Dubravka Đurić [1]

MARGINALIZACIJA POEZIJE I USPON PESNIKINJA U SRBIJI NA PRELAZU IZ 20. U 21. VEK

Sarajevske Sveske br. 21/22 [2]

Na početku knjige Pesnička kultura – Savremena američka poezija između zajednice i institucije teoretičar poezije Kristofer Bič je pisao da još uvek živimo u postromantičarskom dobu. U tom dobu prevladava uverenje da je poezija tip estetske proizvodnje čiji je status nezavisan od istorijskih, društvenih i ekonomskih prisila. Pošto poezija, po njemu, ima relativno ograničen broj čitalaca/čitateljki i ustrajno se percipira kao fenomen „visoke kulture“, metodi kulturalnih studija još nisu u dovoljnoj meri sistematski primenjeni na njeno proučavanje. Ali, poezija ne nastaje u istorijskom vakuumu, te se ni njeno vrednovanje ne odvija u vakuumu. Poezija je kulturalna praksa podređena istim snagama administracije, postvarivanja, standardizacije i homogenizacije, kao i kultura u celini. Zato je potrebno razumeti uslove u kojima se odigrava proizvodnja poezije, kako na nivou zajednica pesnika/pesnikinja, tako i na nivou institucija koje organizuju i rasprostiru pisanje poezije (Beach: 5). U skladu sa tim, u ovom tekstu ću se baviti poezijom u Srbiji na prelazu iz 20. u 21. vek, pre svega urbanom poezijom koju pišu pesnikinje. Naznačiću širi društveni kontekst u kojem se odvija pisanje, kao i određene insitucije u kojima su se formirale pesničke zajednice u ovom periodu pre svega u Beogradu. Usredsredila sam se na Beograd jer je kultura u postsocijalističkoj Srbiji centralizovana, što znači da je reč o periodu u kojem ne samo da se nisu razvijali drugi centri kulture, već su oni tokom 90-ih gušeni.

Marginalizacija poezije
Krajem 20. veka književnost gubi status povlašćene umetnosti, a u okviru nje posebno se marginalizuje poezija. To se dogodilo iz nekoliko razloga. Modernistički „režim označavanja“ prioritet daje rečima na račun slika, dok postmoderni „režim označavanja“ prioritet daje „figuralnom“ koje je vizuelno, pa su u središte pažnje sada vizuelne umetnosti i teatar. Modernizam je od 50-ih godina 20. veka, sa dominacijom strukturalnog metoda u nauci o književnosti, na povlašćeno mesto postavio poeziju kao žanr i to njeno mesto se održalo gotovo do kraja 80-ih godina. Postepenim prevladavanjem postmodernih teorija od početka 80-ih godina, naratologija postaje dominantan književno-teorijski i kritičarski metod. Zahvaljujući njenoj usredsređenosti na naraciju, proza u hijerarhiji književnih vrsta dobija prestižno mesto, a poezija se kao artificijelnija forma povlači. Tokom 90-ih povlašćeni predmet proučavanja književnosti postaje proza, te se zato i proučavanje poezije na katedrama za književnost u Srbiji marginalizuje. To znači da predavači i predavačice, posebno oni mlađi, ekskluzivno rade teoriju i kritiku proze, tako da i studenti/studentkinje uglavnom izučavaju prozu.

Marginalizacija poezije nije odlika samo postsocijalističkih društava, kao što je srpsko (videti: Perelman), ali u određenim društveno-političkim okvirima ima konkretne vidove. Prelaz od socijalizma ka tranziciji na prostoru druge Jugoslavije odvijao se u tragičnim, krvavim ratovima u kojima Srbija, naravno nije učestvovala, da cinično upotrebim tada često korišćenu frazu. Ako pogledamo područje kulture, možemo reći da je to period dominacije retro književnih modela, koji na nivou književnih reprezentacija konstruišu identifikacione modele. Retro postsocijalistički modeli pisanja poezije i proze učestuju u konstrukciji novog postsocijalističkog (postjugoslovenskog) srpskog identiteta (videti: Đurić, 2007). Traganje za „istinskim“ nacionalnim identitetom, koji se, navodno, izgubio tokom dugog i „represivnog“ perioda jugoslovenskog socijalizma, podstakao je pesnike i prozaiste da se okrenu temama i oblicima karakterističnim za starije periode nacionalne kulture. U Srbiji tokom 90-ih ruralna poezija postaje dominanta, pesnici i pesnikinje obnavljaju tradicionalne pesničke oblike, strofe, rime i metre. Retrogradna antimodernistička poezija u potpunosti dominira poljem poezije. Rolan Bart, a kasnije i američki jezički pesnik i teoretičar, Ron Silimen, pisali su o romanu kao žanru nastalom u periodu konstituisanja buržoaskog društva (Bart, Silliman). U kontekstu uspostavljanja novih postsocijalističkih država i (re)konstitucije njihovih nacionalnih identiteta, proza postaje pogodna kao identifikacioni model, naročito (pseudo)istorijski romani. Urbana poezija se potiskuje, a ubrzo i nestaje sa javne scene, jer nije pogodna da izrazi patriotska osećanja i da nam „objasni“ ko smo „mi“ u stvari. Obrađivanjem religioznih, lokalno patriotskih i ruralnih tema, bitno je jer na taj način pesnici pokazuju svoj patriotizam i privrženost (nanovo definisanoj) „staroj“ naciji, koja je konačno pronašla sebe i oslobodila se „balasta“ nacionalne „odrođenosti“ u okvirima socijalizma i jugoslovenstva.

Redefinisanje kulture u postsocijalističkoj Srbiji odnosilo se i na definisanje nacionalnog pisma, pisma koje na najbolji način „odražava“ „naš“ nacionalni identitet. Tokom socijalizma u Srbiji su izlazili časopisi štampani ćirilicom i časopisi štampani latinicom. Tokom 90-ih gotovo svi časopisi koji su u prethodnom periodu izlazili na latinici, prešli su na ćirilicu. To je bio znak povratka „korenima“. Reakcija na ovaj fenomen javila se osnivanjem novih časopisa koji deluju u okviru opozicionog, antimiloševićevskog bloka. Svi oni kao svoju političku odluku prihvataju latinicu i tako simbolički izražavaju protest protiv dominantnih državnih institucija, opšte politike, kao i protiv dominantnih trendencija u tadašnjoj srpskoj kulturi. Od časopisa treba pomenuti Reč i ProFeminu iz Beograda (izdavač Radio B92), Transkatalog iz Novoga Sada (izdavač Treći talas) i nešto pre njih, Košavu iz Vršca.

Zahvaljujući Reći, ProFemini i Transkatalogu, urbana poezija ponovo zadobija zamah. Pa ipak, marginalizacije poezije imala je poražavajuće učinke. Ekskluzivno urbane edicije poezije u izdanju Nolita i Matice srpske nestaju, odnosno njihov profil se menja u skladu sa dominantnom poetikom vremena. Mnogi pesnici i pesnikinje prestaju se baviti poezijom i okreću se prozi. Među njima su Ljiljana Đurđić, Jelena Lengold i Slobodan Tišma. Jedan deo pesnikinja i pesnika, mada ne napuštaju poeziju, okreću se pisanju proze jer ukoliko ste aktivni samo kao pesnikinja/pesnik, i radite u marginalnom žanru vaš rad je bio apriori osuđen na marginalnost. Među takvim autorkama/autorima pomenuću Ninu Živanević i Milana Đorđevića, kao i nešto mlađeg Lasla Blaškovića.

Časopisi, radionice, antologije
Časopis Reč je od kraja 1994. izlazio jedamput mesečno i tokom 90ih imao je znantan uticaj na formiranje srpske urbane književne scene. Ako se govori o poeziji, urednici Reči su se usredsredili na generaciju pesnika rođenih oko 1960. godine, od kojih su najznačajniji bili Dragan Jovanović Danilov, Vojislav Karanović, Saša Jelenković i Saša Radojčić. Zahvaljujući podršci urednika i kritičara Reči, ova pesnička struja je postavljena kao dominantni tok srpske poezije 90-ih. Urednice ProFemine, časopisa koji je pokrenut krajem iste te 1994, nasuprot tome, u istoj generaciji pesnika/pesnikinja rođenih oko 1960. izdvojile su novosadsku pesnikinju Jasnu Manjulov, vršačku pesnikinju Jelenu Marinkov (dve pomenute pesnikinje krajem 90-ih nestaju sa pesničke scene) i beogradsku pesnikinju Danicu Vukićević, koja je među najaktivnijima do danas. To je i period kada se na sceni pojavljuje Ana Ristović, predstavnica generacije rođenih oko 1970, autorka koja je od trenutka pojavljivanja imala izuzetnu podršku različitih institucija srpske pesničke scene i njihovih protagonista i protagonistkinja, uključujući i urednike Reči i urednice ProFemine.

Iz poetičkog delovanja Reči nastala je antologija muške poezije, koju je uredio Tihomir Brajović, jedan od urednika Reči, pod naslovom Reči i senke – Izbor iz transimbolističkog pesništva devedesetih (1997). U samoj knjizi, naravno, nigde nije naznačeno da je reč o muškoj poeziji, jer diskurs dominantne kulture konstruiše polje poezije kao polje ispoljavanja kreativnosti muškaraca, projektujući mušku subjekatsku poziciju kao univerzalnu. Drugim rečima, ideološka pozicija ovog univerzalističkog diskursa konstruiše poeziju kao univerzalnu praksu, ali taj univerzalistički diskurs nije rodno neutralan, zapravo, rodno je obeležen. Zato u ovu, kao i u tolike druge antologije, pesnikinje nisu uključene, jer se smatra da one pisanjem nikada ne mogu dostići visoku, univerzalnu, umetničku vrednost (o ulozi pesnikinje u anglosaksonskoj kulturi videti: Felbabov). Brajović je u antologiju uključio Dragana Jovanovića Danilova, Vojislava Karanovića, Sašu Jelenkovića, Sašu Radojčića i Nenada Šaponju. Poetički koncepti kojima antologičar objašnjava poeziju antologiziranih pesnika, koje antologiziranjem kanonizuje kao najznačajnije u generaciji, jesu simbolistički i neosimbolistički „ideal čiste poezije“, tj. „ideal apsolutne poezije“ i „novi misticizam pevanja“, tj. „povratak metafizici“. Rekla bih da ova poezija odgovara vremenu u kojem nastaje, svojim nostalgičnim, melanholičkim retro begom u mističke svetove klasične moderne poezije. Uvodni tekst konstruiše srpsku poeziju kao mušku, jer su u toj tradiciji relevantni gotovo isključivo i jedino pesnici.

Iz poetičkog delovanja ProFemine nastala je antologija Mačke ne idu u raj, koju je uredila pesnikinja Radmila Lazić, urednica ProFemine, nakon što je istupila iz Redakcije. Ona nas uvodi u fenomen ženskih antologija, o čemu će malo kasnije posebno biti reči.

Od 1997. godine na beogradskoj sceni su delatne dve književne radionice. Jedna je nastala kao Radionica kreativnog pisanja za tinejdžere i mlade (program Talenti) u okviru Fonda za otvoreno društvo. Vodili su je kritičarka Tatjana Rosić (koja tokom NATO intervencije napušta ovaj projekt), i pesnik, prozaik, kritičar i urednik Vasa Pavković. Iz nje je nastao Centar za stvaralaštvo mladih, vodio ga je Vasa Pavković, a bio je postavljen po uzoru na pesničke radionice (poetry workshops), koje su artikulisane u pesničkim radionicama na američkim univerzitetima od 70ih godina 20. veka (videti: Đurić, 2002). Polaznici/polaznice radionice pišu pesme, a u procesu rada se usredsređuju na sam tekst. Pesma se doteruje dok se ne dovede do formalnog savršenstva. Nastale pesme proizlaze iz „ideologije lirske pesme“ (videti: Đurić, 2006), koja podrazumeva konstruisanje jasno definisanog glasa, odnosno lirskog ja, izrazitu narativnost, kao i, deridijanskom terminologijom izraženo, metafiziku prisustva. Znatna finansijska potpora omogućila je i pokretanje edicije u kojoj su polaznici ove radionice mogli objaviti svoje knjige. Među pesnicima i pesnikinjama vezanim za ovaj projekt bili su Danica Pavlović, Marjan Čakarević, Dina Vuković i Radojica Bunčić.

Druga pesnička radionica se osniva u Centru za ženske studije i komunikacije, a kasnije deluje u okviru Asocijacije za žensku inicijativu (skraćeno AŽIN), koja postaje Ažinova škola poezije i teorije, koju je inicirala Dubravka Đurić, pesnikinja, kritičarka i urednica ProFemine. Dve feminističke organizacije, Centar za ženske studije, a kasnije AŽIN, ustupile su prostor i povremeno obezbeđivale finansijsku potporu, dok je ProFemina bila važna jer su u njoj autorke po prvi put objavljivale svoju poeziju. Proces rada se zasnivao na poetikama nove američke poezije (bit poezija, Blek Mauntin koledž) i na postavkama bitnim za američku jezičku poeziju (language poetry), kojom se D. Đurić dugo bavila. Projekt je polazio od uverenja da poezija nastaje iz određenog koncepta i njegovog konteksta, te je proces rada obuhvatao intenzivno iščitavanje dostupnih poetika pesnika/pesnikinja, kao i čitanje pesnika i pesnikinja eksperimentalnih pesničkih praksi (na primer, italijanski futurizam i ruski kubofuturizam), koji su u konceptu Centra za stvaralaštvo mladih bili uglavnom isključeni kao referentna literatura.

Pojavljivanje zbirki poezije Centra za stvaralaštvo mladih, kao i objavljivanje prvih knjiga autorki vezanih za AŽIN u ediciji Prve knjige Matice srpske, bilo je jasno da je na scenu stupila nova generacija rođena od sredine 70-ih do 1980. godine. Oba projekta su krajem 2002. predstavljena u Kulturnom centru Beograda.

Antologije ženske poezije
Nakon 2000. godine objavljene su tri antologije ženske poezije. Treba naglasiti da su širi kontekstualni kulturološki okvir koji je omogućio da se one pojave činile feminističke organizacije koje su se od 1991. godine oformljivale u Srbiji, pa i na prostoru čitave tada ratom zahvaćene druge Jugoslavije. U užem smislu bitne su bile sledeće feminističke NVO-institucije: Centar za ženske studije i časopis Ženske studije, koji je Centar izdavao, i ProFemina. Zahvaljujući njima, angloamerička ginokritika je snažno prodrla u Srbiju i dala teorijski podsticaj za proučavanje lokalne ženske književne tradicije. Tokom 90-ih godina u feminističkom izučavanju književnosti ginokritika je bila prihvaćena i primenjivana kao dominantni pristup u proučavanju ženske književnosti, kako u Centru za ženske studije, tako i u časopisu ProFemina. Ali ona je bila prihvaćena u obliku karakterističnom za njenu ranu, predpoststrukturlističku fazu iz 70-ih godina 20. veka. Zato se može reći da je kao teorijski model bila regresivna u odnosu na, uslovno rečeno „dominaciju“, ili bolje rečeno „prisustvo“, francuske feminističke poststrukturalističke teorije u 80-im godinama 20. veka (videti: Dojčinović-Nešić i Popović-Perišić). Nekoliko je razloga kojim se ovo može objasniti. Prvi se tiče promene konteksta. Jugoslavija 80-ih godina 20. veka je bila relativno liberalno socijalističko društvo u kojem su nove teorijske koncepcije bile relativno blagovremeno primane, dok su 90-e u Srbiji period zatvorenog postsocijalističkog društva koje je okrenuto prošlosti, zaokupljeno ratovima (u kojima ne učestvuje), te je bilo teško i u okviru alternativnih obrazovnih programa studija književnosti probiti barijere. Barijere nije bilo moguće probiti i zato što je u Srbiji od 70-ih godina u studijama književnosti bio dominantan model angloameričke imanentne nove kritike, a rana ginokritika je proizašla iz ovog modela, istovremeno se distancirajući od njega i preuzimajući mnoge bitne pozicije nove kritike (videti: Moi). I pored ovde izrečene kritike, kojom bi se u budućnosti trebalo ozbiljnije pozabaviti, ginokritika je u Srbiji inicirala istraživanje spisateljske ženske tradicije 19. i 20. veka. Feministički projekt konstruisanja ženske književne tradicije ostvarivao se, mada fragmentarno (drugim rečima, nesistematično), zahvaljujući predavačicama Centra za ženske studije i urednicama ProFemine i to posredstvom dve rubrike u časopisu ProFemina: „Portret savremenice“ i „Portret prethodnice“.

Urednice ProFemine, kao aktivne spisateljice, pesnikinje, prozaistkinje i kritičarke, posebnu pažnju su posvetile poeziji i prozi svojih savremenica. Ako se govori o poeziji, pesnikinje, posebno one rođene oko 1960. bile su podsticane da rade i objavljivane su, a istovremeno se tragalo za novim autorkama. Prevodi feminističke teorije objavljivani pre svega u Ženskim studijama, ali i u ProFemini, kao i konstruisanje (necelovitog i nesistematičnog) ženskog spisateljskog kanona, stvorili su atmosferu koja je dovela do pojave fenomena antologija ženske poezije. Objavljivanje ovih antologija je bilo moguće, zato što je poezija, naročito ona urbana, u Srbiji bila tragično marginalizovani žanr, koji nije bio pod strogom kontrolom uticajnih nacionalnih institucija i pojedinaca, koji bi mogli onemogućiti njihovo pojavljivanje. Njih nisu izdavale nacionalno značajne stare ili značajne novoosnovane izdavačke kuće, već alternativni izdavači.

Antologiju Mačke ne idu u raj Radmile Lazić objavio je Samizdat Radija B92, izdavačka opoziciona medijska kuća, koja se proslavila antimiloševićevskim angažmanom. Usled svog političkog delovanja, B92 je postao važan kulturno-politički izdavački projekt. Antologija R. Lazić je obuhvatila poeziju autorki koje su delovale od 70-ih godina 20. veka, koje uglavnom nisu bile značajne za poeziju dominantnog toka koja se tada pisala. Obuhvatila je pesme Mirjane Stefanović, Judite Šalgo, Katalin Ladik, Ljiljane Đurđić, Marije Šimoković, Tatjane Cvejin, Radmile Lazić, Mirjane Božin, Ivane Milankove, Biljane Jovanović, Nine Živančević, Snežane Minić, Danice Vukićević, Jelene Lengold, Marije Midžović, Dubravke Đurić, Jasne Manjulov, Marije Knežević, Jelene Marinkov i Ane Ristović. Zanimljivo je uključivanje prevedenih pesama Katalin Ladik, koja piše na mađarskom jeziku i koja bi se mogla opisati kao mađarsko-srpsko-jugoslovenska autorka.

Reakcije na antologiju su bile burne. Gotovo svi kritičari i kritičarke obrušili su se na izbor. Njihov prigovor bio je utemeljen u važnoj ideološkoj poziciji paradigmatičnoj za srpsku kulturu, posebno 90-ih godina 20. veka, a koja se može iskazati rečju „sabornost“. U ovom kontekstu ta reč se odnosi na zahtev da jedna reprezentativna antologija ženske (ili svake druge) poezije mora obuhvatiti kako ruralne i antimoderističke, tako i urbane modernističke, tj, modernističke-postmodernističke poetičke opuse. To znači da se postavlja zahtev da antologija simbolički mora pokazati naciju posredstvom nacionalne poezije kao „organsku, harmoničnu idealnu“, zapravo „idealizovanu celinu“.

Radmila Lazić nije uspela u nastojanju da pronađe kritičarku koja bi joj odgovarala i koja bi pristala da napiše predgovor antologiji, pa je odlučila da ga napiše sama, služeći se pastišem, kolažom i montažom. Prelazila je dostupnu, pre svega, feminističku literaturu, učinivši napor da iščita tekstove iz te teorijske oblasti i iskoristi ih u svom tekstu. Pošto je autorka pesnikinja, nije bila obavezna da navede koriščenu literaturu, a postmoderna joj je dozvolila da se kreće u okvirima tekstualnosti koja ne pretenduje na „originalnost“.

Drugu antologiju Diskurzivna tela poezije – Poezija i autopoetika nove generacije pesnikinja nastalu iz rada Ažinove škole poezije i teorije, kolektivno su uredile/li njene saradnice i saradnici. Izdavač je bila Asocijacija za žensku inicijativu, koja nema pravo distribucije i prodaje svojih izdanja. Poezijom i autopoetičkim tekstovima predstavljene su pesnikinje Danica Pavlović (ranije vezana za Centar za stvralaštvo mladih), Ljiljana Jovanović, Natalija Marković, Snežana Žabić, Ivana Velimirac, Tamar Šuškić, Jelena Tešanović, Dragana Popović, Ksenija Simić, Sanja Petkovska, Jelena Savić, Snežana Roksandić, Ana Seferović, a kritičko-teorijske tekstove su napisali Aleksandar Trklja i Dubravka Đurić. Pesnička praksa koja se postepeno artikulisala u ovoj skupini, odvajala se od dominantne pesničke prakse po tome što se artikulisala s obzirom na eksperimentalne pesničke prakse, koje dominantna srpska kultura beskompormisno isključuje. Ali poezija predstavljena u ovoj antologiji pokazuje bitnu tendenciju poezije novih generacija posle pada Berlinskog zida, naročito u Poljskoj i Sloveniji, a to je povezivanje lirskog i eksperimentalnog, kao i uticaj američke bit generacije sa kultnom figurom Alena Ginzberga i njujorške škole sa uticajnim pesnicima Frenkom O'Harom i Džonom Ešberijem. Još jedna bitna odlika ove antologije je ponovno uvođenje žanra autopoetike, koji je dugo u Srbiji bio zanemarivan, gotovo nestao. Reč autopoetika ovde označava autorefleksivne tekstove koje pesnikinje i pesnici pišu obrazlažući svoje poetičke pozicije.

Treću antologiju pod nazivom Tragom roda, smisao angažovanja – Antologija savremene poezije sastavila je Jelena Kerkez. Ona vodi malu izdavačku kuću Deve koja pripada LGBT, queer transgender kontekstu. U antologiji su predstavljene autorke Ana Seferović, Tamara Šuškić, Ana Ristović, Maja Mirković, Tanja Marković, Vesna Perić-Momčilović, Danica Pavlović, Dubravka Đurić, Jelena Savić i Ana Lena Stipančić. Osim Dubravke Đurić, koja pripada generaciji rođenoj oko 60-e, predstavljena je generacija pesnikinja rođenih od početka 70-ih do početka 80-ih godina 20. veka. One dolaze iz različitih konteksta. Izvestan broj autorki je proizašao iz Ažinove škole, izvestan broj je povezan sa teorijsko-performerskim projektom Teorija koja hoda. Ana Ristović pripada dominanom toku srpske poezije, dok Ana Lena Stipančić, autorka iz Hrvatske, pripada kontekstu LGBT i većina njenih pesama u antologiji je na engleskom jeziku. Pored poezije u njoj su objavljeni i intervjui koje je antologičarka uradila sa svakom autorkom, što znači da je koncepcijski postavljeno kao bitno ne samo to kako određena autorka piše, već i kako artikuliše sopstvenu poetičku poziciju. U naslovu antologije kategorija „rod“ ukazuje na svest o tome da je poezija obeležena rodom, a podnaslovom se univerzalizuje pozicija ženskog spisateljskog subjekta.

Dominacija urbane poezije
Posle 2000. godine urbana poezija postepeno ponovo postaje dominantna. Ona je simptom srpskog društva koje pokušava da potisne i zaboravi duboke, nerešene traume, koje su posledica katastrofalne višedecenijske politike.

U novoj urbanoj poeziji poslednjih par godina izdvajaju se autorke Radmila Lazić, Danica Vukićević, Marija Knežević, Ana Ristović i Milena Marković. Zajedničko im je to što deluju u „režimu prozirnosti jezika“ (o pojmu prozirnosti jezika videti: Đurić, 2002), koji dovodi do efekta realnosti u diskursu poezije. One konstruišu lirsko ja, najčešće je to ženski glas, koji izgovara pesmu. Primeniću na ovu poeziju termin Kristofera Biča i nazvaću je „postkonfesionalnom“. (U kontekstu američke poezije 60-ih godina konfesionalna /ispovedna/ poezija kritički se odnosila prema učenoj modernističkoj poeziji eliotovske tradicije. Od 70-ih godina konfesionalna poezija postaje dominantan tok, te je Bič tim terminom – postkonfesionalno – označio njen današnji akademski, dominantni status.) Pomenute autorke se oslanjaju na tradicionalni koncept pesničke tehnike ili zanata, što znači da njihove pesme teže formalnom savršenstvu. U središtu njihovog interesovanja je naracija, a pesnička tehnika podrazumeva nepretencioznu jednostavnu dikciju. Ova lirika se zasniva na „glasu“, koji narativnim pesničkim tehnikama postiže učinak lične „autentičnosti“, neposrednog obraćanja i „iskrenosti“, a vizuelne slike su bitan element „sceničnosti“ same poezije.

Nasuprot dominatnoj poeziji, grupacija okupljena oko projekta Ažinove škole poezije i teorije nakon objavljivanja antologije Diskurzivna tela poezije ulazi u eksperimentalu tekstualnost, imajući u vidu kontekste jezičke poezije (Čarls Bernstin, Bob Perelma, Ron Siliman, Lin Hedžinien, Rejčel Blau Duplezi, itd) i francuskog ženskog pisma (Lis Irigaraj i Elen Siksu).

Karakteristični iskazi koji pokazuju temeljne razlike u ovim pristupima su reči Ane Ristović, koja je pisala:

„Po mom mišljenju, najbolji su oni stvaraoci koji u svoje delo umeju da transponuju svoj doživljaj. Tačnije, koji umeju da posmatraju i dožive svet oko sebe i onda da to pretoče u književnost. To, naravno, ne znači da se u njihovom delu ispoljava njihova ličnost, niti da pesničko 'ja' nužno mora biti i pesnikovo 'ja'“. (Kerkez: 57)

Nasuprot tome, Jelena Savić je pisala:

„Način na koji ja razumevam svoje tekstove jedan je od mogućih i promenjivih načina razumevanja. Kroz postojanje tih tekstova i mog načina njihovog razumevanja kroz određene diskurse postoji moj identitet pesnikinje koji da bismo mogli govoriti pre o pozicijama nego o identitetu znači stalno premeštanje i stalno performativno izvođenje samog sebe“. (Kerkez: 210).

I na kraju, parafraziraću reči Ljiljane Jovanović, koja je pisala da je ženski lirski subjekt, odnosno fantazam subjekta, aktivan i interveniše ne samo u realnosti teksta već i u realnosti samoj (Jovanović: 95). Drugim rečima, poetske opcije u kojima radimo nisu „nevine“ i „naivne“, niti se same po sebi podrazumevaju, već govore o kulturalnoj poziciji koju mi kao autori i autorke zauzimamo u sopstvenoj kulturi. One, fukoovskim jezikom rečeno, podrazumevaju političke, poetičke, subjekatske, identitetske, identifikacijske matrice, koje biramo, a koje nam stoje na raspolaganju u diskursima kulture koju nastanjujemo.

Literatura:

Bart, Rolan (1979). Književnost, mitologija, semiologija, prevod Ivan Čolović, Nolit, Beograd

Beach, Christopher (1999). Poetic Culture – Contemporary American Poetry between Community and Institution, Northwestern University Press, Illinois

Brajović, Tihomir (ur) (1997). Reči i senke – Izbor iz transsimbolističkog pesništva devedesetih, Prosveta, Beograd

Dojčinović-Nešić, Biljana (1993). Ginokritika – Rod i proučavanje književnosti koju su pisale žene, Književno društvo „Sveti Sava“, Beograd

Đurić, Dubravka (2006). „Socijalna filologija Rejčel Blau Duplezi i materijalistička čitanja poezije“, U: ProFemina, br. 43-44, Beograd

Đurić, Dubravka (2002). Jezik, poezija, postmodernizam, Oktoih, Beograd

Đurić, Dubravka (juni 2007). „Izazovne prakse pisanja posle 2000. godine u Srbiji“, U: Zeničke sveske, br. 6-7, Zenica

Felbabov, Vladislava (proleće/leto, 2000) „H. D. Imažistkinja“, U: ProFemina, br. 21-22

Jovanović, Ljiljana (2008). Tehnologija mame, Prva knjiga Matice srpske, Novi Sad

Kerkez, Jelena (ur) (2006). Tragom roda – smisao angažovanja – Antologija savremene poezije, Deve, Beograd

Lazić, Radmila (ur) (2000). Mačke ne idu u raj – Antologija savremene ženske poezije, Samizdat FreeB92, Beograd

Moi, Toril (1985, reprinted 1988) Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory, Routledge

Pavlović, Danica i drugi (2004) Diskurzivna tela poezije – Poezija i autopoetike nove generacije pesnikinja, Asocijacija za žensku inicijativu, Beograd

Perelman, Bob (1996), The Marginalization of Poetry - Language Writing and Literary History, Princeton University Press, Princeton, New Jersey

Popović-Perišić, Nada (1988). Literatura kao zavođenje, Prosveta Beograd

Silliman, Ron (1987). The New Sentence, Roof Books, New York