Miodrag Šuvaković

Okviri rata

Sarajevske Sveske br. 43-44

Situacija i uslovi ”rata” i ”ratovanja” su bile normalne predispozicije života u Srbiji tokom XIX i početkom XX veka. Hronološki gledano može se pratiti lanac ponuna, kriza, smena i ratova: pobuna Dahija u Beogradskom pašaluku protiv centralne vlasti Otomanske imeprije (1801.), Prvi srpski ustanak (1804-1813.), Hadži Prodanova buna (1814.), Drugi srpski ustanak (1815.), dobijena je autonomija i pripojeno je 6 nahija koje su bile oslobođene tokom Prvog ustanka (1833.), prevratom je na vlast došao Aleksndar Karađorđević (1842.), mađarska revolucija u Vojvodini (1848.), svrgnut je sa vlasti knez Aleksandar Karađorđević (1858.), proterivanje Turaka iz Srbije i Beograda (1862-1867.), Bosansko hercegovački ustanak i Srbija je objavila rat Turskoj (1876.), Rusija je objavila rat Turskoj kome su se priključile Srbija i Crna Gora (1977.), rat sa Bugarskom (1885.), oficirski puč i ubistvo kraljevskog para Aleksandra i Drage Obrenović (1903.), Prva balkanski rat (1912-1913.), Drugi balkanski rat (1913.), Prvi svetski rat (1014-1918.).

Ubistvo kraljevskog para Drage i Aleksandra Obrenović 1903. godine je dovelo do političkog zaokreta u unutrašnjoj i spoljnoj politici Srbije. Smena dinastije Obrenović dinastijom Karađorđevića je značila političko diplomatsko udaljavanje Srbije od Austrougarske imperije i približavanje Carskoj Rusiji. Carinski, takozvani ”svinjski” rat je započeo kada je Austrougarska uvela zabranu uvoza i tranzit stoke i mesa iz Srbije 1906. godine. Srpska privreda je do tada bila uglavnom bazirana na poljoprivredi i stočarstvu, te je carinski rat doveo do velikog ekonomskog pritiska. Carinski rat je trajao do 1911. U sred zaoštravanja odnosa između dve države došla je i Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine 5. oktobra 1908. čime je prekršen Berlinski ugovor iz 1878. To je dovalo do srpskog nezadovoljstva i narastanja autrougarsko ruskog antagonizma koji je imao posledice na nestabilnost Balkana.

Srbija i Bugraska su sklopile savez marta 1912., a dva meseca kasnije sklopljen je u Bugarsko Grčki savez. Priključenjem Crne Gore oformljen je ”Balkanski savez” septembra-oktobra 1912. Prvi balkanski rat su objavile članice Balkanskog saveza Otomanskoj imperiji 18. oktobra 1912. Rat je okončan Londonskim mirom 30. maja 1913. Političkom intervencijom Austrougarske i Italije nastala je Albanska država čime su Grčka, Srbija i Crna Gora sprečene u deobi albanskih teritorija. Srbija nije dobila izlaz na Jadransko more. U drugom Balkanskom ratu koji se vodio oko makedonskih teritorija sukobile su se sa jedne strane Bugarska, a sa druge Srbija, Grčka, Crna Gora, Rumunija i Turska između 29. juna i 10. avgusta 1913. Makedoniju su podelile Srbija i Grčka. Pripajanje Kosova, Sandžaka i Vardarske Makedonije je izmenilo geografski prostor, ali i sastav stanovništva Kraljevine Srbije. Balkanski ratovi su bili istovremeno i oslobodilački i imperijalni ratovi sa velikim udelom paravojnih jedinica kojima je projektovana državna i nacionalna struktura Balkana za XX vek.

Uzroci za pokretanje Prvog svetskog rata su verovatno bili brojni od ”žudnje” Nemačke carevine i Austrogarske imeprije da preurede tada važeću kolonijalnu podelu sveta, preko suštinske promene oblika proizvodnje i tržišta u razvijenom liberalnom kapitalizmu Francuske i Biritanije do konflčikta između malih naroda koji su okviru Austrougarske i Otomanskeimperija težili pravu na samo-opredeljenje i svojim nacionalističkim mikroimperijalizmima stvarali permanentnu političku nestabilnost i konflikte. Reč je o tome da je feudalna paradigma koja je sa aristokratskom vlašću nakon Napoleonovih ratova još opstojala u Evropi bila prevladana i da je aristokratski kosmopolitizam bio u u velikoj meri zamenjen nacionalnim građanskim društvima i njihovim parlamentarnim državama. Više nije bila reč o hegemoniji vladara i vladarskoj volji, već o sukobu društvenih sistema i njihovih državnih dispozitiva. Imperijalnost carevina i kraljevina XIX veka je počela da se preuređuje u smeru liberalnog ekonomskog imperijalizma nacionalnih država u odnosu na druge države i druga geografska podneblja. Na primer, Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine se može se razumeti kao hazburška frustracija ne posedovanjem kolonija i ”žudnjom” da se ”orijentalna” Bosna i hercegovina psotave kao kolonijalni uzorak Austrougarske imeprije.

Prvi svetski rat je neposredno iniciran atentatom pripadnika tajne organziacije Mlada Bosna na austrougarskog prestolonaslednika princa Ferdinada u Sarajevu 28. juna 1914. Austrougarska je, zatim, postavila ultimatum Srbiji nakon čega se odvijao lanac događaja koji je vodio ka svetskom sukobu. Sukob je bio između Trojne Antantne (Rusije, Francuske i Velike Britanije) kojoj su se pridružile Italija 1915. i Sjedinjene američke države 1917., i Centralnih sila (Nemačka, Austrougarska, Turska i Bugarska). U Prvom svetskom ratu je učestvovalo oko 70 miliona ljudi, a ubijeno je oko 15 miliona. Po nekim proračunima oko 700.000 građana Srbije je stradalo u svetskom ratu. Srbija je u u šest godina od 1912. do 1918. bila sa 1,2 miliona mrtvih, od toga dve trećine civila. Srpsko društvo je izgubilo 28% celokupnog stanovništva iz 1913. godine. Prvi svetski rat je završen Versajskim sporazumom 28. juna 1918.

Produktivne sile modernizma

Umetnost Prvog svetskog rata na evrospkom planu se može posmatrati dvojako, kao umetnost antiratnog aktivizma pre svega vezana za pokret dade u Švajcarskoj od 1916. godine, ili pred-sovjetske avangarde u Carskoj Rusiji. I, s druge strane, kao umetnost patrijarhalnog, militantnog i patrioteksog modernizma u većini nacionalnih država Evrope. Antiratni aktivizam je bio u velikoj meri povezan sa anarhističkim, levičarsko antikapitalističkim političkim opcijama u predratnoj Evropi. Militantni i patriotski modermnizam je bio povezan sa izvođenjem klasnog i nacionalnog identiteta posredsvom umetnosti u evropskim neposredno predratnim i ratnim državama. Modernizam je tu moguće videti kao oblik kulturalnog nadidentiteta povezanog sa novim umetničkim tendencijama (impresionizam, postimpresionizam, ekspresionizam, vorticizam , futurizam, kubizam ) koje su integrisane u nacionalne kulture i njihove patriotske pro-ratne i ratne matrice. Koncepti patriotizma i ljubavi prema otadžbini su dovedeni do estetsko-umetničkog kulta, kulturalnog klišea i političkog stava. Nekoliko značajnih umetnika predratnog modernizma je poginulo u ratnim borbama zastupajući patriotske ideje koje nisu zastupali pre početka Svetskog rata. Na primer, na strane Nemačke to je bio slikar ekspresionista i osnivač grupe Plavi jahač (Der Blaue Reiter)Franc Mark (Franz Marc). Poginuo je na Verdenskom frontu 4. marta 1916. godine. Francuski postkubistički skulptor Anri Godije-Brzeska (Henri Gaudier-Brzeska) je poginuo na frontu 5. juna 1915.Heroizam i patriotizam su bili identifikovani na gotovo neupitan način.

Slike austrougarskog ratnog slikara Oskara Laskea su primer tipičniog ratnog dokumentarizma tj. naivnog slikarskog realizma kojima se svedoči o viđenom ili pripovedno predočenom ratnom događaju. Tema njegove poznate slike je ulična borba u ”orijentalnom” Beogradu između autrougarske i srpske vojske. Slika je važan dokument o danima autsrougarskog zauzimanja grada i otpora koji je pružen, ali i o orijentalizujućoj perspektivi prikazivanja grada.

Slika Eduarda Andrijana Duseka (Eduard Adrian-Dussek) prikazuju scenu iz ratom razorenog Beograda. Pejzažni modalitet je poslužio za sugerisanje ratne atmosfere. Slika se pokazuje kao model pikturalnog iskzivanja i pokazivanja specifične situacije - gradskog rečnog prizora. Reč je o sugestiji grada u ratu i tragova koje rat ostavlja sa naznakama dubokog siromaštva.

U antiratnim umentičkim praksama je Svetski rat osuđen kao totalno nasilje i degradacija čoveka. Kao internacionalna ideološka manipulacija kojom je u ime nacionalnog patriotizma došlo do masovnih stradanja i žrtvovanja nekoliko genracija ljudi radi ostvarivanja velikog obrta kapitala i reorganizovanja svetske privrrede i tržišta. Jedna od značajnih umetničkoh kritika Svetskog rata je knjiga grafika nemačkog dadiste Oto Diksa (Otto Dix) Der Krieg iz 1924. Gde su grafičkim postdadaističkim i proto-ekspresionističkim sredstvima prikazane strahote rata na frontovima Evrope. Srpski pesnik Dušan Vasiljev je u pesmi ”Čovek peva posle rata” razvio anti ratni stav na najeksplicitniji i, zaista, izuzetno redak način:

Ja sam gazio u krvi do kolena,
i nemam više snova.
Sestra mi se prodala
i majci su mi posekli sede kose.
I ja u ovom mutnom moru bluda i kala
ne tražim plena;
oh, ja sam željan zraka! I mleka!
I bele jutarnje rose!

Ja sam se smejao u krvi do kolena,
i nisam pitao: zašto?
Brata sam zvao dušmanom kletim.
I kliktao sam kad se u mraku napred hrli,
i onda leti k vragu i Bog, i čovek, i rov.
A danas mirno gledam kako mi željnu ženu
gubevi bakalin grli,
i kako mi s glave, raznosi krov, ─
i nemam volje ─ il’ nemam snage ─ da mu se svetim.

Ja sam do juče pokorno sagibo glavu
i besno sam ljubio sram.
I do juče nisam znao sudbinu svoju pravu ─
ali je danas znam!

Oh, ta ja sam Čovek! Čovek!
Nije mi žao što sam gazio u krvi do kolena
i preživeo crvene godine Klanja,
radi ovog svetog Saznanja
što mi je donelo propast.

I ja ne tražim plena:
oh, dajte meni još šaku zraka
i malo bele, jutarnje rose ─
ostalo vam na čast!

Ipak, u dominantnom društvenom kontekstu za srpske umetnike učešće u ratu je značilo potvrdu ličnog i kolektivnog patriotizma. Patriotizam je bio postavljen kao dominantni i neupitni politički izbor. S druge strane, može se reći da je dinastija Karađorđević militarizovala i žrtvovala građane Srbije u skaldu sa ciljevima proširenja teritorije i stvaranja velike Srbije, te, zatim multinacionalne Jugoslavije. Na primer, kao primeri izrazitog patriotizma mogu se spomenuti učešća modernističkih slikarki kao što su Nadežda Petrović i Beta Vukanović u dobrovoljnom medicijnskom radu na ratištima. Nadežda Petrović se nakon studiranja slikarstva u Minhenu vratila u Srbiju 1903. godine. Bila je aktivna društvena i kulturalna radnica - radila je na osnivanju Kola srpskih sestara 1903., Jugoslovenske umetničke kolonije 1904. Izlagala je na prvoj i četvrtoj jugoslovenskoj umentičkoj izložbi 1904. i 1912. Kao bolničarka je učestvovala u Balkanskom i Svetskom ratu. Bila je u poljskoj bolnici Dunavske divizije. Bila je u poljskoj bolnici u Valjevu gde je umrla od pegavog tifusa. Beta Vukanović, rođena Nemica, izabrala je srpski kontekst kao svoj životni horioznt. Učestvovala je kao ratna bolničarka u balkanskim i Prvom svetskom ratu. Boravila je u Francuskoj od 1916. godine. Izlagala je na Srpskoj izložbi umetnosti i domaće radionosti u Lionu 1917. godine.

Ratno slikarstvo je nastajalo kao deo vojnih obaveza i bilo je funkcija delovanja ratnih slikara u kontekstu državnih interesa: dokumentovanja i propagande zvanične politike. Modalitete slikarskog prikazivanja ratnih događaja tokom Prvog i Drugog balkanskog rata, te Prvog svetskog rata su se zasnivali na dokumentovanju i svedočenju, propagiranju, mitskom pripovedanju i memorijskom glorifikovanja ratnih zbivanja. Reč je o slikarstvu koje dokumentuje, propagira, mitologizuje i memorijski evocira sećanja na ratne događaje, pobede i žrtve u okviru nacionalnog konteksta. Ratno slikarstvo je u biti bilo političko i patriotski motivisano a veoma retko u formalnom smislu dokumentarno. Ratno slikarstvo se ukazalo kao političko motivisanje vizuelnog prikazivanja ratnih događaja, a ratna umetnička pozicija se pokazala kao pozicija učesnika u ratu i ratnog svedoka. Tako da većina slika nastalih tokom Svetskog rata nisu bila deo žanra ”istrorijskog slikarstva” u tradicionalnom akademskom smislu, već modernizovanog prikazivanja zatečene i brutalne ratne stvarnosti.

Najveći deo srpske ratne umetnosti je bio patriotski orijentisan u službi vojnih nacionalnih i državnih ciljeva. Retke su teme slika koje se tiču civilnog stanovništva. Umetnik u službi države je bio jedan od određujućih načina delovanja, stvaranja i umetničkog stvaralačkog rada. Reč je o umetnosti koja je nedvosmisleno stavljena u službu države i nacije u velikom ratu. Umetnici kao mobilisani vojnici deo svojih vojnih dužnosti obavljali su slikarskim prikazivanjem aktuelnih ratnih zbivanja. Prikazivan je svakodnevni život vojnika, borbena obuka, ratna dejstva, scene posle ratnih sukoba, vreme odmora, portretisani su vojnici i komandni kadar, odnosno, slikani su prizori predela kojima su prolazili tokom ratnih kretanja, pre svega, napuštanja Srbije maršem preko Albanije. Na primer, istoričar umetnosti Lazar Trifunović je ponudio nostalgičan i romantičan opisa sudbine slikara u ratu:
U predahu između bitaka, u časovima kada se za tren utiša grmljavina topova, vadio se crtaći blok ili kakav stari 'skicenbuh' ponet kao uspomena sa Minhenske akademije i pedantno, strpljivo kao u školskoj kalsi upisivali su se likovi vojnika i oficira, s apotrebnom brigom i pažnjom da se ne izostavi detalj, da se ne propusti karakter i ne izgubi atmosfera. Ovakve dokumente pravilo je u prvom svetskom ratu preko 40 srpskih slikara i slikarki kojima su se priključilo nekoliko kolega iz Hrvatske i Slovenije. Među njima su se nalaze i ljudi koji su stvorili našu modernu umetnost: Nadežda Petrović, Kosta Miličević, Milan Milovanović, Branko Radulović, Vladimir Becić, Marino Tartalja, Oton Iveković, Vilko Gecan i dr. Njihovi životni putevi su putevi rata: Nadežda umire kao bolničarka 1915. od pegavca u Valjevu, život bolesnog i izmučenog Radulovića gasi se u Skoplju, a Miličević i Milovanović sa mnogima drugim prelaze Albaniju i kao rekovalescenti borave na Krfu i Kapriju. Bila je to herojska stranica naše istorije ali i herojska epoha naše umetnosti.

Učešće hrvatskih slikara (Vladimir Becić, Marino Tartalja, Oton Iveković, Vilko Gecan) u srpskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata govori o tada prisutnoj projektivnoj ideologiji ”južno slavenstva” i, nastajućoj, politici ”jugoslovenstva”. Na primer, Vladimir Becić je predavao u Beogradu i Bitolju slikarstvo 1913. i 1914. godine. Stupio je kao dobrovoljac u srpsku vojsku u Bitolju 1914. Bio je ratni slikar u Štabu Komande šumadijske divizije I poziva, a radio je i kao dopisnik francuskog časopisa L'Illustration.

Političke idejeo oslobođenju južnoslovenskih naroda pod Austrougarskom vlašću su bile deo tadašnje ideologijesrpskih, hrvatskih i slovenačkih intelektualaca i umetnika. Srpska vojna i narodna žrtva tokom Svetskog rata je dovela do ugradnje ”jugoslovenstva” u srpski politički identitet i jugoslovenstvo je identifikovano kao efekat srpske herojske žrtve, što je tokom međuratnog perioda stvorilo brojne konflikte u novonastaloj višenacionalnoj državi.

Slikar Dragomir Glišić u ratnom opusu (crteži, akvareli, ulja i fotografije) ostvario je najpribližnije modalitet ratnog dokumentarizma. On je bio naimenovani ratni slikar i fotograf. Postavljen je za ratnog slikara pri Prvoj armiji u Štabu Moravske divizije u Solunu oktobra 1916. U zvanju ratnog slikara je bio do demobilisanja 1919. godine. U pismu upućenom komandantu Moravske divizije od 28. aprila 1918. godine, navodi da je fotografskoj sekciji Vrhovne komande predao 400 fotografskih snimaka, 29 skica masnim bojama na kartonima i 1 veliku sliku masnim bojama. U žanrovskom smilsu je radio sa akademskim i karikaturalnim portretitima vojnika i oficira, prizorima iz borbe, prizorima logorovanja te pejzažima.

Dokumentarizam je podžanrovski konstrukt slikarskog realizma i namere da se doslovno predoči vidljivi svet sa svim prirodnim, društvenim i ličnim kontradikcijaama i konfrontacijama usred opšte ratne kataklizme. Realizam nikada nije bio doslovno prikazivanje sadašnjosti, već prikazivanje koje ima unapred zadatu funkciju politizacije prizora, figure, lika ili predočivog događaja. Realističkom slikom se alegorizuje prizor. Želi se da se pokaže i kaže više od onoga što se vidi na površini platna. Dokumentarizam, naprotiv, treba da vrati realizam doslovnosti viđenog i prikazanog na datom mestu i u datom vremenu. Napeti odnos realizma i dokumentarizma je u biti konflikta koji ratni slikari kao umetnici iskazuju svojim delo, kad god žele da budu nešto drugo do ”vojnih ilustratora”.

Petar Ranosović se pripremao za vojni poziv u Risiji, zatim je studirao sliaksrtvo u Minhenu. Učestvovao je u ratovima od 1877. godine. Bio je nastavnik crtanja na Velikoj školi i, zatim, univerzitetu od 1899. godine. Učestvovao je u balkanskim ratovima, dok u Svetskom ratu nije učestvovao. Na primer, Ranosovićeva slika Kroz Alabanija(1912.) i Golubovićeva slika Preko Albanije 1915.(1920.) suštinski se razlikuju. Ranosović slika je kao i Eškićevićeva neposredni dokument i nudi se kao svedočanstvo o ratnim stradanjima učesnika. Pozna Golubovićeva slika je herojska i demonska alegorija stradanja u maršu kroz Albaniju, koja više nije dokumentarni realizam vojnog slikara već konstrukcija kulturalne memorije o heroizmu i stradanju jednog naroda. Miloš Golubović je posle prelaska Albanije bio ratni slikar u Vrhovnoj komandi u Slounu 1917. i 1918. godine. Izlagao je na Jugoslovenskoj izložnbi u parizu 1919., gde je i radio na Akademiji Grand Chaumiere 1920.

Karakteristično je da je znatan broj modernih slikara čiji se rad kretao od imresionizma i postimpresionizma do ekspresionizma ušao u ”modernistički ratni dokumentarizam”. Spoj modernističkog individualizovanog izraza i zahteva ratnog dokumentarizma je stvorio neobične primere svetlogili ”svetlosno motivisanog” i gestualno izvedenog ratnog slikarstva. Može se ova tendencija u radu slikara pratiti od portreta (Miloš Golubović Portret Živorada Nastasijevića iz 1917. ili Kosta MiličevićPortret pešadijskog narednika Ljubomira Busarčevića iz 1915.) do pejzaža (Nadežda Petrović Vezirov most iz 1913. i serija slika Koste Miličevića koja prikazuje ostvrvo Krf i ostrvca oko njega iz 1918.). Modernistički slikari su lako spojili svoje fascinacije modernističkim izrazom zasnopvanim na jakom gestu, bojenim kompozicijama i plošnosti sa ratnim patriotskim zahtevima jer se time potvrđivao njihov identitet modernih nacionalnih umetnika - umentika nacionalne elite koja teži estetskoj emancipaciji i u najtežim ratnim vremenima. Modernost - impresionistički, postimpresionistički i ekspresionistički izraz nije tu čin moderne subverzije, već je izraz klasne i nacionalne apologije.

Kosta Miličević je mobilisan 1914. godine. Albaniju je prešao 1915. godine. Na krfu je boravio od zime 1916. do proleća 1917., kada se vratio na Solunski front. Pored slika radio je i na pozorišnoj zavesi za vojničko pozorište . Njegove impresionističke slike koje prikazuju Krf su izuzetni primerci ratnog slikasrtva dovedenog do modernističke autoniomije i izraza.

Golubovićev Portret Živorada Nastasijevićase može gledati kao jedna postimpresionistička i dokumentarna rerezentacija vojničkog odmora na cvetnoj poljani. Crveni cvetovi - makovi se mogu gledati i kao sentiment za idiličnom prirodom Srbije. Ali, može sve to biti i jedan melanholični trenutak mira koji ne može razrešiti opštu teskobu čovečanstva kakvu je doneo totalni svetski rat. U pitanju je jedna, verovatno, od najkontraverznijih slika u kojoj se patriotska i melanholična upitanost susreću jezikom postimpresionističkog kolorita - crveni makovi mogu biti i kosovski božuri.

Vasa Pomorišac jen učio sliaksrtvo kod Stevana Aleksića u Modošu. Radio je kao ikonopisac u Novoim Sadu. Kratko je studirao u Minhenu 1914. Posle mobilizacije u Austrougarsku vojsku i odlaska na front u Galiciju predaje se Rusima novembra 1914. Priključio se jugoslovenskim dobrovoljačkim odredima 1916. Bio je teško ranjen u borbama kod mesta Sosusi Ali Bei. Oporavljao se na Krimu. Sa Jugoslovenskom divizijom je preko Sibira, Mandžurije, Indijskog okeana, Sueca i Aleksandrije3 stigao na Solunski front 1918. godine. Bio je dodeljenj topografskom odeljenju. Rat je kao dovođenje u pitanje individualnosti transponovan je u izvesnim slikama u neizvesnu atmosferu sentimentalnosti, nostalgičnosti i melanholije (Vasa Pomorišac Čežnja iz 1918.). Plavi tonovi ove slike deluju ohlađeno i ne nude ”gvozdenu čvrstinu ratnika” već upitanost o tome gde se umetnik nalazi, kuda ide itd.? Ne treba zanemariti da je jedan od najkrvavijih i brutalnijih ratova u dotadašnjoj istoriji Zapada učesnike suočio sa krajnjim pitanjima opstanka, ljudskosti i odnosa među ljudima. Patriotski optimizam započinjanja rata je doveden do melanholične vizije ”sopstva” u svetu bez izlaza.

Propagandni aspekti ratnog slikarstva ili ratne vizuelne kulture se mogu videti, na primer, na dva indikartivna primera.

Na Guljevičevom portretu kralja Petra I Karađorđevića u ratnoj uniformi na planinskim obroncima se sugeriše mit o narodnom Kralju ratniku. Predstava starog kralja sugeriše direktnu poruku o ”vođi-ocu koji je sa nama”. Mit o kralju Petru I je građen kako u usmenom predanju tako i u slikarskom predočavanju (Guljevičeba slika iz 1940.). Reč je o konstrukciji simboličkog dinastičkog jezgra koje se mora izneti iz ratnog konflikta da bi se ponudila očinska zaštita i državni autoritet vojnicima koji su tokom rata postali idealni uzorak zamišljene nacije aktuelne i buduće države. Odnos očinstva i državotvornosti je ugrađen u vizuelne prezentacije kralja. Fotografija Kralja Petra I sa bradom snimljena u Solunu ukazuje na žalost Kralja za izgubljenom otadžbinom. Bradu je obrijao po dolasku u Srbiju 1919. Petar Karađorđević je postao kralj Srbije 15. juna 1903., a kralj Srba, Hrvata i Slovenaca od 1. decembra 1918. do 16. avgusta 1921.

Sasvim drugačiji je primer razglednica naslovljena Mučeništvo Srbije. Epizoda iz evropskog rata objavljena u Italiji sa referencama na prolazak srpske vojske kroz Albaniju. Delo nepoznatog propagadnog ratnog ilustratorskog rada ukazuje na sukob srpskog vojnika sa austrugarskim vojnicima i albanskim paravojnim borcima. Ova i slične razglednice kao i novinske ilustracije su konstruisale identitet srpskog ratovanja kao herojskog oslobodilačkog stradanja u neravnopravnom sukobu sa velikim Centralnim silama u dramatičnom i konfliktnom balkanskom prostoru. Nacionalizam i rasno-religijska konfrontiranog su sastavni asopekti i funkcije ovog kulturalnog vizuelnog teksta. Sukob srpske vojske i albanskih plemenskih ili paravojnih ratnika je imao dugu istoriju vezanu za raspad Otomanske imperije i srpske oslobodilačke ratove koji su dovodili do etničkog čišćenja oslobođenih/osvojenih teritorije. Sukobi tokom balkanskih ratova imali su za posledicu napade albanskih ratnika na srspku vojsku tokom povlačenja kroz Albaniju i, zatim, na osvetu srpske vojske po probijanju Solunskog fronta i povratka u domovinu.

Završnica: novi anatgonizmi

Posledice Prvog svetskog rata su bile velike i u geopolitičkom smislu su označene raspadom Austrougarske, Otomanske i Ruske imperije, te nastankom novih država: Republike Austrije, Mađarske, Republike Turske, Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca u koju je uključena Kraljevina Crna Gora, Čehoslovačke republike, Sovjetskog saveza, Finske, Estonije, Letonije, Litvanije i Poljske. Time je došlo da razaranja devetnaestovekovnog poretka koji je uspostavljen posle Napoleonovih ratova. Moderni buržoaski svet je transformisan u novi ekonomski, proizvodni potrošački poredak razvijenog industrijskog društva koji je značio utvrđivanje nacionalnih država, sa izuzetkom SSSRa, i razvijanje potencijalnog internacionalnog kapitalizma. Liberalni parlamentarni koncept je postavljen kao dominantan a njemu su se ubrzo suprotstavili taotalitarni jednopartijski režimi od boljševičkog SSSRa preko fašističke Italije do nacionalsocijalističkog Trečeg Rajha. Nastala slika sveta nije bila stabilna i nju su dalje karakterisali potencijalni sukobi oko sirovina i kolonija, jeftine radne snage, internacionalnog tržišta, te odnosi nerazvijenih i razvijenih društava i država. Diktatorski i vojni režimi kasnih dvadesetih i tridesetih godina su se formirali i ukazivali kao desni odgovor na ekspanzivna internacionalna liberalna tržišta, a međunarodni uticaj radničkog pokreta sa podrškom SSSRa je bio levičarski odgovor na permanentne krize i antagonizme kapitalizma.

Raspad Austro-Ugarske dolazi u leto 1918. Izbijaju demonstracije protiv austrijskog nadvojvode i Habzburške monarhije oktobra 1918. Radikalna buržoazija, predvođena Mihajem Karojijem (Mihály Károlyi) obrazuje Nacionalni savet Mađarske 25. oktobra. U isto vreme kada se obrazuje Nacionalni savet Mađarske formira se Sovjet radnika u Budimpešti, koji radi na učvršćenju sovjeta u fabrikama i selima. Republika je proglašena 16. novembra. Formira se Komunistička partija sa Belom Kunom (Béla Kun) na čelu. Komunisti se pripremaju za oružani ustanak. Antanta je uputila notu-ultimatum vladi Mađarske. Vojska Antante je okupirala Debrecin i okolinu. Rumunskoj vojsci je dato pravo da uđe 100 km u dubinu mađarske teritorije. U takvoj situaciji Karoji podnosi ostavku. Komunisti usmeravaju demokratsku revoluciju u pravcu socijalističke. Formiran je Privremeni revolucionarni savet. U proglasu revolucionarne vlade stoji: „Mađarski proletarijat će se boriti protiv imperijalizma zajedno sa ruskom sovjetskom republikom i proletarijatom celog sveta, zajedno sa svim onima koji su shvatili da za pobedu socijalizma nema drugog puta od zajedničke revolucionarne akcije radnika, vojnika i seljaka“. U društvenu svojinu 25. marta prelaze sva privatna rudnička, industrijska i trgovačka preduzeća koja imaju preko 20 radnika. Dolazi do međunarodne vojne intervencije pokrenute od zapadnih saveznika. Bela Kun je sa većinom rukovodilaca pobegao u Beč 2. avgusta, gde su ih austrijske vlasti internirale. Rumunska vojska ulazi u Budimpeštu. Mađarska komuna je trajala 130 dana, a njeno mesto je zauzeo beli teror rumunskih okupacionih snaga i trupa admirala Mikloša Hortija.

Završnica Prvog svetskog rata je bila obeležena borbama za teritorije i uspostavljanje novog državnog poretka posle raspada Austrougarske imeprije. Ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca stvorena je nova južnoslovenska država. U novu državu su bile uključene i teritorije Kraljevine Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Vojvodine. Srem je postao deo Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca 29. oktobra 1918. Banatska republika je oformljena u Temišvaru 31. oktobra 1918. Sabor Srba, Bunjevaca i ostalih naroda proglasio je ujedinjenje Vojvodine (Banat, Bačka, Baranja) sa Kraljevinom Srbijom 25. novembra 1918. Sabor Srema je proglasio ujedinjenje sa Srbijom 24. novembra 1918. Srpsko-mađarska republika Baranja (Baranya–Baja) je osnovana, tj. samoproklamovana, 14. avgusta 1921. godine. Republiku su činile teritorije Baranje i severne Bačke. Predsednik ove države bio je modernistički slikar Petar Dobrović . Dobrović je kao Srbin iz Mađarske iskazo svoja levičarske uverenja učešćem u republikanskoj politici. Glavni grad je bio Pečuj. Baranjska republika je bila prostor pod kontrolom srpske vojske nakon raspada Austro-Ugarske, ali, istovremeno, i levo orijentisanih mađarskih republikanaca. To paradoksalno dvovlašće je učinilo ovu teritoriju neizvesnom slobodnom zonom. Tu su se sklonili mnogi mađarski levičari, komunisti i revolucionari nakon kontrarevolucije admirala Mikloša Hortija (Miklós Horthy). Teritorija Republike Baranje je podeljena između Mađarske i Kraljevine SHS 21–25. avgusta 1921. Republika je ugušena intervencijom i pritiskom zapadnih sila Antante koje su podržale admirala Hortija protiv mađarske levičarske revolucije. Dobrović je uhapšen i nakon krtkog vremena je pobegao iz zatvora nastanivši se u Kraljevini SHS.