Gani Mehmetaj

ALBANSKA KINEMATOGRAFIJA IZMEĐU ŽELJA I MOGUĆNOSTI

Sarajevske Sveske br. 19/20

1.
Retke su one nacionalne kinematografije, naročito iz grupe takozvanih malih kinematografija, kao što je i albanska, koje su od 14 igranih, 40 dokumentarnih, 15 crtanih filmova snimljenih godišnje u vreme komunizma (kako navodi istraživač Abdurahim Musliu), spale na 2 igrana filma, 3-4 dokumentarna i isto toliko crtanih. To se desilo albanskoj kinematografiji, koja je u vreme diktature prosečno realizovala više od 10 igranih filmova, a na 3 miliona stanovnika i s bioskopskom mrežom od 100 bioskopa imala je preko 500.000 gledalaca po jednom filmu. Na tom planu, u smislu kvantiteta, ona nikada više nije dostigla prethodno stanje. Posle 1990. godine sineasti su bili slobodniji, ali i siromašniji da bi realizovali film. Prema nekim sineastima, uspeh je ipak bilo i to što se film odvojio od uticaja države, ali je bio i žrtva zbog nedostatka sredstava, ili zbog jednog drugog diktata: zbog tema koje su nametali koproducenti, naročito oni sa Zapada, ili zbog pomodnih tema vremena, što je više naličilo crnom (zakasnelom) talasu albanskog filma, otkrivajući crne strane života, zlo, izopačenost i posledice totalitarizma. Sve to nije nedostajalo u životu, naprotiv, bilo ga je i na pretek, ali je posle nametnutih tema – NOB-a, lakirane stvarnosti, izgradnje socijalizma – usledio period filmova o totalitarizmu, gorkoj stvarnosti tranzicije, prostituciji, bolnom egzodusu, velikim potresima itd. Snimljeni su i filmovi o Drugom svetskom ratu, na jedan novi način, i filmovi o vremenu od pre Prvog svetskog rata, kao i filmovi iz perioda 30-ih godina prošlog veka.

Posle pada komunizma, albanska kinematografija potpuno se odvojila od tematskih klišea i partijskog tutorstva. Bila je to kinematografija s najjačom cenzurom i nadzorom u istočnoj Evropi, tako da razni zapadni pravci nisu ni dodirnuli albanski film, kao što ga nije prodrmao ni hrabri poljski film, ni mađarski i novine češkog filma. Međutim, i pri takvoj strogoj kontroli bilo je umetničkih nadahnuća, istaklo se nekoliko filmova koji su se odupirali vremenu, bilo je zavidnog profesionalizma, a i gledalaca koji su voleli domaći film. Pad broja proizvedenih filmova bio je posledica koliko pada sistema, toliko i velikih unutrašnjih potresa, teškoća u konsolidaciji pravne države, malih investicija u kinematografiju, odnosno celokupnog raspada tehnike i tehnologije proizvodnje filma.

Sineasti su bili ubeđeni da će Zakon o kinematografiji doneti dobro, da će 1996. zemlju preplaviti strani filmski studiji, koji su raspolagali tehničkom bazom i infrastrukturom za proizvodnju filmova i postprodukciju. Takođe, velika nada polagana je u strane producente, da će biti zainteresovani da investiraju u albanski film. Ovaj san bio je prisutan gotovo kod svakog albanskog sineaste, koji su mislili i nadali se da će posle duge izolacije njihovi scenariji dopreti do stranih producenata i da će bez teškoća biti realizovani. No želja i realnost bile su daleko jedna od druge. Za filmski studio Alba film nije bilo nikakvog interesovanja da se obnovi i stavi u funkciju, pa je skoro sasvim uništen, s nadom da će ako bude imao nisku cenu u privatizaciji, neko imati koristi od toga. Tako je nastao Alba film studio, koji je daleko od svoje nekadašnje glavne funkcije. U međuvremenu, na planu zajedničke produkcije (proizvodnje filmova), u tom periodu nastalo je nekoliko filmova, štaviše albanski film se bolje snašao od većine kinematografija u regionu. Međutim, ne u meri u kojoj se nadalo. Nije bilo dovoljno stranog kapitala koji bi nacionalnu kinematografiju mogao da izvuče iz krize nedostatka materijalnih sredstava. Skoro svi filmovi su snimljeni uz pomoć stranih finansijera, ali je reč o jednom ili dva filma godišnje, što nije neki veliki broj, bez obzira na učešće na mnogim međunarodnim festivalima i nagradama koje ranije nisu sticali.

Kopirajući francuski Zakon o kinematografiji i dugu tradiciji francuskog Filmskog centra, albanski Zakon o kinematografiji uslovio je finansiranje filmskog projekta garancijama filmske kuće da raspolaže sa polovinom kapitala, ili da će u finansiranju učestvovati neki strani producent. Nekoliko filmova obezbedilo je strane donatore ili koproducente izvan Albanije, ali je to uvek vodilo mešanju u izbor teme ili u pristup.

Albanski film tematski je postao vrlo raznovrstan, sloboda izražavanja proizlazila je iz akumuliranog gneva prema diktaturi, iz potisnutih nadahnuća o nekadašnjim užasima totalitarizma, deprimirajuće stvarnosti itd. Ali ni demokratija nije mnogo obećavala, stvarnost je bila prilično turobna i stresna, tako da je i ovaj period dosta zastupljen u albanskim filmovima.

Filmovima o savreminim temama, s nekim izuzecima, nedostajalo je potrebno umetničko nadahnuće i zadovoljavajuća dramaturgija. Prevladavao je dokumentarizam, s nedovoljnom umetničkom imaginacijom. Film je više bio iskaz gneva nego što je posedovao umetnički izraz i dramsku ubedljivost na umetničkom planu.

Film koji je predstavljao prekretnicu u ovom periodu bio je Umiranje konja Saimira Kumbara (1991), po scenariju Nedžata Tafe. Praveći paralelu između vremena diktature i tranzicije – glavni lik je postavljan u dramatične situacije, bio je proganjan i zatvaran u vreme diktature Envera Hodže, a dojučerašnji progonitelji i denuncijanti ponovo postaju bitni faktori u društvu, karike „demokratije“– Kumbaro primerenim filmskim izrazom i na zavidnom umetničkom nivou pripoveda turobnu priču o diktaturi i o sudbinama ljudi u toj diktaturi. Reditelj ovog filma snimio je još 10 drugih igranih i više od 20 dokumentarnih filmova.

Zatim je usledila je serija interesantnih filmova. Jedan dan iz jednog života (1993) u režiji Đerđa Džuvanija, eksperimentalni film s Kadrijom Rošijom u glavnoj ulozi, jedno od najzvučnijih imena u albanskoj kinematografiji. Za nekoliko godina Džuvani je postao najprisutnije i najuspešnije ime u albanskom filmu. Nekrolog (1994) Fatmira Kočija, jedan drugačiji pristup u albanskoj kinematografiji, jedan prosede između realnog i irealnog, ep koji obuhvata srednji vek, diktatora i diktaturu, krvavu slobodu i onu (ne)proživljenu. I ovaj reditelj postaće kasnije vrlo prisutan, s dva filma koja su učestvovala na međunarodnim festivalima. Poslednja ljubav (1994) Đerđa Džuvanija, s pričom o žrtvi i zločincu.

Pukovnik bunkera (1996) Kujtima Čaškua je najuspešniji i najviše pominjani albanski film u 90-im godinama. Producirale su ga tri države: Albanija, Poljska i Francuska, a na njemu su sarađivali sineasti iz Albanije, Poljske, Francuske i sa Kosova. U odnosu na većinu drugih sineasta, Čašku je originalnim filmskim izrazom uspeo najbolje da iskristališe period diktature i sudbinu pojedinca u toj paukovoj mreži.

Noć (1998) Esata Muslije, brižljivo i inventivno realizovan u koprodukciji sa Vardar filmom iz Makedonije, takođe je sublimacija žarke želje za oslobađanjem od diktature posvećivanjem bogomolji, ali diktatura se zbog te „blasfemije“ sveti na užasan način (Albanija je bila jedina ateistička država). Zatim sledi ne mali broj filmova različitih dometa, koji se bave egzodusom, prostitucijom, velikim razočarenjem Albanaca i organizovanim kriminalom: Bolero (1997) Besnika Biše, Porta Eva (2000) Alberta Minge. Nasuprot njima, Majčino srce Besnika Biše i Sakova svadba (1998) Vladimira Priftija su dva umetnička filma koji se tematski i po vremenskom periodu razlikuju. Prvi se na topao, human način i s puno čežnje bavi samoćom i bekstvom, dok drugi donekle na socijalan način pristupa nesvakidašnjoj borbi između bogatih i siromašnih i jednom preokretu između dva svetska rata.

2.
Drugi, najuspešniji period je period trećeg milenijuma, s jednim brojem reditelja i filmova u kojima su oni pronašli sebe i formirali svoj umetnički identitet. Ni plejada starih reditelja nije se povukla iz „nadmetanja“: Dimiter Anagnosti, Kujtim Čašku, Piro Milkani, Saimir Kumbaro i dr. Međutim, Đerđ Džuvani, Fatmir Koči, Besnik Biša, Artan Minaroli i dr. su ti koji su veoma prisutni na međunarodnim festivalima.

Tirana, nulta godina (2001), u režiji i po scenariju Fatmira Kočija, s glumcima: Nevine Mečaj, Ermela Telji, Rajmonda Bulku, Robert Ndrenika. Posledice diktature i nedostatak vlasti u periodu posle diktature u Albaniji. Groznica za bežanjem iz zemlje je kolektivna, a naivna nada u bolji život je velika. Mali je broj onih koji veruju da bolji život može da se gradi i u svojoj zemlji. Koči se opredelio za dokumentarnost koja nas ostavlja bez daha, gde ne nedostaju ni snimci periferije jednog velikoga grada u njegovim ostacima i „slengu“ građana, koji se trude i muče u životu okrenutom naopako.

Slogani (2001), u režiji Đerđa Džuvanija, po scenariju Uljeta Aličkaja, s producentom Arbenom Taselarijem i kamerom Geralda Thiavile. Glumci: Luiza Džuvani, Artur Gorišti, Agim Ćirjaći, Robert Ndrenika. Događaj je iz vremena „jakih“ parola i velike hipokrizije. Andrea počinje da radi kao učitelj u jednom malom albanskom planinskom selu. Njegov prvi zadatak je da odabere jednu od dve komunističke parole. Sukob počinje kada digne svoj glas protiv sekretara partije. U početku je diskretan, s unutrašnjom tenzijom. Reditelj izuzetno britko, s primerenim filmskim izrazom i invencijom koja zadivljuje, tretira unutrašnje odnose toga vremena, koji izgledaju koliko anahrono, toliko i apsurdno, ali su veoma snažni.

Slogani su jedan od najuspešnijih i najkvalitetnijih filmova u albanskoj kinematografiji. Specijalna nagrada na Međunarodnom festivalu u Kanu, Gran pri na Filmskom festivalu u Tokiju, Nagrada mladih na Filmskom festivalu u Kanu 2001., nagrada za najbolju režiju na Filmskom festivalu u Tokiju 2001. godine, nagrada za najbolju glumicu Luizi Džuvani i nagrada za najbolji scenario Uljetu Aličkaju na 12. festivalu albanskog filma.

Dragi neprijatelju (2003), u režiji Đerđa Džuvanija, prema scenariju Dimitra Džuvanija i Đerđa Džuvanija. U glavnim ulogama: Ndričim Džepa, Peter Lohmejer, Luiza Džuvani, Margarita Džepa i dr. Događaj se odigrao u Albaniji 1943. godine: jedan trgovac Albanac, jedan muškarac i jedna žena u jednoj nestalnoj vezi, jedan nemački oficir, jedan italijanski vojnik koji je ostao u Albaniji posle kapitulacije Italije, jedan Jevrejin i jedan partizan. To je galerija likova koje sudbina dovodi u jedan uzani prostor, u jedan albanski ambijent gostoprimstva ali i nesreće. Neko vreme žive u harmoniji. Film je rađen sasvim drugačije od ranijih filmova albanske kinematografije. U njemu postoji drama, burleska, ali i tragičan kraj – film se završava dolaskom partizana, koji streljaju glavnog junaka. To je jedan od najboljih filmova albanske kinematografije.

Noć bez meseca (2003), reditelja, scenariste i producenta Artana Minarolija. Glume: Niko Kandžeri, Genc Fuga, Enerjeta Jani, Kledi Kapedžiu i dr. Rudina, 16-ogodišnja devojka, i njen deda, strog i enigmatičan čovek, napuštaju selo kako bi emigrirali na Zapad. U vozu Rudina sretne Đerđa, 23-godišnjeg mladića. Film ima linearnu priču, komponovan je dobro, sadrži dramatičnost i umetnički je nadahnut. Laureat je mnogih nagrada: za najbolji film u Nju Džersiju, za najbolji film na festivalu u Rimu, za najbolju muziku na festivalu u Napulju.

Crveno cveće, crno cveće (2003), u režiji Mevlana Šanaja, po scenariju Nataše Lako, direktor fotografije Afrim Spahiu, producent Mevlan Šanaj i muzika Kujtim Laro. Glume: Niko Kandžeri, Genc Fuga, Enerjeta Jani, Kledi Kapedžiu. Film govori o turobnom životu ljudi. Kao i u nekoliko drugih albanskih filmova, pad komunizma otvorio je vrata za emigriranje na Zapad, gde je sve nesigurno ali izazov je veliki jer u Albaniji vlada ekstremno siromaštvo. Lilianu, slobodnu ženu, koja živi sa svojim tajnama, napustio je suprug. Događaj se odigrava u jednom napuštenom selu, odakle su posle velike zaraze mišjom groznicom ljudi pobegli gde su mogli. Samoća je veća nego ikada, a osećaj napuštenosti je na vrhuncu. Manipulišući ovim dvema kategorijama, turobnošću i samoćom, reditelj dovodi likove u jedan zatvoreni krug. Najveći deo radnje zbiva se tokom noći. Film je teška drama o postkomunizmu, u kojoj se ne vidi svetlost na horizontu, jer je on sasvim zatvoren. Ponekad se čini kao da se film vrti u krug. Nagrade: najbolji film na Međunarodnom FILM FESTU u Njujorku 2004, za najbolju fotografiju Afrimu Spahiu na 12. festivalu albanskog filma, za najbolju muziku Kujtimu Larou na 12. festivalu albanskog filma.

Magijsko oko (2005), reditelja Kujtima Čaškua, po scenariju Vatha Korešija i Kujtima Čaškua. Glume: Bujar Lako, Alban Ukaj, Arta Dobroši, Rajmonda Bulku. Producent: Anita Elsani – Elsani film, Kujtim Čašku – Ora film. Događaj se odigrava 1997. godine na jugu Albanije, tokom nemira koji su nalikovali građanskom ratu. Pasionirani fotograf je svedok jedne tragedije, koju je slučajno snimio svojom kamerom od 8 mm. Berti, televizijski novinar, tražeći vruću priču za vreme nemira u Đirokastri, izaziva smrt nekog starijeg čoveka Noke i njegove unuke. Sve se odigralo brzo, s unutrašnjom dinamikom koja ostavlja gledaoca bez daha: prvo se uvodi priča i pojavljuju likovi, a u nastavku se zatim razvija zaplet do svoga vrhunca. Film sadrži puno premisa kriminalističke priče, ali i neočekivane dramatičnosti koja gledaoca drži napetog. Uporedo sa tim prikazuje se teška atmosfera rata među Albancima 1997. godine, kada se rušila država i kada su na ulice izašle razne bande, koje su mesecima zaredom terorisale stanovništvo. Film je dobio drugu nagradu na Međunarodnom filmskom festivalu u Kairu, Srebrnu piramidu dobio je glumac Bujar Lako, nagradu „Saadeddin Ëahbaa“ za najbolji scenario Kujtim Čašku i Vath Koreši, a nagradu Međunarodne asocijacije kritičara (FIPRESCI) za režiju Kujtim Čašku.

Đoleka, Abazijev sin (2006), scenario i režija: Dimiter Anagnosti. Producent: Albania General Vision, finansiran od Nacionalnog kinematografijskog centra. Direktor fotografije: Spartak Papadimitri. Kostim: Durim Neziri. Glume: Artur Gorišti, Marjana Kondi, Endži Aguši, Zef Mosi, Muzafer Zifla, Roza Anagnosti, Luljeta Bitri, Rozeta Feri, Šeri Mita, Irjola Hodžaliu, Elizabeta Prifti. Anagnosti smešta radnju u vreme albanskog kralja Ahmeta Zogua, negde posle 1928. godine, na jugu Albanije. Jedan otac, diktator, želi da njegov naslednik bude kao i on sam. Isto kao i u prethodnom filmu, Priče iz prošlosti, i ovde se kroz egzotične priče ne prikazuju samo odnosi između oca i sina, već se otkriva i atomosfera međuljudskih odnosa u provincijalnoj sredini, gde svako špijunira svakog, odnosno svako zna sve o drugome. Uzaludnost provincijalnog života s mnogo ogovaranja, sa padre-padronom kao stožerom jednog atraktivnog događaja. Đoleka... je jedan od najšarmantnih filmova napravljenih poslednjih godina, s jednim lakim pristupom, drugačijom pričom i na način koji se razlikuje od većine dela albanske kinematografije. Anagnosti pripada starijoj generaciji reditelja, ali i ovog puta stoji na čelu najboljih albanskih sineasta.

Mao Ce Duni (2007), reditelja Besnika Biše, po scenariju Besniku Mustafaja. Glavne uloge: Fadilj Hasaj, Milja Sita, Marko Bitraku, Venđel Toče. Direktor fotografije Nino Celeste. Film tretira vreme kada je Albanija bila u ljubavi sa Kinom. Jedan Rom sa periferije odlučuje da detetu dâ ime kineskog rukovodioca, ali to najpre izaziva sumnju albanskih službenika, a zatim njihovo euforično odobravanje i dolazak kineskog ambasadora na imendan. Film je sarkastična burleska o ljudima i vremenu, a naročito o izopačenom sistemu koji svojim ugnjetačkim mehanizmom guta ljude i generacije. Ovo je jedna od najboljih albanskih filmskih komedija, koja je imala veliki uspeh i u Albaniji i na Kosovu.

Tuga gospođe Šnajder (2007), u režiji Pira Milkanija, jednog od najstarijih reditelja, praškog studenta, koji dugo nije snimao igrane filmove, ali je radio dokumentarne filmove. Tuga gospođe Šnajder je reminensencija o studentskom životu samog reditelja, o vremenu kada su odnosi između Albanije i Čehoslovačke bili odlični, ali su počeli polako da se hlade usled nastalih političkih trenja. U takvom bekgraundu mladi student Albanac završava prvu praktičnu vežbu u jednom češkom gradu, gde se zaljubljuje u neku devojku, ali se ujedno sreće sa tužnim i monotonim životom češke provincije, gde ne samo da život nije sjajan već, naprotiv, mnoge stvari nisu u redu. Film je snimljen u kooprodukciji Albanije i Republike Češke. To je jedan od najboljih Milkanijevih filmova i jedno od najboljih ostvarenja u albanskoj kinematografiji.

Crna godina, po scenariju i režiji Fatmira Kočija, prema istoimenom romanu Ismailja Kadarea. Događa se u vreme velikih turbulencija, posle povlačenja Turskog carstva iz Albanije i dolaska mnogih vojski na tu teritoriju. Film je samo premijerno prikazan. Ubraja se u najskuplje projekte albanske kinematografije. Pratila ga je izuzetna medijska reklama, jer je rađen po istoimenoj knjizi Ismailja Kadarea, najčuvenijeg albanskog pisca svih vremena i jer tretira jedan nedovoljno rasvetljeni vremenski period. U filmu igraju strani i albanski glumci. Ostvaren je u koprodukciji nekoliko država.

3.
Albanska kinematograija na Kosovu od početka je imala odvojen život, kao, iz poznatih razloga, drugo krilo kinematografije. Kosova-film ostvario je 35 umetničkih, dokumentarnih i kratkih filomova. Međutim, raspad bivše Jugoslavije i vojne mere uticali su da se filmska produkcija skoro potpuno prekine. Tu i tamo snimljen je po neki televizijski film, a dokumentarni su snimani ilegalno, pošto je Kosova-film, jedina filmska institucija na tom prostoru, stavljen pod prinudne mere. Deset godina nije realizovan nijedan umetnički film na 35 mm. Tri godine posle intervencije NATO-a na Kosovu i posle konsolidacije institucija, Ministarstvo za kulturu davalo je sredstva za realizaciju samo jednog umetničkog filma godišnje.

Kukumi (2005), u režiji Ise Ćosje, po scenariju Mehmeta Kraje i Ise Ćosje. Producent Gani Mehmetaj, produkcija Kosova-film. Glume: Ljuan Jaha, Anisa Ismailji, Donat Ćosja, Ilka Gaši, Škumbin Istrefi i dr. Odmah posle potpisivanja sporazuma između NATO-a i srpskih vojnih snaga, koje su okupirale Kosovo, Srbi su se povukli s Kosova. Film počinje s povlačenjem srpskih snaga iz jedne institucije za mentalno obolele. Slobodni i uplašeni, oni lutaju kroz popaljena i opustela mesta, susrećući se s frustriranim i euforičnim ljudima, koji pričaju o demokratiji, ali ih ne brine to što gaze ljudska prava slabijih. Takvu sudbinu doživljavaju tri lika ovog filma, koji se posle mnogo lutanja i peripetija i posle izgubljenih snova vraćaju u svoje kuće, sada deprimirani i razočarani slobodom koja im je data. Režiser filmova Proka i Čuvari magle, Isa Ćosja, ovoga puta na neobičan način prati filmsku priču, koristeći se dugačkim kadrovima, panoramama, egzotičnim snimcima i unutrašnjom dramom. Film je dočekan sa izuzetnim interesovanjem na Kosovu, u Albaniji, ali i na međunarodnim festivalima (učestvovao je na više od 55 međunarodnih festivala). Regovanja su bila različita. Specijalna nagrada žirija na Filmskom festivalu u Sarajevu, Bosna i Hercegovina, na 62. međunarodnom festivalu u Veneciji, Italija, nagrada za najbolju režiju na 12. festivalu albanskog filma, najbolji film na 12. festivalu albanskog filma.

Kosovska žeđ (2006), po scenariju i režiji Sunaja Rače. Izvršni producent: Salji Limani. Glume: Šećerie Bučaj, Rajmonda Bulku, Bljerim Destani, Faruk Begoli, Tinka Kurti, Ermelja Telji, Bisljim Mučaj, Meto Jovanovski i dr. Drama o poslednjem ratu na Kosovu i o posledicama tog rata, koja je potresla sve segmente društva i zemlje. Stožer filma je etničko čišćenje i mizerije koje su psihološki i fizički uništili ljude, roditelje koji su ostali sami, kojima je jedino preostalo da posećuju grobove svoje dece. Reditelj debitant Sunaj Rača prikazao je isprepletene sudbine pojedinaca iz raznih socijalnih područja i slojeva. Porodice koje tragaju ne samo za nestalom decom, nego i za novom nadom i perspektivom. Najbolji glumac Faruk Begoli, na 12. festivalu albanskog filma.

Anatema (2006), po scenariju i režiji Agima Sopija. To je takođe drama o poslednjem ratu (1998 – 1999) na Kosovu. Dva američka novinara i jedna domaća novinarka lutaju Kosovom, ali upadaju u srpske vojne i paravojne kandže. Albanka je silovana i zlostavljana, njeni sunarodnici ubijeni, stranci beže, mnogi su ostali na „bojištu“... Film se bavi mnogim temama i dilemama: moralom prljavog rata koji se događao na Kosovu, uperen uglavnom protiv civilnog stanovništva, nekažnjavanjem onih koji su izazvali rat, kao i manipulacijama i sumnjivim aktivnostima koja su se javile posle rata. Agim Sopi, poznato ime albanskog filma i pozorišta na Kosovu, ovoga puta usredsredio se na širok pristup, da bi predstavio sve ljudske sudbine i nesreće.

Legenda: Iz filma Umiranje konja Saimira Kumbara
Legenda: Kadar iz filma Kujtima Čaškua Kolonel Bunker
Legenda: Dragi neprijatelju, reditelj Đerđ Džuvani
Legenda: Noć bez meseca, reditelj Artan Minaroli
Legenda: Slogani, reditelj Đerđ Džuvani
Legenda: Tirana, nulta godina, reditelj Fatmir Koči
Legenda: Đoleka, Abazijev sin, reditelj Dimiter Anagnosti
Legenda: Kukumi, reditelj Isa Ćosja

prevod sa albanksog Nailje Malja Imami