimanski autonomizam, nije uzrokovala lokalna psihologija već dublji razlozi a prije svega kulturno i ekonomsko zapostavljanje ove sredine.
Jevtić i Kršić često polemišu svih tih godina povodom brojnih tema od rangiranja lokalnih književnika i domaće literature do repertoara sarajevskog pozorišta gdje je Jevtić radio a Kršić bio vjeran ali i kritički raspoložen gledalac. Iako je Jevtića smatrao dobrim pripovjedačem, Jovan Kršić prvim imenima bosanske literature smatra Andrića, Hamza Humu i Isaka Samokovliju. Izvan ovih prostora, Miroslava Krležu. Više od osamdeset godina kasnije, najmanje što se može reći, jeste da su književni pogledi Jovana Kršića bili više nego literarno utemeljeni i kritičarski precizni.
U isto ovo vrijeme javni Andrić skoro da ne postoji. Jedan od rijetkih ljudi sa kojim održava prisne kontakte i kojem povjerava svoje slike i dojmove svijeta je nekadašnji profesor, ministar Tugomir Alaupović. Što je uoči Velikog rata za Andrića značila korespodencija sa gimnazijskim prijateljima Milošem Vidakovićem ili Vojmirom Durbešićem a tokom rata sa zagrebačkim prijateljicama Evgenijom Gojmerac i nešto kasnije Zdenkom Marković, sada su pisma “dragom i poštovanom gospodinu, ministru, prijatelju, Tugomiru.
Njemu povjerava svoj osjećaj da sva istorija i arheologija mogu samo naslutiti tajne o prošlosti jer zaključuju samo po fragmentima što bi bilo isto, piše Andrić Alaupoviću, “kad bi neko po izlomljenom kosturu htio rekonstruisati ljepotu toga čovjeka dok je bio živ”. Tada je, možda, kod Andrića, utemeljena misao da je umjetnost jedini način da se prošlosti povrati ljudsko obličje, uspostavi krvotok i oživi nestalo. Andrić ispovjeda Alaupoviću da živi tiho, opaža svijet i stiče upornornošću tvrdice najraznoličnija iskustva. Podsjeća ga stalno na čuda Bosne koja su mu u unutrašnjem oku dok posmatra zalaske sunca u Bukureštu, Trstu, Marseju ili Ženevi i priznaje da je more najveće što čovjek može da vidi i osjeti; ono, kao smrt i zaborav sve liječi i sve dokončava.
Jedan od posljednjih tekstova Alaupoviću Andrić ispisuje nakon Drugog svjetskog rata. U posveti koju jedan izvor čita sa primjerka romana Na Drini ćuprija a drugi na tek otštampanom izdanju Travničke hronike, avgusta 1946. godine Andrić Alaupoviću ispisuje cijelu ispovijest odanog đaka i zemljaka, pišući i o profesorovom dijelu krivice u tim debelim knjigama, hrabrenja da pođe tim putem završavajući najkraćim opisom suštine svoje literature: “da uhvati što više životnog daha oko sebe i da mu na hartiji dade oblik koji bi se smeo manje ili više zvati umetničkim.”.
Vrijeme od Prvog do Drugog rata, kao široki i duboki jaz između šutnje i govora razdvajao je dva školska druga. Nekadašnje dječake sa lijeve obale Miljacke. Andrić za tu stranu grada, koju sunce obasja dockan, tvrdi da na njoj dobro raste drvo i oko njega trava i mahovina a teško uspijeva čovjek. Andrić je stanovao na Bistriku u ulici Basamaci, strmoj i stepeništem izukršanoj ulici koja se spuštala ka Latinskoj ćupriji a Jevtić samo par stotina metara niže u ništa manje strmoj Pekušinoj ulici koja se spuštala prema drvenom mostu i Velikoj gimnaziji.
Dva dječaka sa sjeverne strane koja u gradskom žargovu slovi kao “memli” a u Andrićevoj literaturi njegov stanovnik je “izrastao na strmeni i uvek pomalo vezan i snebljiv, i ne ume nekako nigde u životu da stane čvrsto i slobodno sa obe noge na zemlju”.

Trebamo se vidjeti
Sedmog decembra 1945. u Beogradu, Borivoje Jevtić, na poleđini svoje podsjetnice (Borivoje Jevtić, književnik) šalje Ivi Andriću kratku poruku: “Dragi Ivo, Potrebno je da se s tobom vidim što pre. Možda, još sutra? Javi mi adresu stana i vreme u koje me možeš primiti po donosiocu ove karte. Pozdrav.

Jevtić se poslije rata suočavao se sa brojnim nevoljama. Nepun mjesec nakon što je Beograd, združenim snagama jugoslovenske vojske i Crvene armije, oslobođen, Jevtić je privođen i saslušavan. Novembra 1944. je uhapšen. Kada se nakon petnaest dana pritvora vratio kući bio je dotučen tvrdi Mira Jevtić. Privođenje, saslušavanje i pritvaranje objašnjava ovako: Eto Miro, ja opet po spisku iz 1914.
U kulturnom dodatku lista Borba, krajem decembra te godine, objavljen je tekst Eli Fincija pod naslovom “Razbojnička družina u SKZ” u kojem se članovi uprave Srpske književne zadruge, među kojima je, najveći dio rata, bio i Jevtić, nazivaju “razbojničke kulturne bande”, “barjaktari srpske kulturne sramote” i “stari fašistički izmećari. U poslijeratno vrijeme ovakve su kvalifikacije bile kao prst na obaraču.
U dnevniku krajem decembra 1945, Branko Lazarević, sumirajući šta se sve desilo sa umjetnicima i književnicima tokom i neposredno poslije rata, zapisuje:”Bora Jevtić je pod građanskom smrti” .
Da li je Andrić na onu Jevtićevu poruku iz decembra 1945 odgovorio, nemamo odgovor, nedostaju neposredni dokazi.
Naslovne i udarne stranice novina sa datumima iz tog vremena pune su izvještaja o tek okončanom tekstu nacrta Ustava Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Prvi poslijeratni najviši pravni akt države već u uvodnim članovima je nedvosmislen. U članu 6. stoji: U FNRJ sva vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu.
6. decembra 1945. Politika najavljuje zimu izvještavajući da je u Beogradu pao prvi snijeg koji se, doduše, brzo otopio. Vijest je ilustrirana fotografijom snježne gomilice ispred zgrade Narodne Skupštine.
U istom broju, na sedmoj stranici, malim oglasima, čituljama, radio i filmskom programu, te ličnim vijestima, pridodata je najava Bosansko hercegovačke književne večeri, za petak, sedmog decembara 1945, u velikoj dvorani Kolarčevog univerziteta u sedam sati, u organizaciji BiH Kulturno-prosvjetnog društva “Mladen Stojanović”. U najavi se navodi i lista učesnika: Ivo Andrić, Skender Kulenović, Rodoljub Čolaković, Marko Vranješević, Jelena Bilbija i Branko Ćopić čitaće svoje radove. Cijena ulaznica je 11, 21, 31 i 41 dinar.
Istovjetnu najavu, petog i šestog decembra, na poslednjoj, četvrtoj stranici, objavljuje i list Borba.
Da li je upravo ova najava navela Borivoja Jevtića da potraži Andrića? Naime, od aprila 1945. Ivo Andrić izbiva iz Beograda. Najčešče je u BiH, tačnije - u Sarajevu. Na insistiranje Rodoljuba Čolakovića, predsjednika prve poslijeratne Vlade BiH, Andrić sarađuje sa novom vlašću. Drži predavanja, putuje po Bosni, kandidat je za poslanika. Kratko je boravio u sarajevskom hotelu Evropa, a onda je odlučio da iznajmi privatni smještaj. Od septembra 1945. stanuje u stanu porodice Rakuša, Valtera Perića br. 19/III. Koristi dvije sobe.
Činjenica da je Andrić opet u Beogradu, vjerovatno je navela Jevtića da ovo iskoristi kao priliku za susret. Da li je namjeravao otići na književnu veče i da li je otišao, ne znamo.
Nakon dva dana, u nedjelju 9 decembra, Politika objavljuje izvještaj sa književne večeri. Od najavljenih učesnika izostao je jedino Skender Kulenović. U izvještaju piše: “Predsednik društva Todor Ilić otvorio je veče kratkim govorom u kome je rekao da književnici Bosne i Hercegovine idu u korak s našim narodima koji su poveli i pobednički okončali veliku borbu za svoju slobodu...Ivo Andrić pročitao je dva odlomka iz svoje knjige “Gospođica”. Reč je o devojci za koju je štednja jedini smisao postojanja, o “gospođici” koju tvrdičluk, začet po zakonima sticanja i bogaćenja, prati sve do dana kada se njen život gasi među svežnjevima novčanica kao u najdubljoj bedi i simomaštvu... Jelena Bilbija obrađuje motiv iz narodnooslobodilačke borbe. Rodoljub Čolaković pročitao je jedan svoj zapis sa robije i, kao odlomak iz partizanskog dnevnika, dao sliku goraždanskog mosta na kome su četnici izvršili jedno od najužasnijih klanja koja beleži naša istorija. Marko Vranješević pojavio se pred slušaocima sa pesmom “Krajino moja” i odlomcima iz poeme “Jedan od mnogih”. Branko Ćopić prikazao je zanesenog naučnika koji iz neprijateljskih ruku dospeva među partizane i saživljuje se sa stvarnošću koja mu je dotle bila posve nepoznata”.
Da li i novinski tekstovi, koji povremeno aludiraju na postojanje unutrašnjeg neprijatelja, u Jevtiću dodatno ugrožavaju ionako poljuljano samopouzdanje? Jevtić, u svakom slučaju ima razloga brinuti za svoj krhki građanski status. Borivoje Jevtić je u sada prokazanu Srpsku književnu zadrugu ušao krajem 1942. ili početkom 1943. na prijedlog člana SKZ Mladena Đuričića. Kako navodi u jednom dugom poslijeratnom pismu Đuri Gaveli: “Iako sam ušao u upravu (SKZ) protiv svoje volje smatrao sam da ovaj moj ulazak u jednu uglednu srpsku ustanovu, čiji sam saradnik bio i pre rata, nije u suprotnosti sa mojom nacionalnom čašću i mojom dotadašnjom delatnošću koja je uvek bila orijentisana antifašistički i protivnemački”
Drugi izvor tvrdi da je Jevtić u SKZ ušao 1942. godine, na poziv predsjednika Komesarske uprave ove institucije dr Svetislava Stefanovića.
I dr Stefanović je bio dugogodišnji saradnik sarajevske Bosanske Vile. Krajem septembra 1903. debitirao je sa nekoliko pjesama uz koje navodi posvetu “seni engleskog pesnika Dante Gabriel Rossettija”. Isti časopis u jednom od kasnijih brojeva ne mazi svog saradnika. “Neoriginalan. Pisac nesređenog ukusa. Savjet: da se odreče dosadanje lektire i da učini pauzu.
Stefanovića ovo, očito, nije obeshrabrilo i nastavio je saradnju. U izdanjima iz 1910. godinu navodi se kao saradnik iz Jagodine a 1911. i 1912. kao saradnik iz Obrenovca. Od šestog broja Bosanske Vile iz 1913. godine dr Svetislav Stefanović postaje član redakcijskog odbora. Upravo u to vrijeme se Dimitrije Mitrinović u dva nastavka bavi “slučajem Svetislava Stefanovića”. U teško prohodnom tekstu uspijevamo ipak nazrijeti da se recepcija Stefanovića na stranicama Bosanske Vile, tokom deset godina, nije u osnovi izmijenila: “On je mučenje da se ispolji...To je neduševnost reči ali lepota duše, nemoć izražaja ali neodoljivost snage, koje se to mimoilaženje desilo i u čemu je čudnovatost, i rđavost, i odličnost slučaja?...Primer kako jedan odličan pisac, veliki veštak umetničkog izražavanja, čovek teške snage i celoga jednog sveta u sebi može ne biti pesnik i kad piše pesme..”
Od marta 1913.u redakcijskom odboru Bosanske Vile osim Svetislava Stefanovića, su i: Petar Kočić, Dr Milan Prelog, Aleksa Šantić, dr Jovan Maksimović, Veljko Petrović, Dimitrije Mitrinović, Milorad Pavlović, Sima Pandurović i Avgustin Ujević.
Sva ova imena su navedena na naslovnici Bosanske Vile, krajem 1913, uz udarni tekst “Mlada Bosna” autora Borivoja Jevtića. Naslov se odnosi na književnu grupu koju je baš Jevtić tako imenovao. Jevtić daje osvrt na: “Nacionalističke članke vere i požrtvovanja g. Vladimira Gaćinovića još pre filozofske rasprave g. Dimitrija Mitrinovića, pesme g.g. Jove Varagića i Petra Slepčevića, pripovetke Velimira Jelića i književne studije g. Miloša Vidakovića. Tu se javio i g. Dragutin Mras...Mi smo više od ostalih delova srpske i hrvatske nacije melanholični i ćutljivi, i više vezani za tle jednom neveselom sentimentalnošću”.
Dr Svetislav Stefanović je strijeljan u prvom valu partizanskog obračuna sa predstavnicima okupatorskih institucija, neposredno po oslobođenju Beograda, novembra 1944. Na listi koja sadrži 105 imena “na kaznu smrti osuđenih” kako se navodi u saopštenju Vojnog Suda Prvog korpusa NOVJ o suđenju ratnim zločincima u Beogradu na naslovnoj strani Politike Stefanovićevo ime je pod brojem 66. “Sve smrtne presude su izvršene” piše na kraju saopštenja. Svetislav Stefanović se u presudi opisuje kao “ideolog fašizma, prevodilac Musolinijeve Države, njemačko-nedićevski komesar Srpske književne zadruge... .
Dan iza objave saopštenja, na naslovnoj strani Politike, objavljen je tekst naslovljen “Zajedno su pošli u smrt oni koji su zajedno pošli u zločin”. Autor teksta je književnik Marko Ristić. Na četiri stupca obrazlaže da su dvjesta hiljada ljudi koji su poginuli braneći svoju zemlju “u tako nemilosrdnoj borbi koju su, u gustoj ledenoj tami porobljene Evrope, povela deca jedne male zemlje, u toj evropskoj noći skoro neprimetne, skoro zaboravljene....dve stotine hiljada – i možete li, jeste li sposobni da stvarno shvatite šta znači dve stotine hiljada? – dve stotine hiljada naših ljudi, ljudi i žena, u ogromnoj većini sasvim mladih palo je u toj borbi”. Ristić insistira da baš u tom svjetlu treba čitati jučerašnje saopštenje Vojnog suda o suđenju ratnim zločincima jer su tako u smrt otišli oni koji su zajedno pošli i u zločin:”Nedićevi ministri i agenti specijalne policije, okružni načelnici i potkazivači, članovi prekog suda Srpske državne straže i Pećančevi četnici, generali i agenti Gestapoa, profesori Univerziteta i žandarmi, nosioci Karađorđeve zvezde i Dražini koljaši...”
Ako se razlog Jevtićevog slanja hitne poruke Andriću, u decembru 1945, može tek naslućivati, sljedeća sačuvana poruka, zapravo pismo, 25. januara 1946. godine je nevojbeno. Pisano karakterističnim kitnjastim Jevtićevim rukopisom, zapravo je mučni poziv u pomoć. U uvodu Jevtić čestita Andriću “svečani čin pristupne besede”. Naime, 24. januara 1946, na svečanom skupu Srpske akademije nauka, Ivo Andrić i Veljko Petrović su proglašeni stalnim članovima. Činom proglašenja predsjedavao je Aleksandar Belić. Naslov Andrićeve pristupne besjede, koja se odnosi na Vuka Stefanovića Karadžića, je “O Vuku kao piscu”.
Iza uvodne čestitke slijedi Jevtićeva ispovjest: “Žao mi je nisam mogao doći. Ali, bolestan sam i nervozan. Moja žena će Ti reći razlog. Proteran sam sa ženom za Sarajevo. Kud sad, u ovo teško vreme da idem? Kome? Stana nemam, sretstava nikakvih. Žalio sam se javnom tužiocu, ali mislim da od toga neće biti nikakve koristi. Da li bi mi Ti mogao štogod uraditi da se ovaj progon obustavi bar do proleća? Možda preko Čolakovića? Zatim, Skender Kulenović je taj. Možda bi za Miru mogao naći angažman, bar honorarno zasad, dok bude mogućnosti za redovan angažman. Uostalom, saslušaj Miru, pa uradi što se može. Samo, stvar je hitna. Za nekoliko dana već bi trebao da idem. Hvala Ti unapred. Srdačno Te pozdravljam, Borivoje Jevtić” .
Da li mu je Andrić pomogao? Nema pisanog traga da je Andrić, nakon ovog obraćanja, pomogao Jevtiću Ali, iz nekih činjenica se ponešto da pretpostaviti. O poslijeratnom odnosu Andrića i Jevtića nešto malo govori i detalj iz dnevnika novinara Siniše Paunovića. Odnosi se na jedno poslijepodne, sredinom decembra 1949, kada je tokom šetnje Paunović sugerisao Andriću da utiče na Milana Bogdanovića, Velibora Gligorića i slične, da pobjede u sebi lične averzije i neprijateljstvo prema izvjesnim ljudima od vrijednosti koji nisu nikoga ubili...da ih privuku lično u Savez (književnika) i utiču na njih da se uključe u sadašnjicu. Paunović svoja očekivanja potkrepljuje činjenicom da mu je osim Vlade Ribnikara (vlasnika i urednika lista Politika) upravo Andrić pomogao da ostane u poslijeratnom Beogradu u trenutku kada je on već imao namjeru da se kao novinar vrati u Južnu Afriku. U Paunovićevom dnevniku Andrićev je odgovor zabilježen u formi upravnog govora pa ga ovdje tako u cjelosti navodimo:” Slučaj Bore Jevtića je specijalan. On je moj drug iz detinjstva, ali on neće, ja sam mu govorio...”
Ovim se navodom iscrpljuje zapis o temi na koju je Paunović pokušao navesti Andrića.
U januaru 1946. Borivoje Jevtić je, možemo pretpostaviti, nečiju malu pomoć, ipak imao. Aprila te godine, u sklopu jedne šire akcije, dobio je rješenje o izgonu iz Beograda i sa suprugom je prešao u Šabac. Mira Jevtić nekadašnja glumica sarajevskog, kasnije beogradskog Narodnog pozorišta, uspjela je da dobije angažman u šabačkom pozorištu. Jevtić pak provešće sve ove godine bez stalnog zaposlenja.
Prije odlaska u Šabac Jevtić se sreo sa Andrićem. Jevtić bilježi da su se našli uoči Andrićevog prvog putovanja u Moskvu. Aprila 1946, kada Andrić ode na ovo putovanje Jevtić odlazi u Šabac. O susretu koji se desio prije putovanja Jevtić piše: “Dolazeći da se sa mnom oprosti,....govorio mi je da je ponesen idejom da se kod nas oživi krug Vukov (Stefanović Karadžić), kao što je to u Francuskoj običaj, gdje se oko velikih pisaca obrazuju krugovi: tako bi se mnogostrana delatnost Vukova objasnila i osvetlila zajedničkim naporima i sa više strana”.

Beležiti! Samo beležiti! Sve beležiti!
Ovim nizom imperativa otvaraju se uvodne bilješke “Zapisa” koje je Borivoje Jevtić vodio od 1949. do 1959. godine. Preko 2500 stranica u 12 svesaka koje nisu nikad integralno objavljene uključujući i svesku od gotovo 140 stranica čitljivim rukopisom ispisana “Sećanje na mog Boru” njegove supruge Mire Jevtić čuvaju se u fondovima Narodne biblioteke Srbije. To su i zapisi i ispovjedaonica, hronika političkih zbivanja i međunarodnih afera, bilješke o svakodnevnici i susretima, ocjene i komentari, sjećanje na ljude koje je poznavao ali i medicinska hronika njegove bolesti koja je trajala gotovo četrdeset godina.
Borivoje Jevtić živio je u Šapcu od proljeća 1946. do avgusta 1952. Zapisuje da ga ponekad, kada se vraća sa dramskih proba u Abraševiću, obuzima užas od tišine. Poredi to sa grobom. Nema ljudi na ulicama, nema svjetlosti, svijet se zaključava u sumrak. Jevtić je ipak povremeno dolazio u Beograd. O Jevtićevom, skoro pa ritualu, boravka u Beogradu piše u svojim dnevničkim zapisima, s početka 1947, Branko Lazarević. Tako saznajemo da Jevtić svrati u “kafanicu kod Šešlije u Dobračinoj ili kod Aranđela u Šumatovačkoj. Izgledaju kao grote sa staktitima od paučine”. U ovim kafanama ima priliku da sretne osim autora ovog dnevnika i Simu Pandurevića i Milosava Jelića. Teme razgovora koji se vode za kafanskim stolom su ordinarne: brige, strah, penzija,” o nevaljalstva i prljavštini svih i svega”. Spominju se stari poznanici. U Lazarevićevom dnevničkom tekstu ponešto saznajemo kako kafanski sagovornici doživljavaju sudar starog i novog svijeta i koje su im ličnosti povod za komentare: “Desanka Maksimović, koja je objavljivala stvari za vreme nemačke okupacije i sad objavljuje, uslužno budali i figurira u Našoj književnosti, Đoković i Plaović koji su igrali na Ravnoj Gori i sad pred boljševicima, Ivo Andrić govorio juče u boljševičkoj kulturi o programu za izdavanje sovjetskih dela, Veljko Petrović korigira neke svoje pesme..i ćuti pred nama kao riba, mucajući, s vremena na vreme, reči marksističke i lozinke, koje ne razume...”.
Nešto od ove atmosfere zabilježeno je i u Jevtićevom neobjavljenom dnevniku. U zapisu iz avgusta 1950. nailazimo na Ivu Andrića kao glavnu temu kafanskog razgovora. Jevtićev zapis oscilira između podlijeganja tipičnoj kafanskoj zluradosti i kakvog takvog uvažavanja Andrićeve književne vrijednosti. Andriću se spočitava njegova diplomatska misija u Berlinu “kod Hitlera”, prisustvovanje potpisivanju pakta sa Njemačkom, bliskost sa ključnim predratnim političarima. Interesantno, da Jevtić koji Andrića poznaje još iz sarajevske gimnazije bez ikakvog komentara bilježi kafanske opaske o katoličkom vaspitanju Andrićevom i jezuitskom obrazovanju u Travničkoj gimnaziji. Sve je ovo začinjeno kvalifikacijama tipa: “moralna šizofrenija”, “vanredna sposobnost prilagođavanja”. Doduše iza ovoga, kao u nekoj vrsti pokušaja da se izdvoji iz opšte prihvaćenog kafanskog mišljenja Jevtić stavlja upitnik. Zapis se finalizira ovim rečenicama koje je jednostavnije ostaviti bez komentara: “A on je umeo mudro da naslućuje možda kao sirotinjsko dete tutanj novih vremena i događaja. A kao naš poslanik u Berlinu morao je imati prisnih veza sa tamošnjom sovjetskom ambasadom. To bi bilo najprirodnije ostalo je sve mašta.
Borivoje Jevtić se nakon višegodišnjeg izbivanja u Šapcu vraća u Sarajevo, početkom avgusta 1952. U zapisima nastalim pri dolasku ispoljava ponašanje tipično za osobe koje se nakon dugog vremena izbivanja vraćaju u svoj grad. Ulicu u kojoj stanuje “oslovljava” ranijim imenom, za kuću u kojoj stanuje kaže “kuća Konstantina Jeftanovića koju poznajem iz malena”, lokaciju stana definiše blizinom već nepostojećih kafana. Opisuje stan: “Tri prostrane sobe na spratu sa kupatilom” i kao da ga se naročito doima to što se na desetinu koraka odatle desio atentat za koji Jevtić ne kaže sarajevski nego “Principov atentat”. Cijeli zapis odaje osjećaj povratka kakav pripada samo gradu u kojem se rodio i proveo najbolje godine života: “Čudna sudbina,.. da se ponovo vraćam na najznačajnija mesta da bi verovatno poslužila za nova vrela nadahnuća”.
Iz pozorišnih afiša tog vremena saznajemo da je Jevtićeva supruga Mira već naredne godine angažirana kao glumica Narodnog pozorišta Sarajevo. Igra u predstavi “Ljudi bez vida”, Josipa Kulundžića. Drama u tri čina. U ulozi Bete gospođa Jevtić se pred sarajevskom publikom pojavljuje sredinom maja 1953. Prije toga zadnji put na istoj pozornici igrala je početkom marta 1941. Historijska drama “Crveni hafis”, njenog supruga Borivoja Jevtića.
U ostavštini Borivoja Jevtića osim hiljada stranica neobjavljenih “Zapisa” pohranjenih u Beogradu postoji i tekst - rukopis od 39 stranica koji se čuva u Muzeju književnosti i pozorišne umjetnosti u Sarajevu. Naslov: “Beleške o Ivi Andriću”. Miroslav Karaulac koji je pronašao ovaj tekst smatrao je da su bilješke nastale “krajem četrdeset sedme i početkom četrdeset osme godine”. Komentarišući ovaj Jevtićev tekst o Andriću, Karaulac navodi: “Pisan u pouzdanoj tradiciji naše prizemnije književne feljtonistike Jevtić se prihvata nezahvalnog posla da bude sudija Andrićevih ponašanja i opredelenja koja su ga snalazila u životu...Veliki amater upitnih rečenica u ovoj istrazi dugog daha, Jevtić će, postavljajući mu mnoga kompromitantna pitanja, ponuditi za odgovore razne druge olake, ne manje nedelikatne pretpostavke”.
Jevtić u svojim bilješkama procjenjuje Andrića: “Neverovatno zakopčan, zatvoren i povučen čovek. On se nikad ne ispoveda, kao da je bezličan, a ako se i ispoveda, ispoveda se, mislim, samo ženama i samo bi one, ako bi htele, znale nešto reći o njemu kao čoveku”.
Prisjećajući se prepiske koju su imali neposredno nakon Prvog svjetskog rata i Andrićevog principa ćutanja Jevtić procjenjuje da je taj kredo održao do oktobra 1944. ocjenjujući Andrića danas vrlo aktivnim i pitajući se da li “današnji Ivo Andrić znači stoodstotnu političku i ideološku, dakle i duhovnu preorijentaciju... U razgovorima koje sam po oslobođenju imao sa njime, sam on nije ni smatrao potrebnim da objašnjava svoj sadašnji stav; on se razumevao sam od sebe. On nije voleo društvo koje je potonulo u baruštini sopstvenih grehova”...
O Andrićevom književnom djelu, koje u tom trenutku sadrži i tri romana, Jevtić piše: “On još nije dao roman u pravom smislu reči. Njegova radnja razvija se prosto, jednostavno i u jednoj liniji. To je radnja obične pripovetke, ne romana u onom smislu u kome su to velike i živopisne radnje jednog Fildinga i jednog Tekerija, ili, savremenih, jednog Balzaka, jednog Tolstoja, jednog Sjenkijeviča. Andrić ne obuhvata svet i društvo tako široko, ali ni tako duboko, mada kod njega ima izvesne misaone dubine koja ga približava Balzaku”.
Ipak, ne izostaje priznaje:”Njegovo književno delo nije, zaista obično, ni u srazmerama daleko većim no što su naša....Branko Lazarević....govorio mi prošle godine u više prilika da je Travnička hronika jedno od epohalnih dela naše književnosti....Te reči potpisujem uz izvesne potrebne predohrane....ovako kategorično rečeno može se odnositi samo na roman.....U svakom slučaju delo Andrićevo je veliko”.
Na 39 stranica svojih bilješki o Andriću, Jevtić se još bavi dilemama da li mirna književna linija Ive Andrića ukazuje na mir i ujednačenost njegovog života, pitanjima straha, ravnodušnosti i usamljenosti, vremenu okupacije kada ostaje miran kao zapečaćen, odnosu sa Krležom, morbidnosti u njegovoj literaturi, stilu, uticajima, majstorima i šegrtima, o nekadašnjem spisateljstvu kao igri mašte i današnjem koje je korisno koliko i manuelan rad.
Ovaj Jevtićev nedovšeni tekst kao i original rukopisa Andrićeve “Na Drini ćuprija” te Andrićevo pero kojim je napisao sva tri romana za vrijeme Drugog svjetskog rata danas kao književne relikvije samuju u podrumu ili unutar čeličnih sefova Muzeja književnosti i pozorišne umjetnosti u Sarajevu - smještenog u jednoj od kuća čuvene sarajevske porodice Despić. Zabilježeno je Andrićevo sjećanje kako su oni kao gimnazijalci “i kad treba i kad ne treba” prolazili pored te kuće zbog lijepih kćeri starog Hadži Makse Despića. Mogla je biti 1909., 1910., 1911. ili prva polovina 1912. godine kada su: “Provirivali je li kapija otvorena, i hoćemo li neku od od njih videti. I ja sam pomalo ludovao za njima”.
Danas je kapija te kuće stalno otvorena. Kad zakoračite, pred vama se otvori prazno dvorište sa ograđenim cvjetnjacima smještenim uz okrečene bijele zidove. U kuću se ulazi preko nepravilno oblikovanih kamenih ploča.
Rijetki su prolaznici. Dolaze samo oni koje posao navede. U polumračnim hodnicima izvan glavne zgrade Muzeja književnosti smješten je dio ostavštine dva školska druga.

Sarajevski atentatori
Negdje poslije Drugog svjetskog rata, u zimu, Jevtić je posjetio Andrića u njegovoj iznajmljenoj sobi u Prizrenskoj ulici: “Nađoh ga pri poslu – olovkom je pravio neke beleške. Železna peć mu nije bilo dobro naložena, kao da su u njoj drva jedva tinjala. “Eto, Akademija mi je dala samo metar drva, a uglja uopšte nema”, reče mi on kao izvinjavajući se. Ono, u Beogradu nije drva nikad bilo mnogo, i uvek su bila skupa. Ali, kad čovek ima novaca....I kao da naslućuje moju misao, on me pogleda kroz naočare onim svojim zagonetnim, kao zamagljenim pogledom koji kao da je neprestano otsutan, okrenut nekud unutra, a koji ipak sve odjednom vidi i sve obuhvata: “Pensija mi još nije regulisana, ali su mi obećali, pa pokazujući na beleške pred sobom: Mora se ovako da bi se zaradilo. Postao sam novinar”.
Ovu Andrićevu opasku o novinarstvu Jevtić je shvatio kao uzgrednu - bačenu tek da se nešto prikrije. Andrić nikad nije bio novinar tvrdio je Jevtić, i taj je detalj besumnje tačan u njegovim bilješkama. Andrić nije volio novinarsku ljubopitljivost.
Za razliku od Andrića, Borivoje Jevtić je bio i novinar. Pisao je tekstove za beogradsku Politiku – od vijesti i reportaža do feljtona i komentara – uvodnika. Jedan od njih na desetogodišnjicu sarajevskog atentata, 28. juna 1924. O učesnicima atentata Jeftić piše:”Mučenici jedne večne ideje nipošto svojih sopstvenih strasti. Dali su ih s fanatizmom, tako vatrenim, tako sagorevajućim, koji izgleda kao neka neverovatna legenda iz prošlosti, užasna ali maestetična”.
Iste godine u izdanju Srpske književne zadruge izlazi Andrićeva prva knjiga pripovjedaka. Sadrži naslove:”U musafirhani”, “U zindanu”, “Ćorkan i Švabica”, “Za logorovanja”, “Mustafa Madžar”, “Dan u Rimu”, “Rzavski bregovi”, “Ljubav u kasabi” i “Noć u Alhambri”. U uvodnoj napomeni stoji:” Ove pripovetke o Turcima i o našima jesu samo deo (otprilike srednji) jednog rada, započetog pripovetkom “Put Alije Đerzeleza” i do danas nezavršenog...
Najveći broj pripovjedaka iz tog vremena, uključujući “Put Alije Đerzeleza” i “Most na Žepi”, Andrić je napisao u kući svog tetka i tetke u Višegradu. “Nisam ja u ovoj prizemnoj zgradi samo proveo detinjstvo nego i napisao veliki broj svojih pripovjedaka”, sjećao se, mnogo godina kasnije, prilikom posjete Višegradu i proslave 80-tog rođendana, Ivo Andrić.
Početkom 1925. godine Srpska kraljevska akademija nagrađuje njegovu prvu knjigu pripovjedaka godišnjom nagradom. Nagradu je, sjećao se Andrić, spiskao u kafani, sa prijateljima. Krajem 1925. godine umire mu majka Katarina – Kata, rođena Pejić. Sahranjena je na sarajevskom groblju Sveti Josip.
U poetskoj zbirci Ex Ponto iza riječi “Mama” Andrić zapisuje: “Sad zastaje i, dok je niko ne vidi, krsti se u polumraku jednog raspela u kutu i kazuje mu sve terete koje ona šutke kroz život nosi i koji po cio dan počivaju u ponosnom bljedilu jednog: ..dobro, hvala Bogu; kako ste Vi?”. U sjećanjima to je sažeo u citiranju majčinog savjeta: “Kad te neko pita kako si, ti reci dobro, pa će ti i biti dobro”.
Trag ovog savjeta naćićemo u Andrićevoj Prokletoj avliji gdje fra Petar nasrtljivom Haimu govori: “ Ama, misli dobro pa će dobro i biti. Hajmo brate”.
Kao učenik šestog razreda gimnazije Ivo Andrić je u slobodnom sastavu napisao sastav o molitveniku njegove majke. “Za majku je imao veliki kult” sjećao se Jevtić.
Borivoje Jevtić objavio je još desetine tekstova o Vidovdanu 1914. uključujući i knjigu o Sarajevskom atentatu. Jedan autor navodi da je “prosto imao monopol u godinama posle prvoga svetskog rata u objašnjavanju života zaverenika u nedeljama uoči atentata”. Isti izvor dalje navodi: “Jevtić je u prvom redu bio literata a tek potom objektivni istoričar, on nije vodio računa o proveravanju svih činjenica, a što je još gore, opisujući čitavu zaveru, kao i karakter pojedinih zaverenika, unosio je jaku ličnu notu”. Podsjećajući da je u svojoj knjizi “ružno pisao o Nedeljku Čabrinoviću, pepeljuzi sarajevskog atentata, kao i o držanju Danila Ilića za vreme istrage” isti izvor dalje otkriva: “ Primarni istorijski izvori o sarajevskom atentatu, kao naprimer nemački prevod istražnih spisa, pokazuje da je ovakav Jevtićev stav prema mrtvim drugovima bio uslovljen grižom savesti....na saslušanju u istrazi Borivoje Jevtić je više no ijedno drugo osumnjičeno lice pokušavao da se ogradi od Principa i mladobosanaca...da on ništa nije znao o zaveri, a da je znao, da bi sve učinio da zaverenike odvrati od toga, jer ubistva ličnosti ne mogu uništiti političke i državne sisteme. Jevtić je naročito oštro napao Principa, za koga je rekao da je – sigurno dolazio u naše društvo zato jer smo mi grabancijaši i futuriste, željni života, jer se Princip za nas sakrio a mi svi sada za njega stradamo” zaključujući: “Jevtić nije našao moralne snage da se osvrne na svoj lični stav u danima krize, nego se pretvorio u neumitnog sudiju, i to nepravednog sudiju, kako to pokazuju primarni istorijski izvori.”
Mlada Bosna, atentat, bili su stalna Jevtićeva intimna tema. U dnevniku 28 juna 1952 Jevtić Vidovdan imenuje sa “Moj veliki praznik”. 8. Avgusta 1959, nekoliko mjeseci pred smrt, Jevtić se vratio iz bolnice i zapisuje u dnevnik:” Nikako da se oslobodim opsesije Mlade Bosne. Pišući sad članak o njoj za beogradsku televiziju ponovo sam morao da prelistam izvestan materijal o njoj da se zadržim na starim i već požutelim stranicama jedne istorije koja mi se duboko urezala u sećanje” Jevtić tog dana ponovo čita Gaćinovićev tekst “Smrt jednog heroja” i naziva ga romantičnim portretom Bogdana Žerajića: “To je nekad palilo, postalo naše jevanđelje. I neka ostane tako! Ne treba kritički prilaziti ovoj gomili toplih fraza, gotovo bez ikakve sadržine, koja su se kao ilegalna literatura uvlačile u naša mlada srca sa strahopoštovanjem”
Jevtić se iste teme dotiče komentarišući riječi zapisane u knjizi “Uspomene jednog učesnika u sarajevskom atentatu”, čiji je autor Ivo Kranjčević.”Bilo nam je jasno da se atentatima ne može postići nikakav značajan uspeh ali smo bili složni u tome da je potrebno dići borbeni duh i stvoriti tradiciju borbe.”
Jedan od ideoloških vođa Mlade Bosne opisivao je Borivoja Jevtića:” Bledunjav i nervozan, sa grguravom smolastom kosom, smeo i pun mašte, on je za nas bio neosporni literarni autoritet, - dodajući - Jevtić, najnačitaniji među nama, pesnik dobro poznat srpskoj omladini, rukovodio je našim radom. U ime naše grupe on se dopisivao sa jednomišljenicima iz cele zemlje, rukovodeći obrazovanjem novih grupa u unutrašnjosti.
Ivo Andrić nije mnogo volio ni da evocira uspomene niti da učestvuje u razgovorima o svojoj gimnazijskoj generaciji. Ipak, postoji jedan od rijetkih njegovih intervjua objavljen prije Drugog rata u kojem je govorio o generaciji iz 1914 i osjećaju kako će u sebi uvijek dijeliti svijet po tome ko je na kojoj strani bio tog žarkog i mirnog ljeta sa ukusom vatre i ledenim tragom tragedije.
18 juna 1974. godine u Sarajevu počinje okrugli sto o Mladoj Bosni. Tog istog dana Andrić, nakon višednevnog boravka u BiH, koji je još uključivao posjete Mostaru, Počitelju, Stocu uključujući kratki izlet u Ston, napušta grad svoje mladosti. Ispostaviće se zauvijek. Nekoliko dana kasnije u Beogradu njegov prijatelj Rodoljub Čolaković, povodom sarajevskog skupa o Mladoj Bosni želio je da čuje “Andrićevo mišljenje o toj revolucionarnoj organizaciji”. Čolaković zapisuje u svom dnevniku: “Interesantno – kad sam to danas pričao Andriću, koji je s Vučovim bio kod nas na ručku, on je vrlo nerado ulazio u tu temu. Rekao je – to bi se moglo reći samo u romanu ili drami a, kad sam insistirao, dozvolio je da bi, možda, moglo i u naučnoj raspravi.

Pisci i maske
U jesen 1956. godine Andrić prima veliko priznanje Saveza književnika Jugoslavije. Kako navodi hroničar: “O njegovom delu tom prilikom veoma nadahnuto govori Eli Finci. Ustajući da zahvali Andrić je u prolazu stegao ruku Finciju i mirno mu rekao – Da ste još malo produžili i ja bih sam poverovao u ono što ste govorili”.
Nije ova vijest promakla Borivoju Jevtiću. Zapisuje u dnevnik: “Ivo Andrić primio je juče u Zagrebu povelju za životno delo i nagradu. Uskoro će mu jedna naša izdavačka kuća izdati i celokupna dela. Naša štampa donosi ovom prilikom kratku Andrićevu biografiju iz koje se vidi da je rođen u Travniku 10 oktobra 1892 godine i da su mu roditelji bili iz sarajevskih zanatlijskih porodica (?) – Andrić je prvi naš pisac koji je primio ovu povelju i ja mislim da će biti i prvi naš pisac koji će dobiti Nobelovu nagradu.
Borivoje Jevtić bio je, možda, prvi koji je najavio budućeg nobelovca. Tek dvije godine kasnije prijava Savezna književnika za Ivu Andrića i Miroslava Krležu biće poslata u Stokholm.
Jevtić se u više navrata u svom dnevniku vraća svom školskom drugu. Bilježi objavljivanje njegovih priča u prazničnim izdanjima dnevnih listova....Sjeća ga se u susretima sa prijateljima iz sarajevske gimnazije. Milan Božić jedan sa fotografije iz 1909. godine priča mu kako se sa Andrićem sreće svake nedjelje tačno u 11 sati:” “Sretnu se na topčiderskoj česmi koja je vele lekovita. Oba osobenjaci, piju ovu vodu i progovore koju reč. Ivo natoči čuturicu i ode. Dobro izgleda, veli Milan”
Ivo Andrić i Borivoje Jevtić poslednji put su se sreli u Sarajevu, vjerovatno, u nedjelju, 12 oktobra 1958. Jevtić u svom dnevniku precizno navodi datume ali mu se, izgleda potkrala, greška. Prvo zapisuje petak treći oktobar ali naredni zapis naslovljava kao četvrtak deseti oktobar iako je taj dan padao u petak. Dalje zapisuje: “ U nedjelju pred veče baš kad mi je bilo najteže (Jevtić je tih dana trpio velike bolove, porodični prijatelj dr. Sava Salatić redovno ga je posjećivao) dođe mi u posetu Ivo Andrić. On je tih dana boravio u Sarajevu sa nekolicinom beogradskih književnika koji su u ovdašnjem pozorištu imali književno veče povodom “Mesec dana knjige” (Rodoljub Čolaković, Branko Ćopić, Tanasije Mladenović, Dušan Matić). Ostavlja utisak podmlađena čoveka, nekako je sinuo, bodar je, prilično se ugojio, u licu se potpuno zaokružio, poslednja mladost ... I razume se, samodovoljan.”
Nakon što su razgovarali o velikoj novosti u Andrićevom životu – oženio se Milicom Babić Jovanović – govorili su i o književnim temama:” Sad piše “Sarajevsku hroniku”. Takvo ime dadoše novinari a ja je nisam još krstio. Završen prvi deo. Možda nekih 300 oštampanih stranica. Ali, to još nije gotovo. Suzujem, suzujem, odbacujem suvišno. Ne žurim se. U međuvremenu pripovetke, bez plana nadohvat. Vreme “Sarajevske hronike”: 1850 do 60, posle i dalje”.
Ivo Andrić i njegova supruga Milica poželiće “Svako dobro u novoj 1959” Borivoju Jevtiću. On je tu godinu proveo uglavnom vezan za krevet. Njegovi problemi sa nogom i stalni bolovi u stomaku obilježiće sve njegove dane od marta do novembra 1959. godine. U svojim zapisima i dalje se povremeno prisjeća Andrića. Različiti su povodi. Kada prvomajska Politika objavi Andrićevu pripovjetku “Lov na tetreba” Jevtić u svoj dnevnik zapisuje:”Andrić piše dobro, utvrđeno dobro, ali to nikog ne iznenađuje, on nikad ne eksperimentiše”
I u zapisu povodom smrti Nikole Vasića, kojeg pamti iz gimnazijskih dana kao jednog od učesnika onih sastanaka u aleji pored Miljacke, Jevtić pominje Andrića.
Krajem septembra, dva mjeseca prije smrti, Jevtić zapisuje: “Misao o smrti. To je nešto uporno čega ne mogu da se oslobodim. Možda je u vezi sa mojom bolešću koja me prikiva za kuću....Tako se polagano umire i onda kada se neće tojest dok čovek uobražava da bi mogao uraditi još nešto korisno: međutim drugo je hteti drugo moći. Tako smrt koja se približava dobija sve konkretnije oblike i traži svoj smisao.....
Borivoje Jevtić umro je u Sarajevu, 27. novembra 1959. godine. Zbog nastupajućeg praznika, 29. novembra - Dana Republike, mimo običaja je sahranjen već naredni dan.
Zbog unaprijed planiranih prazničnih izdanja novina Jevtićeva smrt nije imala šireg odjeka.
U to je vrijeme bio običaj da praznično izdanje novina sadrži i priloge “iz pera naših značajnih pisaca”. Ovaj put praznično izdanje Borbe objavljuje odlomak iz Andrićeve pripovjetke “Jelena, žena koje nema”.
Proći će nekoliko godina dok se Jevtić, na neki način, opet pojavi na književnoj sceni tadašnje Jugoslavije. Posthumno će biti objavljena njegova knjiga “Pisci i maske”. Sačinjavaju je Jevtićevi tekstovi – sjećanja na ljude s kojima je činio jednu epohu. Zastupljeni su: Dimitrije Mitrinović, Jovan Varagić, Isak Samokovlija, Marko Marković, Hamza Humo, Jovan Palavestra, Nikola Trišić, Branislav Nušić...
Teksta o Andriću nema. Jevtić ga spominje u par navrata skoro usput i to se doima naročito neobično u poređenju sa Jevtićevim neobjavljenim zapisima gdje je Andrić, čini se, opsesivna tema.
U sjećanjima Jevtićeve supruge Mire zabilježen je 8 oktobar 1962. Dan kada joj je Izet Sarajlić pokazao prvi štampani primjerak knjige “Pisci i maske”.
Mjesec dana kasnije jedan primjerak ove knjige stigao je na beogradsku adresu Ive Andrića. 18 novembra 1962, Andrić odgovara Miri Jevtić: “... Primio sam “Pisci i maske”. To za mene nije knjiga nego uzbudljivo sećanje na ranu mladost i dragog čoveka koga smo izgubili. Mnogo je toga izbledelo u tom sećanju, još više zauvek nestalo, ali likovi drugova iz te mladosti bivaju sa godinama sve življa i jasnija. Među njima je jedan od najživljih Borin lik.”

Javni i tajni zapisi
Pedeset godina trajalo je prijateljstvo Ive Andrića i Borivoja Jevtića. Počelo je u zajedničkoj klupi u sarajevskoj gimnaziji, učvršćeno paralelnim učešćem u književnom životu, zajedničkim šetnjama i druženjima. Iz tog vremena datira Jevtićevo sjećanje na Andrića zabilježeno u neobjavljenom dnevniku: “Onda me podseti kako je Ivo bio uvek bled i bolešljiv svi smo mislili da ima tuberkulozu. Kao gimnazijalci sastajali smo se u Milanovoj kući u Mjedenica ulici pod samom željezničkom prugom prema Bistriku (Višegradska pruga) u jednoj prostranoj sobi u kojoj je zimi bilo uvek toplo. Dok smo mi ostali obično igrali šaha ili ponavljali sumnjive lekcije iz ovog ili onog predmeta Ivo bi se šćućurio iza velike zemljane peći”
Nakon Velikog rata Andrić i Jevtić razmjenjuju pisma. Andrić je u to vrijeme diplomata nove države a Jevtić dramaturg tek osnovanog pozorišta u Sarajevu. Novembra 1920. godine Andrić iz Rima pismom podsjeća Jevtića da mu pošalje nove knjige o istoriji Bosne. U drugoj poruci iz Rima brine se za njegovo zdravlje. Sačuvana je jedna nedatirana poruka. Sigurno je da je pisana između dva rata a vjerovatno prije 1925. godina. Čini se da se odnosi na jedan njihov susret u Sarajevu: “Utorak, ujutro. Dragi Boro, Očigledno ne može bez iznenađenja. Probudio sam se jutros u 5č što mi se retko u životu dešava. Mislio sam da bi bilo grehota ne iskoristiti tu retku priliku i ne krenuti u 6,45č jutros. Toliko me strah noćnog putovanja da moram ovako na hitno. Žao mi je samo našeg društva i boranije koja će, znam, biti odlična. Molim te da me izvineš kod tvojih i da im objasniš. Tebe srdačno pozdravlja tvoj Ivo.
U vrijeme kada je Andrić boravio u Bukureštu, majci Katarini koja je živjela u Sarajevu u ulici Bistrik – Basamaci 27. slao je novčane pošiljke preko izdavača Cvijanovića. Kada je primjetio da nešto nije u redu sa pošiljkama zamolio je Cvijanovića da ih preusmjeri Borivoju Jevtiću, Tabašnica 10. Nema sumnje da ga je smatrao najpouzdanijom sarajevskom adresom.
Andrić Jevtiću piše iz austrijskog Graca decembra 1923. Prethodno je Jevtić Andrića zamolio da pošalje neki svoj književni rad. Andrić se žali da je rastrzan poslovima i objašnjava:” Nego sam u neprilici jer ne bih hteo da izostanem a nemam pripovetke gotove. Šaljem ti ovo malo parče tek toliko da označim svoje mesto”.
Ivo Andrić je septembra 1923. upisao sedmi semestar Filozofskog fakulteta u Gracu. Školovanje koje je započeo 1912. u Zagrebu, Gracu i Krakovu prekinuto ratom nastavio je 1917/18 ponovo u Zagrebu. Poslije šestogodišnje pauze studiranje je morao okončati jer je to bio uslov za nastavak diplomatske službe. Ova rastrzanost poslovima okončaće se završetkom osmog semestra sredinom maja 1924. kada je dekanatu Filozofskog fakulteta u Gracu predao svoju disertaciju: “Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine”.
Sačuvano je i jedno Andrićevo pismo poslato iz beogradskog hotela Ekscelzior, početkom decembra 1933. Ivo Andrić tu boravi nakon povratka iz diplomatske misije u Ženevi. Iako se direktno ne navodi, izvjesno je da se poruka odnosi na sadržaj Jevtićeve knjige “Fra Jukićevo znamenje”. Dramska hronika u 5 činova i 8 slika, objavljena 1934. u Sarajevu. Nekoliko dana ranije Jevtić je zatražio Andrićevu dozvolu da pripovjetku “Anikina vremena” postavi na scenu sarajevskog pozorišta. Moguće da je uz ovo pismu stigla i Jevtićeva dramska hronika o Jukiću. Bila je ovo prilika da Jevtić Andriću predstavi svoje dramaturško umijeće? Nakon što je “sa velikim zadovoljstvom” pročitao Jevtićevu knjigu Andrić odgovara:” Ne razumem se u dramsku tehniku ni u pozorište uopšte ali mislim da ova stvar dobro prikazana i pravilno shvaćena mora biti od dubokog uticaja na publiku. Osim toga, meni je, kao što znaš i tema prisna i dobro poznata”.
Vjerovatno se sljedeća rečenica iz pisma odnosi na Jevtićevu najavu dramatizacije “Anikinih vremena”: “Ljubopitljiv sam na tvoje istorijske slike koje će doći iza ove i nadam se da ću ih uskoro dobiti”. Andrić završava pismo:”Sa najboljim željama i drugarskim pozdravima mami, nevesti i tebi ostajem tvoj stari drug, Ivo Andrić - dodajuću post scriptum: “I V.(iktoru) Rubčiću treba čestitati na predgovoru koji je vrlo dobar i umestan”.
Vrijeme se ubrzava. Stiže Drugi svjetski rat koji će ih samo fizički spojiti u istom gradu. Žive u okupiranom Beogradu ali nema dokumenata o njihovim susretima. Andrić boravi najviše u iznajmljenoj sobi u Prizrenskoj ulici. Završava romane koje je počeo pisati 1920-tih godina. Rijetko izlazi. Druži se uglavnom sa književnikom Markom Ristićem, slikarkom Belom Pavlović i kostimografom Narodnog pozorišta Milicom Babić Jovanović. Sredinom 1958. godine na pouzdanu vijest prijatelja iz Beograda da se Andrić vjenčao sa Milicom Babić, Jevtić zapisuje:”Bar sam ih u toku okupacije viđao ponekad zajedno, obično u sumrak u Brankovoj ulici tesno pribijene jedno uz drugo. Ali sam se pravio nevešt”
Nakon rata sreću se povremeno. Andrić živi kao ugledni književnik i miljenik nove vlasti. Objavljuje knjige, prevođen je i ovjenčan državnim nagradama.
U isto vrijeme Jevtić živi na rubu društva koje ne osjeća svojim. Ipak će se u njegovom životu nešto promijeniti zahvaljujući tihoj Andrićevoj diplomatiji. U vrijeme kad je Andrić predsjedavao jugoslovenskim savezom pisaca Borivoje Jevtić koji je bio stigmatiziran kao neprijatelj društva ipak postaje član ovog Saveza. Pretpostavljamo da mu je ovo bilo veoma značajno. Dva druga koja su počela prijateljevati u zajedničkoj gimnazijskoj klupi na kraju su ipak na kakav takav način bili članovi istog Saveza.

Pada sneg beo. Na belinu stvari.
Početkom 1980-tih tek ušao u novinarske vode, kako je bilo uobičajeno u to vrijeme, nerijetko sam cijela popodneva i noći ostavljao po sarajevskim kafanima i bircuzima. Izgledalo je kao da plaćam ulaznice za događaje koji tek treba da se dese. Iz tih vremena pamtim kafanska naklapanja, rasprave i upadice, insistiranje na zakonitosti, haosu i redu i to baš tim slijedom, mudrosti i prostakluke, duhovitosti i ludosti, monologe, tiha, hastalska pjevanja, buku i ćutanja te povremene glasne recitacije kojima su, umjesto završne poente, izricani ključni argumenti ili zaustavljan svaki pokušaj dalje rasprave. Među njima gotovo plačne stihove koji su povremeno dopirali iz ćoškova “Korza”, “Kasine” ili “Hvara” - kafana u kojima su svakodnevno trajali višesatni seminari. Uobičajeni žamor prekidale su žučne diskusije i kažiprsti ritmički sjekli zrak prepun dima.
“Pada sneg beo – nad belinom stvari – niti ja za koga – nit ko za mene mari”.
I danas mogu prizvati elegični ton te mantre koji je znao doprijeti sa mjesta gdje stoji samo jedan čovjek i okreće se u svim pravcima kao da priziva pomoć. Pamtim zvuk te recitacije koji poput klavirskog mola lebdi iznad sastavljenih stolova i gubi se unutar zidova i plafona austrijskih visokih partera.
Nisam dugo znao ko je autor ovih stihova. Nisam ni pitao, jer je izgledalo je da stižu iz nekog davnog vremena na koje se niko ne želi osvrtati. Na kraju, stihovi su zvučali kao ukratko prepričan scenarij tih kasnih popodneva i večeri.
Tek kasnije, otkrivajući dublje prošlost Sarajeva, hodajući sa podsjetnikom u ruci, pronalazeći sličnost između činjenica iz dnevnika i zapisa, dokumenata i fotografija sa detaljima iz ulica i aleja, sokaka i čikmi, parkova i šetališta, školskih knjiga i muzejskih zbornika, mezarja i groblja, sjenovitih i sunčanih strana grada, počeo sam otkrivati zaboravljene i potisnute slojeve lokalne historije, u kojoj mnogo šta nije novo - iako vas moderni talambasi žele uvjeriti u suprotno. Niti je sve staro, bez obzira što morate obrisati prašinu sa zapečaćenih dokumenata. Mnoge današnje slike su, zapravo, rukom preslikani uzorci starih modela.
U dvije posljednje Andrićeve i Jevtićeve gimnazijske godine, tokom 1911. i 1912, osim izdanja Bosanske Vile u kojima su pohranjena sjećanja na njihovu pjesničku i prevodilačku groznicu, sačuvana su i tri pisma zajedničkog prijatelja Miloša Vidakovića. U ovom, kao i u pismima koje u isto vrijeme šalje školskom drugu Vojmiru Durbešiću, otkrivamo drugačijeg Andrića. Nimalo zakopčanog, opreznog ili distanciranog, kako su ga za života i decenijama poslije smrti opisivali brojni sagovornici.
U ljeto 1911. Andrić, iz Višegrada, gdje je na školskom odmoru piše Vidakoviću. Tu saznajemo šta Višegrađani govore o mladom Andriću:”Ama bacilo se kaže na¸ne (one) knjige i romane, na politiku, pa uči što mu ne treba, a ovo što valja i šta je propisano neće”. Žali se Vidakoviću na “tešku sreću svoju, što me baci u ovo prljavo gnijezdo”. Obećava:”Raditi, prestići ostale (O, to je trebalo davno), a u sebi živjeti svojim životom..Sve više vjerujem u svoju snagu. Valja nadoknaditi, što se ludo propustilo”. Opisuje:”Evo me zovu da idem šetati naredio, znaš, doktor, da svako jutro uzbrdo šetam, pa valja...Ja se pokoravam, šetam tražim strukove i lijepe slike i pijem u kriglama..”.
Miloš Vidaković u to vrijeme studira u Beču. Novembra 1911. javlja se Borivoju Jevtiću. Adresa: Bosnia – Sarajevo – Gimnazija:”Primio sam tvoje pismo i pjesmu u njemu. Faktično ova je daleko odmakla od onih prijašnjih... Ti (Morisa) Maeterlinka nisi čitao, zar ne? Sličan je ton i tehnika ali naravno dovoditi njega u vezi s Tobom nema smisla. Ja sam preveo tri njegove pjesme u Sr.(pskoj) riječi...Inače ti u ovaj čas preporučujem da odmah počneš učiti jedan jezik bilo ruski bilo francuski, po Tvojoj volji..
Nekoliko mjeseci kasnije u Parizu je. Aprila 1912. piše kako ne može opširno odgovarati kao što Jevtić njemu piše “jednostavno što sam lijen i to orijentalno, ćuteći, stambolski lijen”. Daje najkraći opis velikog grada “Ima ogromno, beskrajno, ludo zavodljivih žena…Mi sa orijenta gubimo ravnotežu svega u sebi” a o sebi kratko raportira “strašno volim da čitam humorističke stvari i pišem setne pesme”.
Jedna od tih sjetnih pjesama objavljena je par mjeseci kasnije. Krajem juna 1912. u Bosanskoj Vili. Naslov, “Mir života”. I u njoj stihovi o snijegu koji pada nad bjelinom stvari
Tako mi se otkrilo iz kojih se daljina prosipao bijeli snijeg na kafanske stolove, u Sarajevu, početkom osamdesetih. Vrijeme koje je nepovratno prošlo, kao uostalom i te osamdesete. I pored otkrića rijetkih pisma, sačuvanih časopisa sa objavljenim pjesmama, fotografija dječaka koji zure u oko mašine, zapisa više ili manje pouzdanih svjedoka, tajnih dnevnike i javnih ogovaranja, novinskih isječaka, knjiga sjećanja, skromnih posveta na prvim stranicama poklonjenih knjiga, uvijek osjećaš da nit izmiče, da je nemoguće obuhvatiti cjelinu, da zapravo boraviš u prostoru magle i dima, i da je svako svjedočenje prilaganje kamena u zid čije su granice nesagledive.
Ali, uvijek se može prizvati slika bijelog snijega koji prekriva zemlju kao konac, kraj vremena. U toj slici može nestati sve, pa i priča o jednom prijateljstvu koje počinje slučajno - u školskoj klupi, jenjava u ratu koji poražava i razara, obnavlja se kroz pisma i rijetke susrete, blijedi u novom ratu u kojem haos vremena udaljava i hladi stara prijateljstva natruhama gorčine, surevnjivosti i nerazumijevanja. Kao snijeg kojim Andrić počinje i završava veliku pripovjest, “Samo sneg i prosta činjenica da se umire i odlazi pod zemlju”.